Chrześcijaństwo, które powstało ok.2000 lat temu przez cały czas wywierało ogromny wpływ na większość dziedzin życia, w tym na sztuki artystyczne, a w tym i na muzykę.

Do głównego muzycznego gatunku należał chorał gregoriański, czyli zbiór śpiewów kościoła katolickiego, zebranych i uporządkowanych za panowania papieża Grzegorza I. Do najważniejszych cech muzyki religijnej epoki średniowiecza należały:

  • - jednogłosowość
  • - przeznaczenie do wykonania a capella
  • - występowanie melizmatów

To właśnie ten rodzaj muzyki stanowił podstawę do przybliżenia wiernym różnych ceremonii i nabożeństw. Wykorzystano, więc typ śpiewu synagogalnego odrzucając teksty nawiązujące do religii Mojżesza,

a wprowadzając teksty opisujące przymioty Dobrego Pasterza i miłości bliźniego. To właśnie na niej oparli się apostołowie chcąc wzbogacić i przybliżyć ludziom ceremoniał wspólnych nabożeństw.

Podstawowe różnice, jakie zaistniały między apostołami św. Piotrem i Pawłem spowodowały zwołanie pierwszego Soboru Jerozolimskiego. Na tym właśnie soborze ostatecznie wygrał pogląd św. Pawła, który chciał aby rozszerzyć chrześcijaństwo na wszystkich ludzi. Ten nowy Kościół wchodził powoli w zakres wpływów zarówno Grecji jak i Rzymu. Oznaczało to korzystanie z ogromnej spuścizny tych obydwu kultur. Na początku IV wieku liturgia kościelna posługiwała się językiem greckim, co oznaczało użycie języka warstw wykształconych. Język łaciński wchodził stopniowo od IV wieku, czyli od momentu, w którym Rzym uznany został za stolicę papiestwa. Ta różnorodność doprowadziła do odmienności, jaka zaistniała między Kościołem Zachodnim (stolica- Rzym, język łaciński) a Kościołem Wschodnim (stolica-Bizancjum, język grecki). Ta odmienność nasiliła się jeszcze mocniej, gdy ustanowione zostało Cesarstwo Wschodnie, co miało miejsce po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego.

W roku 313 cesarz Konstantyn Wielki wydaje edykt, w którym zapewnia wyznawcom Chrystusa swobodę wyznawania swojej religii. Spowodowało to wyjście chrześcijan z ukrycia, gdzie do tej pory gromadzili się na wspólne msze. Izolowanie się poszczególnych gmin chrześcijańskich przez lata, doprowadziło do tego, iż każda z gmin śpiewała inne pieśni i w inny sposób. Ponieważ nie znano wtedy nut, dlatego wszystkie pieśni po prostu starano się zapamiętywać.

W 380 roku cesarz Teodozjusz Wielki ustanawia chrześcijaństwo religią panującą. Już wtedy pojawiają się pierwsze projekty, które dotyczą kwestii zebrania śpiewu kościoła.

Kilku papieżom św. Leonowi I, św. Gelazemu oraz św. Grzegorzowi I Wielkiemu przypisuje się olbrzymie zasługi. Najważniejszą rolą odegrał ostatni z wymienionych. On uporządkował i skodyfikował teksty oraz melodie chorału gregoriańskiego. To od jego imienia pochodzi nazwa - chorał gregoriański.

Do najważniejszych cech i form muzycznych chorału zaliczamy:

  • - korzystanie tylko z tekstów w języku łacińskim
  • - śpiewać w kościele mogli tylko mężczyźni
  • - chorał nie posiada metrum, a rytm uzależniony był ściśle od tekstu
  • - śpiewy chorałowe oparte są na tzw. skalach modalnych (kościelnych)
  • - melodie chorału zapisywane były tylko na czterech liniach (nie tak jak współcześnie na pięciolinii) przy użyciu dwóch kluczy: c - na drugiej, trzeciej i czwartej linii oraz f - na trzeciej lub czwartej linii
  • - do zapisu nutowego służyły nuty tzw. neumy. Mogły oznaczać pojedyncze nuty jak i większą ich grupę
  • - nie można precyzyjnie określić czas trwania każdej poszczególnej nuty-neumy
  • - śpiewy chorałowe wywodzą się ze śpiewów Bliskiego Wschodu, a nie z muzyki Starożytnego Rzymu, chociaż na tym terenie uległy rozwojowi.

Odnosząc się do różnych muzycznych form chorału gregoriańskiego pamiętać należy, iż najważniejszym nabożeństwem w liturgii chrześcijańskiej jest msza. Zatem teksty mszalne w zasadniczy sposób określały muzyczny i formalny kształt poszczególnych melodii chorałowych.

Do stałych części mszy należą:

  • - Kyrie
  • - Gloria
  • - Credo
  • - Sanctus
  • - Benedictus
  • - Agnus Dei

Na początku średniowiecza księża musieli opanować cały tekst mszy na pamięć, ponieważ:

- nie wszyscy w tamtych czasach potrafili czytać i pisać

- nie ustalono jeszcze dokładnego zapisu nut

Na początku posługiwano się specjalnym zapisem, który utworzony został na potrzeby muzyki chrześcijańskiej. Był to zapis neumatyczny, bezliniowy, na który składały się różnorodne kwadraciki (romby). To ich ułożenie

(w górę lub w dół) wyznaczało ruch melodii. Później wprowadzono dwie linie, między którymi zaznaczano dźwięki. Ciągle próbowano sprecyzować zapis nutowy, który umożliwiłby dokładne odtworzenie znanych już melodii. Na genialny pomysł wpadł mnich z Toskanii Guidon z Arezzo. Był on twórcą czterech linii, które zaopatrzone były kolejno w klucze c lub f - podobnie jak dzisiejszy klucz wiolinowy i basowy.

Utworzenie takiej formy notowania dźwięków było ogromnym osiągnięciem w dziejach muzyki. W znaczny sposób wpłynęło na jej dalszy rozwój. Ok. 1200 roku w zapisie pojawiła się piąta linia. W ten oto sposób zaczyna się kształtować zapis muzyczny, który stopniowo przekształcił się w znaną nam dzisiaj pięciolinię.

Jednak nie oznacza to, iż ten system był doskonały. Mankamentem był to, iż nuty w tym zapisie nie określały precyzyjnie czasu ich trwania. Gdy wykonywano utwory chorałowe nie miało to dużego znaczenia, gdyż rytmika wyznaczana była przez rytm śpiewanych tekstów. Jednak, gdy w muzyce pojawiała się polifonia i każdy z głosów zyskiwał coraz większą niezależność należało ustalić wspólny rytm - w innym przypadku groziło to chaosem. Pierwsza nowa notacja określająca rytm to tzw. notacja mensuralna, która powstała ok. XIII wieku

a za jej głównego propagatora uznać możemy Franca z Kolonii.

Wspomniany wcześniej Guidon z Arezzo był autorem solmizacji, czyli śpiewania nut za pomocą określeń ich miejsca na pięciolinii. Za pomoc dydaktyczną posłużył tu hymn do św. Jana pochodzący z VIII wieku. Każda pierwsza sylaba kolejnego wersu zaczynała się od kolejnych nazw solmizacyjnych: ut, re, mi, fa, sol, la. Zaznaczyć trzeba, iż w dzisiejszych czasach zamiast ut występuje do. Pod koniec XVI wieku dodana zostaje zgłoska si , która określała siódmy dźwięk gamy. Dopiero w XVII wieku teoretyk pochodzący z Włoch - B.Doni zmienił ut na do i wtedy ostatecznie ukształtowano system stosowany do współczesności.

W tym samym czasie do repertuaru chorałowego wprowadzono nowe formy: tropy i sekwencje. Pierwotnie tropowano Kyrie później zwyczaj ten przeniesiono na śpiewy liturgiczne. Sekwencje, dzięki swej prostej zwrotkowej budowie o melodyce głównie sylabicznej, bardzo szybko rozwinęły się w Europie. Była to poniekąd reakcja szerokich kręgów wiernych na coraz bardziej rozwijającą się melizmatykę chorału gregoriańskiego, który stawał się śpiewem elitarnym.

Zdobycze teoretyczne przyczyniają się do jeszcze dokładniejszego systemu zapisu dźwięków. Przyczyniają się również do w miarę wiernego kilkakrotnego wykonania. Niestety nie powstrzymały stopniowego upadku chorału, który polegał na zanikaniu tradycji rytmicznej oraz melodycznej. Odpowiedzialni za kopie utworów muzycy-teoretycy, często bywali niezbyt dokładni w zapisie diastematycznym (diastema - odstęp, interwał; tzw. odległość). Nie uwzględniali bowiem oznaczeń rytmiczno-agogicznych, które precyzyjnie zawierał zapis cheironomiczny (cheir - ręka, nomos - prawo; dyrygent kreśli ręką w powietrzu przebieg melodii). Z powody tych zaniedbań chorał gregoriański chylił się stopniowo ku upadkowi. Innym czynnikiem był również rozkwit polifonii, która uznana została przez Kościół za muzykę wchodzącą w skład liturgii. Nawet reformatorskie podejście Bernarda z Clairvaux w XII wieku nie przyczyniło się do wznowienia chorału. Sobór Trydencki (1545-1563) zarządza reformę ksiąg liturgicznych, które publikowane są po zakończeniu Soboru. Ostatecznie dokonuje też poprawek w melodiach gregoriańskich. Jednolitość chorału miała decydujący wpływ na stopniowe odchodzenie od śpiewów chorałowych. Melodie zawarte w trydenckich księgach zostają poprawione, ale to również nie ożywia chorału.

Papież Grzegorz XIII (+ 1585) zarządza prace nad antyfonarzami i graduałami, by melodie zostały oczyszczone z tego, co nie ma nic wspólnego z istotą chorału gregoriańskiego. Ostatecznie wydany zostaje tzw. Editio medicea, czyli edykt medycejski(1614-1615), lecz jako zniekształcona forma chorałowa. Forma ta nazywana jest do dzisiaj ,,potrydencka'' i jawi się jako czyn niewybaczalny. Katastrofą było wykonywanie chorału gregoriańskiego niedbale wraz z nieuzasadnionymi dodatkami. Na całe nieszczęście dla śpiewu chorału gregoriańskiego w takiej postaci przetrwał on aż do połowy XIX wieku, kiedy to ponownie podjęto trud odnowy chorału.

Świecka muzyka epoki średniowiecza

Muzykę świecką podzielić można w następujący sposób:

  • - muzyka ludowa
  • - muzyka dworska
  • - muzyka wojskowa i myśliwska
  • - muzyka miejska
  • - muzyka instrumentalna
  • - wielogłosowa muzyka świecka

Muzyka ludowa w średniowieczu na pewno istniała, jednakże nie mamy na jej temat żadnych informacji. Prawdopodobnie towarzyszyła ważnym ceremoniom związanym z codziennym życiem ludzi: ślub, pogrzeb, wesele.

Muzyka dworska dzieli się na dwa rodzaje:

- muzyka, która dawała radość dostojnikom oraz uświetniała ceremonie dworskie

- pieśni trubadurów

Muzyka trubadurów to muzyka akompaniująca poezji dworskiej z epoki średniowiecza. Nie funkcjonowała jako samodzielna twórczość, bowiem związana była z poezją, której towarzyszyła. Funkcjonuje również obok muzyki religijnej wraz z chorałem gregoriańskim.

Północ Francji posługuje się językiem oil, który zawarty jest w poezji truwerów. Natomiast południe wykorzystywało język oc używany przez trubadurów. Granica tych dwóch obszarów wyznaczana była przez region Poitou podzielony na dwie części. Część południowa sięgała po Katalonię a jej centrum była Prowansja.

Złoty wiek poezji trubadurów trwa od połowy XII wieku do końca XIII wieku. Pierwszy znany trubadur to Guilhelm IX, książę Akwitanii, hrabia Poitiers a ostatni Guirot Riquier, (który przebywa przez 10 lat na dworze Alfonsa Mądrego). Ponadto między pierwszym a ostatnim trubadurem tworzy ponad 300 innych trubadurów. Ich poezja to poezja dworska, ale rola miłości zmienia się w zależności od tematu, jakim się zajmuje. W tych dziełach odnaleźć można wiersze o tematyce politycznej, wiersze polemiczne i dialogi. Muzyka jest wykorzystywane głównie przy interpretacji poezji lirycznej, traktującej o miłości.

Poezja trubadurów zajmuje się w ówczesnych czasach duża część francuskiego społeczeństwa. Do trubadurów należą: książęta i rycerze, prałaci i władcy, mnisi biskupi, młodzi rzemieślnicy a czasami nawet kobiety. Do najsłynniejszych trubadurów należą Raimbaut de Vaqueiras oraz Adam de la Halle.

Muzykę miejską uprawiali głównie młodzi mieszczanie (żacy i waganci). Byli to muzycy, poeci oraz kuglarze, którzy wędrowali od miasta do miasta i brali udział w różnorodnych przedstawieniach. Ważną rolę spełniały też wieżowe kuranty, które wygrywały melodie. Ważnym elementem były hejnały, jednym z nich jest znany do dziś Hejnał Mariacki.

Muzyka instrumentalna to muzyka, która akompaniuje śpiewom gregoriańskim. Pierwsze utwory z przeznaczeniem na organy powstają na początku XIV wieku. Prawdopodobnie były znane już wcześniej. Do wybitnych wirtuozów gry organowej należał Włoch Francesco Landino.

Drugim gatunkiem muzyki świeckiej są estampida. Początkowo charakteryzują się taneczną rytmiką, a później zyskują status utworu instrumentalnego składającego się z większej ilości części.

Trzecim elementem muzyki świeckiej okresu średniowiecza są rondeau czyt. rondo. Były to utwory

o niezwykle tanecznej rytmice i wieloczęściowej budowie. Stale powtarzający się refren występuje w tych utworach często jako samodzielny utwór instrumentalny.

Do czwartej formy zaliczyć możemy wariacje, ich rozwój obserwować możemy począwszy od XIV wieku.

Najważniejszą formą wielogłosowej muzyki świeckiej jest madrygał. Posiada on często sielankowy, miłosny, satyryczny charakter. Zbliżone do tej formy są:

  • - francuska chanson
  • - włoska canzona

Caccia, chase i caza - to słowo wywodzi się z języka włoskiego, angielskiego i hiszpańskiego. Oznacza polowanie. Forma ta stosowana jest jako 3-głosowy kanon, w którym 2 górne głosy wykonywane były wokalnie. Dolny głos-tenor wykonywany był instrumentalnie. Do innych popularnych świeckich utworów należy również ballada o swobodnym charakterze. Kompozytorem, w którego twórczości można spotkać ballady był Francesco Landino. Był to wybitny kompozytor, organista, a także poeta uhonorowany złotym wawrzynem za swoją poezję.

Szkoły i kierunki rozwoju muzyki w średniowieczu:

- szkoła Saint-Martial

Główne gatunki rozwijany w tej szkole kompozytorskiej: tropy, sekwencje, organum (Hucbald)

- szkoła Notre- Dame

Rozwijana forma: 3 i 4 głosowy discantus oraz conductus, w szkole tej powstał również motet

- okres ars antiqua

Główni przedstawiciele to: Leoninus i Perotinus. Główne gatunki to: organum, discantum, conductus, to również wczesny okres rozwoju motetu.

- okres ars nova

Główni przedstawiciele tej szkoły to: Filip de Vitry, Gillaume de Machault. Główne gatunki: motet izometryczny, ballada, madrygał, caccia, następuje stopniowe odchodzenie od prawideł chorału gregoriańskiego. Coraz częściej usłyszeć można solowy śpiew z akompaniamentem. W zakresie sztuki kompozytorskiej wprowadzony zostaje zakaz stosowania w kompozycjach kwint i oktaw równoległych.

- szkoła angielska

Główny przedstawiciel: John Dunstable. Główne gatunki: gymel i fauxbourdon, wokalna muzyka liturgiczna, psalmy, motety oraz utwory świeckie.

- szkoła burgundzka

Główni przedstawiciele: Guillaume Dufay, Gilles Binchois. Główne gatunki: motety, wielogłosowe pieśni religijne, liczne utwory świeckie np. pieśni, motety, ronda, ballady. Utwory religijne i świeckie wykorzystują melodię w głosie sopranowym a nie tak jak było wcześniej - w tenorze. Coraz częstszym zabiegiem jest wykonywanie pełnego cyklu mszalnego począwszy od Kyrie aż do Agnus Dei.

Polska muzyka epoki Średniowiecza

Pierwszym kompozytorem polskim, którego znamy z nazwiska był Wincenty z Kielc. Pierwszy polski utwór

z polskim tekstem to Bogurodzica. Była ona pierwszym polskim hymnem narodowym wykonywanym m.in.: przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku. Oprócz tego utworu powstawały kompozycje oparte na chorale gregoriańskim (hymny, sekwencje, hymn Gaude Mater Polonia zapisany w 1372 roku). Na Uniwersytecie Jagiellońskim w epoce średniowiecza wprowadzono muzykę jako dyscyplinę naukową, co dawało gruntowne wykształcenie teoretyczne przyszłym muzykom.