Muzyka średniowiecza

ŚREDNIOWIECZE:

I okres - do końca X wieku

II okres - X - XIV wiek, tzw. właściwy: narodziny wielogłosowości, muzyka świecka, notacja mensuralna

III okres - I poł. XV wieku: fauxbourdon, imitacja

Dodatkowo wyznacza się wewnętrzne okresy zwane:

Ars antiqua

Ars nova (Francja) i odpowiednik włoski Trecento

MUZYKA RELIGIJNA

Okres średniowiecza był czasem, który kojarzy się nam przede wszystkim z chrześcijaństwem, bowiem to właśnie kościół miał decydujący wpływ na życie nie tylko religijne, ale i kulturowe i społeczne. Przejawem obecności ducha średniowiecznego w życiu kulturowym jest muzyka. Przybierająca formę śpiewu jednogłosowego, czysto wokalna muzyka, czerpała z tradycji mojżeszowej, jednak do melodii, które znane były z zaśpiewów synagogalnych dodawano tekst traktujący o dobrej nowinie i Zbawicielu. Śpiew ten odznaczał się bogatą melizmatyką, miał czysto wokalny charakter i wykonywany był jedynie przez mężczyzn.

Głoszenie Dobrej Nowiny wobec wszelkich narodów, które stało się priorytetowym zadaniem kościoła na I Soborze Jerozolimskim, skutkowało dyfuzją kultur. Było to widoczne przede wszystkim w sferze językowej, bowiem istniały spory pomiędzy kościołami zachodu i wschodu: Rzym naturalnie proponował j. łaciński jako powszechnie obowiązujący, natomiast Bizancjum oponowała j. łaciński na korzyść greki. Owa odmienność pozostała jeszcze przez długi czas. Łacina ugruntowała się dopiero ok. IV w.

Chrześcijanie zyskali zupełna niemalże wolność wyznaniową w czasach ogłoszenia tzw. Edyktu Mediolańskiego, przez Konstantyna Wielkiego w 313 r. Warto także wspomnieć o nonsensach, jakie bardzo często pojawiają się w opracowaniach muzyki średniowiecza. Otóż, wiemy iż chrześcijanie nie mogli cieszyć się swoboda religijną, jednak nie jest prawdą , jakoby ich modlitwy odbywały się w jaskiniach, grotach, podziemiach. Prawdą jest, że nie czynili tego jawnie w obawie przed śmiercią, jednak modlitwy, które odmawiano sprawowane były w domach lub za miastem.

Jeżeli chodzi o muzykę w tym okresie- nie była ona spisywana. Takiej czynności dokonano po uznaniu chrześcijaństwa religią wiodącą w 380 r.

Wówczas pontyfikat sprawowali kolejno: św. Leon I Wielki, św. Gelazy, św. Grzegorz I wielki. Oni to położyli wielki nacisk na uporządkowanie religijnych śpiewów kościelnych.

Jako, że systematyzacja ta dokonała się za pontyfikatu pp. Grzegorza I Wielkiego, jemu to przypisuje się zasługę skodyfikowania śpiewów kościelnych (naturalnie jest to nadużycie wzbogacone legendami, jakoby sam papież układał melodie chorałowe, co oczywiście jest nieprawdą). Oficjalne śpiewy Kościoła zyskały nazwę CHORAŁU GREGORIAŃSKIEGO.

Chorał stał się fundamentem nie tylko muzyki średniowiecza, ale znacząco wpływał na muzykę religijną odrodzenia, a także i baroku i czasów późniejszych.

Cechami chorału gregoriańskiego były:

> posługiwanie się wyłącznie językiem łacińskim

> wykonawstwo wyłącznie męskie, bowiem wówczas panowała zasada, która traktowała o tym, że: KOBIETA WINNA MILCZEĆ W KOŚCIELE

> rytmika jest wyznaczana przez tekst

> tonalność modalna, tak więc oparcie na tonacjach kościelnych

> śpiewy były wykonywane jednogłosowo

> śpiew chorałowy był wykonywany a cappella, co oznacza: bez towarzyszenia instrumentalnego

> notacja chorału: od bardzo wczesnej literowej do neumatycznej, opartej na dwóch podstawowych znakach: punctum (kropka) i virga (kreska).

Notacja neumatyczna miała dwa typy:

*cheironomiczna ( bezliniowa, w której zapisane kształty były pokazywane ruchem ręki przez prowadzącego śpiew, co miało pokazywać kierunek przebiegu melodii),

oraz

*diastematyczna (liniowa). Ten typ notacji naturalnie przechodził etapy rozwoju, bowiem na początku była jedna linia i to podobno zupełnie przypadkowo wykorzystano ten pomysł, bowiem na kartach, które były sporządzane przedzielano poziomo połowę karty ryjąc rylcem linię. Dla ułatwienia śpiewu zaczęto zapisywać znaki nad i pod linią. Później, pojawiła się kolejna, tym razem zrobiona celowo. Dla odróżnienia linii, zaczęto stosować kolory, które miały symbolizować dźwięki o konkretnej wysokości ( czerwona - dźwięk "f", a żółta - dźwięk "c"). Ostatecznie liczba linii ustaliła się na CZTERY linie. W momencie gdy zrezygnowano z posługiwania się kolorami, zaczęto stosować klucze muzyczne, które określały punkt spajający. Dla chorału są to dwa klucze:

"f" oraz "c".

Około roku 1200 wprowadzono do zapisu piątą linię, która dała początek tzw. notacji klasycznej (tej, którą my się posługujemy).

Problemem notacji średniowiecznej była rytmika. Prawdą jest, że chorałowa rytmika była podyktowana prozodią tekstu i mniej więcej kierowała się zasadą ekwiwalizmu, czyli równości, jednak gdy chciano urozmaicić muzykę, brak było czynnika spajającego rytm głosów (bowiem mówimy tu o polifonii).

W XIII wieku podjęto walkę z tym problemem, wskutek czego powstała notacja zwana MENSURALNĄ (od mensura= miara). Inicjatorem był Franco z Kolonii.

System ten przedstawiał się następująco:

1. Istniały wartości rytmiczne takie jak:

brevis, semibrevis, minima, semiminima, fusa, semifusa.

Dodatkowo istniały pauzy odpowiadające kolejnym wartościom rytmicznym, czyli brevi, semibrevis, itd., a dodatkowo istniały pauzy o wartościach większych niż podane tutaj, o nazwach longa i maxima.

2. Wartości podane wyżej były od siebie uzależnione w zależności od tego, jaką wartość na nuty najdłuższej przyjęto. Istniały bowiem dwa rodzaje tzw. tempus, czyli podziału brevis. Były to :

• perfectum - wówczas brevis dzieliła się na trzy semibreves
• imperfectum - wówczas brevis dzieliła się na dwie semibreves

Podział tempus był ściśle uzależniony od mentalności religijnej, bowiem trójka była cyfrą szczególną, oznaczająca Trójcę Świętą, natomiast dwójka była niedoskonałą, stąd imperfectum.

Bardzo ważną jak na owe czasy była również solmizacja - której autorem jest Guidon z Arezzo. Solmizacja, to śpiewanie nut głosem, to nadanie każdemu dźwiękowi jego indywidualnej nazwy w systemie solmizacyjnym. Guidon nazwał kolejne dźwięki następujące po sobie biorąc za wzór hymn do św. Jana od Krzyża, skomponowany w VIII w. Stąd właśnie ut - re - mi - fa - sol - la, na określenie heksachordu. Aby nazwać kolejny dźwięk, wykorzystano zgłoskę " si" dla oznaczenia dźwięku na wysokości naszego " h"( XIV w. ). Nazwa "si" powstała z kolei z pierwszych liter całego hymnu do św. Jana, a mianowicie: " Sancte Ioannes".

Jako, że dość niewygodnie śpiewało się wymawiając ut - do , w XVII w. teoretyk włoski o nazwisku Doni, posłużył się własnym nazwiskiem, aby zmienić nazwę niewygodnej sylaby i w ten oto sposób powstał system solmizacyjny, który funkcjonuje po dzień dzisiejszy, a przedstawia się następująco: do - re - mi - fa - sol - la - si.

Okres średniowiecza był bezwzględnie czasem królowania Kościoła. Wobec tego nabożeństwa zyskiwały coraz bogatszą oprawę muzyczną. Chodzi tu mianowicie o wydłużenie czasu trwania liturgii poprzez dodawanie nowych tekstów. Przykładami takiego poszerzenia były sekwencje i tropy, które zaczęły oblega liturgię tysiącami odmian już w XI w.

Tropami nazywamy wstawki muzyczno - tekstowe pomiędzy słowa chorału. Stosowano zarówno teksty długie, jak i krótkie, zawsze jednak semantycznie (znaczeniowo) powiązane były one z tekstem, do którego były wstawiane.

Np. trop do Kyrie eleison

Kyrie, Panie Wszechmogący, Przedwieczny Boże, eleison.

Długość tropów mogła sięgać nawet do kilkunastu zdań. Sobór Trydencki (1545 - 1563) w całości wycofał tropy z liturgii( wówczas było ich w użyciu około kilku tysięcy). Podobno twórcą tropów był Tuotilo, zakonnik klasztoru St. Gallen, jednak muzykolodzy dość ostrożnie odnoszą się do takich informacji.

Sekwencje początkowo były wstawkami tekstowymi do istniejącej już melodii melizmatu słowa ALLELUIA. W wiekach XII - XIII usamodzielniła się, stając się niezależną pieśnią liturgiczną wykonywaną w ramach officjum. Podobnie jak w przypadku tropów liczba sekwencji rozrastała się do liczby tysięcy, dlatego też na tym samym soborze, a więc Trydenckim, zlikwidowano niemalże wszystkie, bowiem w odróżnieniu do tropów, zachowano cztery sekwencje:

• Dies Irae
• Victime paschali laudes - "Niech w święto radosne…"sekwencja Wielkanocna
• Lauda Sion - sekwencja Bożonarodzeniowa
• Veni Sancte Spiritus - sekwencja na Zesłanie Ducha Świętego

W XVIII w. dodano jeszcze jedną:

• • • • Stabat Mater (Stała Matka Boleściwa)

Muzyka religijna jednak nie była całkowicie jednogłosowa, bowiem już w VII wieku pojawiają się tzw. parafoniści - śpiewający w równoległych kwartach/ kwintach. Pierwsze teoretyczne informacje posiadamy jednak z IX wieku, z traktatu Hucbalda de St. Amand Pt. "Musica enchiriadis". Owe zalążki muzyki wielogłosowej były określane jako ORGANUM.

Były dwa rodzaje organum:

1. paralelne , które polegało na równoległym prowadzeniu głosów bądź to w interwałach kwarty/ kwinty (purum), bądź w innych interwałach (swobodne). Taka technika równoległego prowadzenia głosów nazywała się nota contra notam (ew. punctum contra punctum). Organum składało się z vox principalis i vox organalis (głosy).

2. melizmatyczne, powstałe w opactwie St. Martial w Limoges w XI wieku, w którym vox principalis prowadził długonutową linię melodyczną, a vox organalis rozwijał ponad nim długie melizmaty. Partię principalis określano jako cantu firmuj kompozycji ( podstawowy, główny).

W II połowie XII wieku szkoła paryska, działająca przy katedrze paryskiej przejęła zdobycze opactwa w Limoges. Działacze szkoły paryskiej wnieśli udoskonalenia do teorii przejętej z opactwa St. Martial.

Leoninus - autor "Magnus Liber Organi", wielkiej księgi dwugłosowych organum opartych na rytmice starogreckich stóp metrycznych, tzw. modi.

Perotinus - dokonał zmian w księdze Leoninusa, przerabiając niektóre kompozycje na 3/ 4 głosowe. Ponadto uprawiał on wielogłosowe konduktusy (wprowadzające w sens tekstu wiernych podczas nabożeństw).

Formą , która wyłoniła się z organum był motet. Początkowo dwugłosowy, jednak potem ustaliła się trzygłosowa obsada: tenor (cantus firmus, najczęściej zaczerpnięty z chorału gregoriańskiego), motetus (głos środkowy), triplum (głos najwyższy). Motet ars antiqua charakteryzował się wielojęzycznością, politekstowością.

W okresie ars nova wykształciła się notacja menzuralna, o której była już mowa. Poza tym zmienił się charakter motetu, bowiem pojawiło się w nim zjawisko izorytmii, czyli stosowanie stałych formuł rytmicznych (talea), bądź melodyczny (color). Za twórcę motetu izorytmicznego uważany jest Philippe de Vitry.

MUZYKA ŚWIECKA

Muzyka średniowiecza jednak nie dotyczyła jedynie aspektów życia religijnego, bowiem poza tym życiem i jego muzyką funkcjonowała muzyka świecka, która pozbawiona była treści religijnych, a traktowała na tematy przede wszystkim miłosne oraz opiewające życie.

Muzyka świecka obejmowała sobą różne warstwy społeczne:

*lud prosty

*dwór

*wojsko i myśliwych

*mieszczan

W zakresie głosowości przeważała muzyka monodyczna z akompaniamentem instrumentalnym, bądź też muzyka stricte instrumentalna. Muzyka towarzyszyła wszelkim obrządkom rodzinnym, dorocznym.

Muzyka świecka, in. liryka rycerska, rozwinęła się na przestrzeni XI - XIII w. w trzech ośrodkach:

• Prowansji (trubadurzy)
• Północnej Francji (truwerzy)
• Niemczech (minnesingerzy)

Trubadurzy działalność swą roztaczali na terytorium południowej Francji, w I połowie XII wieku. Utwory wykonywali w języku staroprowansalskim. Pieśni traktowały o miłości, polityce, żałobie.

Przedstawiciele to:

- Marcabru

- Bernard de Ventadour

- Peire Vidal

Truwerzy niejako byli kontynuatorami dzieła trubadurów, bowiem działali od połowy XII wieku, na terenach Francji Północnej. Wywodzili się z różnych warstw społecznych, posługiwali się językiem starofrancuskim.

Przedstawiciele to:

- Adam de la Halle

- król Anglii Ryszard Lwie Serce

Minnesingerzy działali na terenie Niemiec w czasie od XII do XIV wieku. Pochodzili głównie z rodzin szlachecko - rycerskich. Utwory minnesingerów były zapożyczane od wyżej wymienionych pieśniarzy jednak wykonywane z przetłumaczonym tekstem niemieckim. W czasie późniejszym wykształcili dopiero własne formy.

Przedstawiciele to:

- Walter von der Vogelwide

- Wolfram von Eschenbach

Polska pieśń świecka uprawiana była przez grupy tzw. żaków, igrców, rybałtów.

Formy wykorzystywane przez wyżej wymienione grupy :

CANZO

VERS

RONDO

VIRELAI

BALLADA

Tonalność: modalna

Akompaniament: improwizowany na instrumentach takich jak:

lutnia, fidel, szałamaja, flet prosty, tamburyn, bębenki.

Odpowiednikiem francuskiej (religijnej) ars nova, było włoskie trecento. Podstawową formą włoskiego trecenta był madrygał. Była to świecka forma wokalno - instrumentalna, 2/ 3- głosowa. Oprócz madrygału pojawiła się caccia, a także ballata (odpowiednik francuskiej virelai). Najwybitniejszymi twórcami trecenta byli:

- Francesco Landino

- Jałopo da Bologna

- Johannes Ciconia

Polska muzyka średniowiecza pozostawiła takie zabytki muzyczne jak:

Bogurodzica (XII/ XIII wiek)

Historiographi aciem - hymn ku czci królewicza Kazimierza

Breve regnum - hymn żaków krakowskich

Cracovia civitas - hymn na cześć Krakowa

Chwała tobie gospodzinie - najstarszy utwór polski trzygłosowy.

Gaude Mater Polonia

Twórcami średniowiecznej muzyki polskiej byli:

- Wincenty z Kielc

- Mikołaj z Radomia

Okres średniowiecza zamyka, a otwiera okres renesansu czas, który w periodyzacji dziejów muzyki nazwany został OKRESEM BURGUNDZKIM.