Ramy czasowe okalające epokę nazwaną przez naukowców jako barok, są, jak wiele innych dat rozpoczynających, bądź też zamykających, przybliżone. W szkolnictwie stosuje się przede wszystkim : 1600 rok, jako rozpoczęcie baroku, natomiast datą zamykającą uznaje się rok śmierci Jana Sebastiana Bacha, czyli rok 1750. Należy mieć jednak świadomość, że granice te są nieprecyzyjne, bowiem o ile 1600 rok miałby być datą wystawienia pierwszej opery, o tyle pierwsze dzieło tegoż gatunku zostaje ukazane szerszemu gronu słuchaczy w roku 1597. Była to Dafne, której kompozytorem był Jacopo Peri, natomiast tekst napisał Rinuccini. Utwór ten nie zachował się, dlatego też pierwszą operą ( właściwie dramma per musica, bowiem tak nazywano utwory tego gatunku, aż do roku 1639)zachowaną jest Euridice również Jacopo Periego.
Nazwa baroku pochodzi z języka włoskiego, a wyrazem jej nazwie tej najbliższym jest barocco, co oznacza rzecz śmieszną, wyolbrzymioną.
Merytoryka muzyki baroku nie jest jednoznaczna, bowiem nie możemy powiedzieć jakoby dominowała muzyka bądź to religijna, bądź świecka. Takiej klasyfikacji nie użyjemy bowiem rodzaje były mniej więcej wypośrodkowane. W opozycji homofonia - polifonia, muzyka instrumentalna - wokalna, religijna - świecka, zawsze znajdziemy argumenty, potwierdzające słuszność twierdzenia, jakoby każdy z elementów wyżej wymienionych odgrywał dość znaczna rolę.
Sytuacja polityczno - społeczna powoduje zmiany relacji pomiędzy warstwami społecznymi. Zdecydowanie wyższą rangę zyskały dwory magnackie oraz szlacheckie, o królewskich nie wspominając. Potrzeba ukazania światu własnego dobrobytu rodziły chęć, albo i obowiązek zatrudniania, uświetniania uroczystości dworskich koncertami własnych muzyków. Muzyka bowiem była świadectwem wysokiej klasy oraz godnego sposobu życia, zatem dwory ubiegały się o najlepszych kompozytorów. Ich zadaniem było komponowanie nowych utworów na każdą zbliżającą się uroczystość dworską bądź to po to aby dodać jej splendoru, bądź po to, aby służyć zabawie.
Problem pojawiał się w momencie, gdy utwór był napisany, a nie było muzyków, którzy mogliby go wykonać. W tamtych czasach, jak się okazuje, był to problem częsty. Nie istniały wówczas szkoły muzyczne, które mogłyby kształcić techników instrumentalistów, zatem jeżeli zapraszano do zespołów osoby, które we własnym zakresie uczyły się gry instrumentalnej, nie mogło być mowy o poprawnym technicznie i intonacyjnie wykonaniu utworu. Dlatego też bardzo dużą ilość utworów stanowią te, pisane na instrumenty o stałym stroju, czyli na klawesyn, organy.
Zjawiskiem charakterystycznym dla tejże epoki był sposób zapisywania partii basowej za pomocą cyfr. Było to basso continuo, które było reakcją na renesansowy kontrapunkt. Na pięciolinii zapisywano najniższy dźwięk, a z oznaczeń liczbowych odczytywano kolejne tony składowe akordu. Basso continuo było podstawą akordową większości utworów barokowych. Wymagało od instrumentalisty naturalnie bardzo dobrej znajomości oznaczeń i ich znaczenia, ale i precyzji w zachowaniu ciągłości w trakcie przebiegu melodycznego.
Basso continuo było typem akompaniamentu, który doskonale dopasował się do wykształcającej się właśnie monodii akompaniowanej, również szczególnie charakterystycznej dla epoki baroku.
Wiele zmieniło się także pod względem tonalnym, bowiem nowa epoka odrzuciła system modalny przyjmując za obowiązujący system dur - moll. Konieczne stało się również wprowadzenie stroju równomiernie temperowanego, tak więc podział oktawy na dwanaście równych półtonów, co do tej pory było niemalże zjawiskiem abstrakcyjnym.
Nowy okres w periodyzacji dziejów muzyki niesie za sobą nowe gatunki, style. Warto jednak jeszcze ogólnie zakreślić podział baroku na okresy stylistyczne. Otóż, możemy wyróżnić w nim trzy fazy:
I barok wczesny, nawiązujący do renesansowego klimatu muzyką wokalną. Są to lata: 1585 - 1630
II barok środkowy (właściwy), jest to wypośrodkowanie pomiędzy muzyką instrumentalną, a wokalną, szczyt rozwoju osiągają nowe gatunki, a jednocześnie uwidaczniają się nawiązania do epok poprzednich poprzez wielogłosowość. Są to lata: 1630 - 1680
III barok późny, to zdecydowana dominacja muzyki instrumentalnej, doskonalenie form (to w tym czasie powstaje najdoskonalsza forma baroku - fuga) i grunt pod kolejne tendencje stylistyczne. Są to lata: 1680 - 1750
Istnieje jeszcze inny podział, który za podstawowe i jedyne kryterium przyjmuje to, jaki styl/ style reprezentują kompozytorzy. Początek baroku charakteryzuje się nawiązaniami do muzyki renesansu, co było juz podkreślane kilkukrotnie. Nawiązania te kierowały się ku stylowi Giovanniego Perluigi da Palestrina oraz jemu współczesnej sztuki kontrapunktycznej. Dominuje tutaj muzyka wokalna, a styl ten, z zachowaniem idei konserwatyzmu nosi nazwę stile antico ( ewentualnie prima practica).
Z kolei przeciwstawna tendencja, tak więc dążenie do doskonalenia nowych idei, propagowanie monodii oraz dominacja muzyki instrumentalnej- są to przejawy stylu, który charakteryzuje zarówno początek baroku ( w opozycji do stile antico), co więcej, ten styl właśnie stanie się wyznacznikiem tendencji będących kwintesencją baroku, a nosi nazwę stile moderno (ewentualnie seconda practica).
W okresie baroku powstało i skrystalizowało się wiele form muzycznych takich jak: opera, kantata, oratorium, concerto grosso, koncert solowy oraz sonata solowa i triowa, które uformowały się w tymże czasie. Ponadto bardzo popularne stały się preludia i fugi.
Zjawiska, które chciałabym teraz opisać przedstawię najpierw w układzie konspektu, bowiem łatwiej będzie odnaleźć się w ogromie informacji, których zaledwie część przedstawiam.
MUZYKA WOKALNO - INSTRUMENTALNA
- monodia akompaniowana
- opera
- kantata
- oratorium
- pasja
MUZYKA INSTRUMENTALNA
- uwertura
- concerto grosso
- koncert solowy
- koncert orkiestrowy (symfonia koncertująca)
- sonata
- suita
KOMPOZYTORZY
INSTRUMENTY
BAROK W POLSCE
- ogólne tendencje
- kompozytorzy
MUZYKA WOKALNO - INSTRUMENTALNA
ad. monodia akompaniowana
Monodią akompaniowaną nazywamy śpiew solowy z towarzyszeniem instrumentalnym. Była to reakcja na renesansową zawiłość polifonii. Pierwociny tego rodzaju śpiewu było zjawisko concerti secreti, które występowało już u schyłku renesansu na dworze w Ferrarze. Tam bowiem tworzono utwory na jeden, dwa, trzy głosy solowe z towarzyszeniem instrumentalnym, bowiem były wówczas specjalnie przygotowywane do tego typu koncertów śpiewaczki.
Ponadto nie możemy zapominać o działalności Cameraty Florenckiej, która już pod koniec XVI wieku manifestowała powrót do antycznej poezji oraz to podporządkowania muzyki tekstowi wedle zasady: mowa jest panią, a nie sługą harmonii. W skład Cameraty wchodzili ówcześni intelektualiści, teoretycy i muzycy tworzący już w stile moderno. Opiekunem grupy był hrabia Giovanni Bardi. Celem wyznaczonym przez Cameratę było propagowanie antycznych wzorców oraz greckiego dramatu. Na skutek rozważań grupy powstał zbiór kompozycji jednego z najgorliwszych członków Cameraty, Julio Cacciniego pt. Le nuove musiche, z roku 1602. Efektem działań Cameraty były też prototypy oper, tak zwane dramma per musica, a przykładowym twórcą był Jacopo Peri. To właśnie w dramatach tychże kompozytorów pojawiło się po raz pierwszy basso continuo, a podstawowym środkiem wyrazu stał się recytatyw.
Głównymi twórcami monodii byli:
- Jacopo Peri
- Julio Caccini
- Claudio Monteverdi
- Girolamo Frescobaldi
- Alesandro Grandi
- Claudio Saracini
ad. opera
Nawiązując do działalności Cameraty Florenckiej, z pewnością nie sposób pominąć zasługi w ukształtowaniu się nowego gatunku muzyki wokalno - instrumentalnej, jakim od czasu baroku stała się opera. Otóż znane są nam dramaty greckie. Camerata wzorując się na poetyce antycznych postawiła sobie za cel, odrodzenie owego nurtu oraz połączenie go z muzyką, przy czym zachowana została nadrzędność tekstu. Gatunek jaki miał propagować owe idee początkowo posługiwał się głównie recytatywami, a to z pewnością właśnie ku owemu uwidocznieniu jak ważny jest tekst i jego semantyka. Pierwsze dzieła noszące znamiona opery nazywane były dramma per musica. Dopiero od roku 1639 wprowadzono termin opera. Pierwsze drammae per masicae były wykonane we Florencji,a ich przedstawienie datuje się na lata 1597 ( Dafne), 1600 (Euridice). zarówno Dafne, jak i Euridice napisane zostały do tekstów Rinucciniego. Tekst Euridice opracował muzycznie także Caccini.
Innym ośrodkiem w którym opera dojrzewała była Mantua, gdzie komponował Claudio Monteverdi. Tam właśnie, w roku 1607 wykonano dramma per musica Orfeo, pisane do libretta Alessandro Striggiego. Monteverdi wprowadził kilka innowacji, które nie wystąpiły w poprzednich dramatach, a mianowicie:
- określił zespoły wykonawcze i powierzył im partie instrumentalne: wstęp (toccata), sinfonie, ritornele
- stosował różne formy wyrazu: recytatyw, aria, duet ( warto przypomnieć, że Camerata propagowała jedynie recytatyw)
- wprowadził oznaczenia artykulacyjne
- akcję ujął w akty, przy czym akcja i muzyka były równorzędne względem siebie
- rozszerzył zasób środków harmonicznych
Bardzo ważnym dla rozwoju opery było powstanie w Wenecji I- go Publicznego Teatru Operowego w roku 1637 (około). Wcześniej naturalnie przedstawienia odbywały się, jednak miały one miejsca w domach zamożniejszych mieszczan. Ze względu na to, że to właśnie mieszczaństwo było głównym odbiorcą oper, konieczne stały się zmiany po to, aby dopasować sztukę do wymogów słuchaczy:
- treścią była zazwyczaj intryga miłosna, najlepiej przeplatana z wątkami komicznymi
- w muzyce pierwszy plan grały partie solowe (arie, recytatywy) i właściwe dla tego ośrodka bell canto (piękny śpiew wzbogacony ozdobnikami, co z kolei wpłynęło na rozwój koloratury)
- instrument obligato (instrument, który spośród towarzyszących głosowi solowemu jest szczególnie uwydatniony)
- występowały dwa rodzaje arii: secco (głos solowy ze skromnym akompaniamentem), acompagnato (głos solowy z bogatym instrumentarium towarzyszącym)
- każda opera posiadała wstęp instrumentalny na kształt uwertury
W Wenecji również działał Claudio Monteverdi, jednak z dzieł napisanych tamże, przetrwały dwa ostatnie: Powrót Ulissesa (1641), oraz Koronacja Poppei (1642). Monteverdi wprowadza tam styl wzburzony stile concitato, charakteryzujący się stosowaniem parlanda i repetycji.
Inni kompozytorzy ośrodka weneckiego to:
- Francesco Cavalli
- Pietro Cesti (stosował arie bell canto z instrumentem obligato, którym w ośrodku tym najczęściej była trąbka)
Odmiana opery w Anglii były tzw. masques, widowiska dworskie, których przedstawicielami byli: M. Locke, J. Blow, H. Purcel.
ad. kantata
Kantata to utwór wokalno - instrumentalny, oprócz opery bodajże najważniejszy gatunek muzyczny. Nazwa kantata wywodzi się z wł. cantare - śpiewać. Poraz pierwszy pojawiła się w zbiorze Alesandro Grandiego z roku 1620 i oznaczała utwór solowy z towarzyszeniem instrumentu. Początkowo miała budowę wariacji zwrotkowych z basso continuo, później poprzez dodawanie recytatywu, arii, ariosa urastała do większych rozmiarów. Z czasem też zmieniła się ilość wykonawców, bowiem już nie była to partia solowa, a duet oraz większa obsada. Kolejnym etapem rozbudowywania było wprowadzenie chórów, zespołów instrumentalnych. Miejscami, gdzie były wykonywane kantaty stały się salony, bowiem nie używano scenografii, ani kostiumów (jak to było w przypadku arii). Tematyka dotyczyła zarówno treści religijnych jak i świeckich o charakterze epickim, lirycznym, czy dramatycznym.
Największym ośrodkiem rozwoju kantaty były Włochy, gdzie najbujniej rozwinęły się kantaty świeckie. Tworzyli tam:
- Giacomo Carissimi
- Luigi Rossi
- Francesco Cavalli
- Antonio Cesti
- Alessandro Scarlatti, który był twórcą opery buffa (komicznej)
W Niemczech szczególną popularność zyskały sobie kantaty religijne, w których szczególną role odgrywały partie chóralne. Szczytem rozwoju dla tychże kantat była twórczość Jana Sebastiana Bacha.
ad. oratorium
Oratorium wywodzi się już ze średniowiecznych dramatów liturgicznych, jednak początki gatunku sięgają wieku XVI, kiedy to w Rzymie w przeznaczonych do tego pomieszczeniach odbywały się modły połączone ze śpiewem pieśni religijnych. Pomieszczenia te nazywano oratorio. Oratorium włoskie wykształciło się w połowie XVII wieku, do czego przyczyniła się w znacznym stopniu kantata. Podział oratoriów jest podobny jak właśnie w kantacie:
- łacińskie, które opiera się na tekście w języku łacińskim, a przedstawicielem jest Giacomo Carissimi (jego dzieła to Japhte, Baltazar). Oratoria łacińskie oparte są na tekstach o tematyce biblijnej, poprzedzone wstępem instrumentalnym (sinfonia), budową przypominają operę, jednakże tak jak kantata pozbawione są akcji scenicznej.
- ludowe, które wykorzystuje tekst włoski z dominacją partii solowych. Tutaj także nie ma akcji scenicznej.
Cechą różniącą oratorium od kantaty, a zbliżającą je do pasji jest partia narratora, która w oratorium nosi nazwę testo (ewentualnie historicus), a w pasji ewangelista.
Twórcami oratoriów byli także twórcy kantat. Najdoskonalsze oratoria epoki należą do twórczości Jana Sebastiana Bacha oraz Jerzego Fryderyka Haendla.
ad. pasja
Pasja oznacza z języka łacińskiego passio - cierpienie. Jest to utwór stricte religijny dotyczący męki i śmierci Chrystusa. Forma wywodzi się z tradycji średniowiecznego czytania tekstów Pisma Świętego w czasie Wielkiego Tygodnia. Pierwsze opracowania muzyczne to okres XII wieku (śpiewna recytacja tekstu narratora, partii Jezusa i tłumu), kolejne to wiek XV, który wiąże się z opracowaniem polifonicznym. W okresie baroku nieodzowny wpływ na pasję miała opera, bowiem wprowadzono arie, recytatywy, partie chóralne oraz instrumentalne, a sam tekst Ewangelii został wzbogacony o dodatkowe wprowadzenia.
Kompozytorami tworzącymi pasje byli:
W Niemczech Heinrich Schutz, Jan Sebastian Bach.
MUZYKA INSTRUMENTALNA
ad. uwertura
W okresie baroku powstały dwa rodzaje uwertur charakterystyczne dla konkretnych ośrodków twórczych, a były to:
- uwertura francuska, składająca się z dwóch części o następstwie: wolna - szybka
- uwertura włoska (inaczej neapolitańska), składająca się z trzech części o następstwie: szybka - wolna - szybka
Uwertury znajdowały się na początkach utworów takich jak opera, oratorium, pasja.
ad. concerto grosso
Jest to typ koncertu w którym koncertuje nie jeden solista, a ich grupa. Grupa solistów nosi nazwę concertino, natomiast orkiestrę towarzyszącą nazywa się tutti. Obydwie grupy rywalizują ze sobą, a dodatkowo rywalizacja ma miejsce w grupie concertino, gdzie instrumenty są sobie przeciwstawiane. Grupy mogą także ze sobą współpracować. Za twórcę concerto grosso uznaje się Arcangelo Corellego. Trzyczęściową budowę wprowadził Antonio Vivaldi: szybka - wolna - szybka. To na skutek jego twórczości z concerto grosso wyłonił się koncert solowy, bowiem partie solistów concertina uległy powiększeniu tak, że mogły być traktowane jako fragmenty solowe o charakterze koncertującym.
ad. koncert solowy
Pojawił się w twórczości Giuseppe Torellego. On to zapoczątkował trzyczęściowy układ utworu: allegro - adagio - allegro. Do doskonałości formy przyczynił się zdecydowanie Antonio Vivaldi. Jak sugeruje sama nazwa utwór posiada następującą obsadę wykonawczą: solista oraz orkiestra akompaniująca (towarzysząca).
ad. koncert orkiestrowy
Jest to forma nie posiadająca konkretnej budowy. W niewielkim stopniu zawiera w sobie elementy kontrastujące obsady, bowiem w przebiegu wyłaniają się grupy instrumentów, które korespondują z orkiestrą, jednakże skład grup ulega zmianom.
ad. sonata
Już w XVI wieku był to utwór przeznaczony do wykonania instrumentalnego, jednakże właściwe kształty sonata otrzymała z początkiem XVII wieku. Jako pierwowzór mogą służyć utwory renesansowe wokalne, które zostały przetranskrybowane na instrumenty (proces taki nazywamy intawolacją). W pierwszej połowie XVII wieku sonaty składały się z dużej ilości krótkich odcinków zestawianych ze sobą na zasadzie kontrastu ( szybka - wolna, homofoniczna - polifoniczna). W połowie XVII wieku, we Włoszech rozróżniono sonaty w zależności od miejsca wykonania:
- sonata da chiesa, którą wykonywano jako element towarzyszący Eucharystii, zbudowana była z części nie tanecznych wykorzystujących homofonię bądź tez polifonię.
- sonata da camera, która wykonywana była na salonach arystokratycznych. Najczęściej przyjmowała postać, budowę suity.
Wkrótce (1650r.) zaczęto wymieniać części taneczne z tymi, w których tych partii brakuje wskutek czego musiał nastąpić podział kierujący się innymi kryteriami, stąd:
- solowa , na jeden instrument solo z akompaniamentem(b. c.)
- triowa, na dwa instrumenty solowe z akompaniamentem (b. c.)
- a quattro, na trzy instrumenty solowe z towarzyszeniem akompaniującego basso continuo.
Arcangello Corelli wyznaczył obowiązujący układ części: wolna imitacyjna - szybka fugowana - wolna akordowa taneczna - szybka imitacyjna, bądź o charakterze stylizowanego tańca.
Pod koniec XVII wieku powstały sonaty klawesynowe, wzorowane na skrzypcowych. Głównymi przedstawicielami byli: J. S. Bach, J. F. Haendel, A. Corelli, G. Torelli i inni.
ad. suita
Obok koncertu i sonaty zauważamy także rozwój formy wykorzystującej tańce narodowe, jaką jest właśnie suita. Cechami suity jest łączenie tańców zachowując zasadę kontrastu agogicznego, metrorytmicznego oraz tej samej tonacji i materiału motywicznego dla wszystkich części.
Budowa suity barokowej:
- allemande (taniec niemiecki w tempie umiarkowanym)
- courante (taniec francuski w tempie szybkim)
- sarabanda (taniec hiszpański w tempie powolnym)
- gigue ( taniec angielski w tempie szybkim)
Pomiędzy te części wprowadzano czasami: bouree, menuet, polonez, intermezza jak aria, scherzo.
Suita Francji wykazywała szczególne tendencje ornamentalne, w związku z czym utwory miały charakter zbliżony do ilustracyjnych. twórcami byli przede wszystkim tzw. klawesyniści francuscy: J. Ph. Rameau, L. Daquin, J. Dandrieu, N. Clerambaut.
Poza suitą istniały jeszcze utwory zawierające w sobie jeden taniec, np. chaconna, pasacaglia. Kompozytorami suit byli: Jan Sebastian Bach, Francois Couperin, Samuel Scheidt, Jaohann Schein.
KOMPOZYTORZY
- Antonio Vivaldi
- Jan Sebastian Bach
- Jerzy Fryderyk Haendel
- Jacopo Peri
- Julio Caccini
- Heinrich Schutz
- Francesco Cavalli
- Pietro Cesti
- Claudio Monteverdi
- Girolamo Frescobaldi
- Arcangelo Corelli
- Giuseppe Torelli
- Alesandro Grandi
- Claudio Saracini
- Francois Couperin
- Samuel Scheidt
- Jaohann Schein
- Giacomo Carissimi
- Luigi Rossi
- Henry Purcell
- John Blow
- Matchew Locke
- Francesco Cavalli
- Antonio Cesti
- Alessandro Scarlatti
- Jean Phillippe Rameau
- Luis Daquin
- Nicolas Clerambaut
- Jean Francois Dandrieu
- oraz kompozytorzy baroku polskiego
INSTRUMENTARIUM
Światowym ośrodkiem lutnictwa (wyrób/ produkcja instrumentów smyczkowych) była Cremona, gdzie działały pracownie Amatiego, Stradivariego, Guarneriego. W tymże czasie doskonalą się sposoby wytwarzania instrumentów dętych, a także powstaje pierwszy fortepian Włocha Bartolommeo Cristofori.
BAROK W POLSCE
ad. ogólne tendencje
Jest to okres XVII i XVIII wieku. Muzyka tworzona jest głównie na dworach i przy kościołach. Na skutek przeniesienia stolicy głównym ośrodkiem staje się Warszawa, a uznanie zyskuje kapela królewska, natomiast w Krakowie działa wciąż Kapela Rorantystów, ale i powstaje kapela przykatedralna. Muzyka baroku polskiego reprezentuje cztery nurty:
- prima practica ( msze a cappella, motety, głównie B. Pękiel)
- seconda practica ( styl koncertujący)
- czysto instrumentalna ( A. Jarzębski, M. Mielczewski, S. S. Szarzyński, J. Żebrowki)
- dramatyczna ( niestety nie zachowała się)
ad. kompozytorzy
- Bartłomiej Pękiel
- Marcin Mielczewski
- Adam Jarzębski
- Jacek Różycki
- Damian Stachowicz
- Stanisław Sylwester Szarzyński
- Grzegorz Gerwazy Gorczycki
- Józef Marcin Żebrowski
