Muzyka polska średniowiecza

Polskie średniowiecze trwało od X (przyjęcie chrztu) do XV wieku. Przyjęcie chrześcijaństwa miało ogromny wpływ na ówczesną muzykę. Wtedy to pojawiły się pierwsze utwory religijne. Pieśni były kościelne i w języku łacińskim, a także jednogłosowe i a capella. Najbardziej pielęgnowano je w zakonach i klasztorach oraz w Akademii Krakowskiej.

Najstarsze zabytki muzyczne to hymny, czyli pieśni o treści religijnej lub patriotycznej. Powstawały na cześć patronów. 

Twórczość polska, w porównaniu z bogatym repertuarem zachodnim, była skromna. Zetknięcie się Polski z chorałem i muzyką wielogłosową kilkaset lat później, niż to miało miejsce w ośrodkach Zachodu, wymagało odpowiednio długiego czasu na adaptację, zrozumienie, a w konsekwencji — na samodzielny rozwój muzyki na ziemiach polskich. Dopiero w XIII wieku rozpoczął się nowy, nacechowany większą samodzielnością rozwój muzyki polskiej.

Pod koniec średniowiecza powstało kilkadziesiąt polskich pieśni związanych z różnymi świętami. Za czasów Jagiełły powstała pierwsza kapela dworska. Na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładano muzykę.

W muzyce religijnej rozpowszechnił się kult rodzimych świętych, przede wszystkim: Wojciecha, Stanisława, Jadwigi i Jacka. W związku z kultem świętych powstało wiele utworów, które wzorem muzyki zachodnioeuropejskiej przybierały postać sekwencji, hymnów, wreszcie oficjum (czyli średniowiecznej formy dramatycznej, należącej do obrzędów liturgicznych).

 

Najważniejsze utwory średniowiecznej muzyki polskiej

  • Gaude, Mater Polonia (Raduj się, matko Polsko) Wincentego z Kielczy
  • Bogurodzica
  • Msza Notre Dame Guillaume’a de Machaut (czyt. Gijoma de Maszo)
  • Ordo Virtutum Hildegardy z Bingen
  • Omnia beneficia (Wszystkie dobrodziejstwa)  – najstarszy zabytek muzyki wielogłosowej, rękopis odnaleziony w Starym Sączu, datowany na XIV w.

Utwory czerpały od siebie nawzajem – melodie były bardzo często zapożyczane, stąd ich nawzajemne podobieństwo.

 

Oficjum

Na rozwój oficjum w muzyce polskiej w dużej mierze miał wpływ rozpowszechniający się na Zachodzie kult świętych. 

Oficja przedstawiały dzieje życia świętego. Opisywały pochodzenie, poszczególne etapy życia świętego, zawierały elementy charakterystyki i rozważania na temat męczeńskiej śmierci. Obrazy te uzupełniały narosłe wokół postaci legendy i podania. Najwięcej utworów tego rodzaju wiązało się z osobami świętego Wojciecha i świętego Stanisława.  Pierwsze historie rymowane o świętym Wojciechu i Stanisławie pochodzą z XIII wieku.

Święty Stanisław — biskup krakowski, podobnie jak święty Wojciech poniósł śmierć męczeńską — w tym przypadku został zamordowany przez króla Bolesławem Śmiałym, kiedy odmawiał mszę. Kanonizacja Stanisława przyczyniła się do rozpowszechnienia się jego kultu w całej Polsce. Istniała np. legenda mówiąca o cudownym zrośnięciu się rozsiekanych członków świętego Stanisława. 

Ci dwaj święci nie byli jedynymi, o których opowiadały oficja. Później przestali być aż tak popularni, a ich miejsce zajęli inni święci.

 

Wincenty z Kielczy (1200-1262)

Pierwszy znany z imienia kompozytor polski, ksiądz, dominikanin, kanonik katedry w Krakowie. Zapoczątkował dzieła poświęcone pamięci świętego Stanisława. Brał udział w przygotowaniach do kanonizacji świętego Stanisława. Uchodzi  także za autora innych hymnów, sekwencji oraz pieśni o świętym Stanisławie.

Utwory: Gaude Mater Polonia, oficjum ku czci św. Stanisława.

 

Mikołaj z Radomia (pierwsza połowa XV wieku)

Wybitny polski kompozytor, który tworzył polifoniczną (trzygłosową) muzykę religijną i świecką. Zalicza się go do największych kompozytorów w Europie pierwszej połowy XV wieku.

Utwory: Credo, Gloria, Magnificat.

 

Gullaume de Machaut (czyt. Gijom de Maszo | 1340-1400)

Francuski kompozytor, jeden z najważniejszych XIV wieku. Stworzył wiele dzieł, zarówno muzyki sakralnej, jak i świeckiej (m.in. ballady). Czołowy przedstawiciel „ars nova” – stylu w muzyce polifonicznej (wielogłosowej) XIV wieku, popularnego zwłaszcza we Francji i Włoszech.

Utwory: Msza Notre Dame.

 

Hildegarda z Bingen (1098-1179)

Jedyna znana średniowieczna kobieta-kompozytorka, której życiorys jest dobrze udokumentowany. Skomponowała wiele utworów liturgicznych świadczących o jej wielkiej znajomości ówczesnych reguł muzyki. Osoba wszechstronna: mistyczka, teolog, poza muzyką zajmowała się przyrodą, medycyną, filozofią i poezją. Dziś jest ceniona między innymi przez feministki, a jej muzyka zyskuje coraz większe grono sympatyków.

Utwory: Ordo Virtutum.

 

Gaude Mater Polonia

  • Tytuł w tłumaczeniu oznacza „Ciesz się, Matko Polsko”.
  • Autorem jest Wincenty z Kielczy.
  • Powstał w XIII wieku.
  • Utwór hymniczny, na melodię chorału gregoriańskiego „O salutaris Hostia” (tj. „O, zbawcza Hostio”), początkowo jednogłosowy, w późniejszych wiekach wielogłosowy. 
  • Sławi żywot św. Stanisława
  • Utwór, którego najstarszy zapis zachował się w antyfonarzu kieleckim z 1372 roku, został napisany na kanonizację św. Stanisława jako część oficjum rymowanego o św. Stanisławie. 
  • Po raz pierwszy pieśń została wykonana w Krakowie podczas uroczystości kanonizacyjnych w 1254 roku.
  • Była jednym z bardziej popularnych i rozpowszechnionych utworów w średniowiecznej Polsce. Śpiewało ją rycerstwo polskie po odniesionym zwycięstwie. Później pieśń towarzyszyła uroczystościom narodowym. Pierwsza zwrotka jest obecnie śpiewana w czasie inauguracji roku akademickiego. Nie śpiewa wtedy się całej pieśni, tylko jej dwie zwrotki. Zachowała żywotność po dzień dzisiejszy jako pieśń patriotyczna, towarzysząca ważnym uroczystościom. 
  • Hymn królewski za czasów Władysława Łokietka.

 

Bogurodzica

  • Pierwszy hymn Polski, później Wielkiego Księstwa Litewskiego.
  • Najstarszy i najcenniejszy zabytek polskiej muzyki, najstarszy zachowany polski tekst poetycki.
  • Powstała na przełomie XIII i XIV wieku i była przekazywana ustnie. Dopiero w XV wieku została zapisana.
  • Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. W ten sposób zmieniła jej charakter z miłosnego na pobożny. Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić rolę pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego). Od tej chwili pieśni religijne zaczęły się łączyć z pieśniami wojskowymi, a Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej. Pełniła rolę pierwszej pieśni bojowej polskiego rycerstwa – była śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem, a później np. przed bitwą pod Warną. Ponadto była pieśnią towarzyszącą koronacji królów polskich.  Została odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka, a choć cały obrzęd odbywał się po łacinie, pieśń odśpiewano po polsku. Połączyła treści religijne z czynnikiem narodowym — patriotycznym. Określana jako patrium carmen, tj. pieśń ojczysta, znalazła miejsce zarówno wśród śpiewów kościelnych (zwykle przed kazaniem), jak i wśród bojowych pieśni rycerstwa polskiego. Bogurodzicę wykonywało wojsko polskie przed rozpoczęciem ważnych bitew, traktując ją jako hymn narodowy, a jednocześnie — jako rodzaj modlitwy.
  • Jednogłosowa, religijna, chóralna, a capella, metryczna (czyli bez określonego metrum). W formie nawiązuje do chorału gregoriańskiego.
  • Autor chrześcijańskiej Bogurodzicy jest nieznany. Początkowo za autora uważano św. Wojciecha, jednak byłoby to niemożliwe, gdyż ten nie znał języka polskiego. Możliwe jednak, że inspiracją do niej były pieśni jego współbraci-misjonarzy. To jednak domysły, dlatego uznajemy jej autora za anonimowego.
  • Po raz pierwszy została wykonana gdzieś na północy Polski. Możliwe, że na Mazowszu, gdzie Płock jako stolica diecezji i miejsce prężnego zakonu benedyktynów był źródłem wielu innych polskich pieśni.
  • Powstała jako pieśń śpiewana podczas mszy. Jako trudną wykonawczo pieśń śpiewali ją raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców.
  • Bogurodzica to prośba do Matki Boskiej, by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi. Druga strofa to prośba do Chrystusa o szczęśliwe życie teraz i rajskie obcowanie z Bogiem po śmierci, ale przez wzgląd na Jana Chrzciciela. Połączenie trzech osób – Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela – było wtedy bardzo popularne w kulturze, dlatego nie powinny dziwić wzmianki o nich w pieśni. 
  • Symbolikę Bogurodzicy wykorzystywali również kompozytorzy w drugiej połowie XX wieku. 
  • W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były przestarzałe już w w czasie jej powstania.
  • Dlaczego Bogurodzica została ułożona nie w popularniejszej wówczas łacinie, tylko po polsku? Popularna była idea, żeby rozpowszechniać w religii język ojczysty, by lepiej zrozumieć istotę religii i pozyskać więcej odbiorców. To samo tyczyło się Bogurodzicy.
  • W XVI wieku popularność Bogurodzicy nieco osłabła w związku z rozpowszechnieniem wielu polskich pieśni kościelnych — mniej skomplikowanych muzycznie i bliższych brzmieniu muzyki ludowej. Prawdziwy renesans Bogurodzicy nastąpił w XIX wieku, kiedy to była wykonywana jako coniedzielna pieśń przy grobie świętego Wojciecha. W czasach obecnych Bogurodzica wykonywana jest przy okazji ważnych uroczystości patriotycznych i religijnych.
  • Za panowania dynastii Jagiellonów Bogurodzica była hymnem królewskim. W bibliotece jagiellońskiej jest najstarszy zachowany do naszych czasów zapis tej pieśni, pochodzący z 1407r.

 

Inne ciekawostki

  • Neumy – średniowieczne nuty. 
  • Anonim – utwór nieznanego nam autora.