KORZENIE ŚREDNIOWIECZNEJ MUZYKI RELIGIJNEJ

Muzyka pierwszych chrześcijan jest muzyką jednogłosową, wykonywaną przez mężczyzn bez towarzyszenia instrumentalnego, rytmika śpiewu jest swobodna i wskazuje na jej związek z liturgią synagogalną. Chrześcijaństwo wywodziło się ze świata żydowskiego, dlatego stamtąd czerpało wzory sprawowania kultu. Nowy Testament powstawał jako przedłużenie Starego, wypełnienie danej w Nim ludzkości przez Boga obietnicy. Rodziło to potrzebę odwołania się do świata żydowskiego i jego zasad religijnych. Kontakt z kulturą żydowską zaowocował też zapożyczeniami i wzorowaniem się na tamtejszej muzyce.

NAJWAŻNIEJSZE DOKUMENTY

Najważniejszymi wydarzeniami konstytuującymi świat chrześcijański w średniowieczu było wydanie Edyktu Mediolańskiego przez cesarza Konstantyna w roku 313. Na mocy tego dokumentu chrześcijanie mogli już swobodnie wyznawać swoją religię i nie zagrażały im odtąd żadne prześladowania. Drugi ważny dokument wydał cesarz Teodozjusz w roku 381, kiedy to uznał religię chrześcijańską za oficjalne wyznanie Cesarstwa Rzymskiego.

CHARAKTERYSTYKA CHORAŁU GREGORIAŃSKIEGO

  • teksty w języku łacińskim;
  • wykonywany wyłącznie przez mężczyzn- zasada ta wywodzi się z Pisma Świętego, gdzie w liście do Koryntian święty Paweł pisze o roli mężczyzn i kobiet w Kościele, formułując zasadę: "Kobiety milczą w Kościele";
  • rytmika swobodna, brak tu podziału na kreski taktowe, przerwy warunkowane są koniecznością brania oddechu przez śpiewających i podziałem tekstu, notacja chorałowa nie uwzględnia czasu trwania dźwięków ani relacji zachodzących między nimi;
  • opiera się na tonacjach kościelnych- systemie octoechos( skalach: doryckiej, frygijskiej, lidyjskiej i miksolidyjskiej, które są modi autentycznymi, i czterech modi plagalnych posiadających przedrostek "hypo-" i tworzonych kwartę niżej niż modi autentyczne);
  • zapisywane były najpierw notacją cheironomiczną- wskazującą wyłącznie kierunek linii melodycznej- w sposób nieprecyzyjny i dziś trudny do odczytania, później zapisywano śpiewy na czterech liniach, nutami wyrażającymi już konkretną wysokość dźwięków, stosowano dwa klucze; "c" i "f"; neumy wykorzystywane w zapisie mogły wyrażać pojedyncze dźwięki, bądź oznaczać ich kilka;
  • wykonywany a capella, gdyż instrumenty kojarzone były wówczas z muzyką pogańską i długi czas używanie jakiegokolwiek instrumentu było w Kościele zabronione;
  • wywodzi się z muzyki wschodniej, a nie rzymskiej.

MUZYKA W LITURGII

Najważniejszym chrześcijańskim nabożeństwem jest Msza, stąd też podstawowe zagadnienia w muzyce kościelnej wiązały się z oprawą liturgii i musiały być do niej dostosowane. Muzyka miała pełnić funkcję służebną wobec liturgii.

Opracowaniu muzycznemu w średniowieczu podlegały ordinarium missae, do których zaliczamy:

  • Kyrie;
  • Gloria;
  • Credo;
  • Sanctus;
  • Agnus Dei.

REFORMATORZY

Pierwszym papieżem zaangażowanym w proces ujednolicania śpiewów był Leon I Wielki. Jego następca- papież Gelazy- uznał dążenia poprzednika za nierealne i zamiast ujednolicać śpiewy zastane, chciał stworzenie nowych. Największe jednak zasługi na tym polu ma papież Grzegorz I Wielki. W wyniku przeprowadzonej za jego pontyfikatu reformy dobrano stałe melodie do odpowiednich części mszy. Istnieje też legenda mówiąca o tym, że Grzegorz Wielki był kompozytorem wielu melodii liturgicznych, nie mamy co do tego jednak pewności. Wiemy natomiast o jego zasługach dla przeprowadzenia reformy śpiewów kościelnych, przez które średniowieczny, zreformowany jednogłosowy śpiew Kościoła nazywa się chorałem "gregoriańskim".

NOTACJA ŚREDNIOWIECZNA

Notacja średniowieczna nazwana została notacją neumatyczną. Najważniejsze dokonania teoretyków i muzyków średniowiecznych to odtworzenie teorii greckiej- ustalenie skal, którymi posługiwali się starożytni Grecy przez Boecjusza. Jednak teoria Boecjusza nie do końca odzwierciedla faktyczny stan rzeczy u Starożytnych.

Z czasem, kiedy powstała wielogłosowość, wraz ze stopniowym usamodzielnianiem się głosów- konieczne było dodanie do tego systemu notacji określeń czasu trwania poszczególnych wartości, co nie było konieczne w przypadku chorału. Nowy rodzaj notacji stworzył Franco z Kolonii na początku XII wieku.

SOLMIZACJA

Ważnym dokonaniem było stworzenie systemu solmizacji przez toskańskiego mnicha- Guidona z Arezzo. Uniwersalne nazwy dla kolejnych stopni skali zapożyczył z hymnu do świętego Jana, nazywając dźwięki pierwszymi sylabami każdego kolejnego wersu hymnu. Nazwa siódmego stopnia pochodzi z tytułu hymnu- Sancte Iohannes.

Czymś pozostającym bez precedensu w historii muzyki jest wykształcenie notacji liniowej. Początkowo zapisywano śpiew chorałowy na czterech liniach zaopatrzonych w dwa klucze: "c" i "f".

TROPY I SEKWENCJE

Wraz ze wzrostem znaczenia Kościoła, rozprzestrzenianiem się religii chrześcijańskiej- rozwinęła i przeobraziła się również muzyka chrześcijańska. Dodawano do niej wstawki wewnątrz poszczególnych części mszalnych- zwane tropami. Z kolei zapamiętywanie długich melizmatów kończących śpiew alleluja ułatwiano sobie dopisywaniem na nich nowego tekstu- co w efekcie dało nowe utwory, zwane sekwencjami. Tropowanie wkrótce stało się powszechną tendencją w całym Kościele. Za jej centralny ośrodek uważa się klasztor St. Gallen, zaś najsłynniejszym średniowiecznym twórcą sekwencji jest mnich Notker.

W miarę upływu czasu liczba tropów i sekwencji sięgnęła kilkunastu tysięcy. Śpiew stał się na tyle różnorodny, że trudno było zapamiętać wszystkie melodie i teksty, a włączenie się w liturgię poza swoją gminą stało się niezwykle trudne. Dodatkowym niebezpieczeństwem tych średniowiecznych improwizacji była możliwość powstania dużej liczby herezji, które rodziły się i rozprzestrzeniały- w tym wypadku przede wszystkim- we wnętrzu Kościoła. Stąd konieczność reformy i ograniczenia liczby sekwencji (do czterech na Soborze Trydenckim w latach 1545- 1563) oraz zakazu tropowania części stałych mszy- szczególnie Credo, które miało przekazywać niezbite prawdy wiary.

Jeśli chodzi o budowę- tropy były zazwyczaj krótkim komentarzem do śpiewanego tekstu, próbą jego objaśniania, były krótkimi wstawkami wewnątrz tekstu. Sekwencje były tekstami znacznie dłuższymi, często rymowanymi, szybko z dodatku do alleluja przekształciły się w samodzielne utwory. Do zakazu ich wprowadzania przyczyniło się również coraz częstsze wykorzystanie melodii i tekstów świeckich, z których wiele nie miało nic wspólnego z liturgią. Również ich wartość artystyczna pozostawiała wiele do życzenia- i zupełnie odbiegała od stylu poezji Rzymian, dla których podstawą był rytm, w poezji łacińskiej zaś na czoło wysuwał się rym.

MUZYKA ŚWIECKA ŚREDNIOWIECZA.

Najogólniej muzykę świecką średniowiecza można podzielić na:

  • muzykę ludową;
  • muzykę dworską;
  • muzykę wojskową i myśliwską;
  • miejską.

MUZYKA LUDOWA.

Muzyka ludowa towarzyszyła ludziom podczas zawierania związku małżeńskiego, wszelkiego rodzaju obrzędów inicjalnych- wprowadzających w dorosłość, towarzyszących przemianom pozycji społecznej. Z zachowanych nielicznych opisów wiadomo, że szczególną oprawą muzyczną i bogatą obrzędowością cieszyła się w Polsce Noc Świętojańska, gdzie wykonywano muzykę instrumentalną, śpiewano i tańczono.

Poza tym o muzyce ludowej w średniowieczu wiadomo niewiele. Nie interesowano się zapisem tego rodzaju muzyki, ani jej obserwacją. W odróżnieniu od muzyki kościelnej, muzyka ludowa przekazywana była drogą ustną, co powodowało liczne jej zniekształcenia, i stopniowe odchodzenie w niepamięć wielu melodii ludowych.

MUZYKA DWORSKA.

W obrębie tej części muzyki można wyróżnić:

  • muzykę uświetniającą dworski ceremoniał, i ta część muzyki dworskiej była zapisywana; informacje na jej temat czerpiemy z kronik, obrazów, rzeźb;
  • pieśni trubadurów i truwerów.

Trubadurzy byli wędrownymi śpiewakami, chodzili od zamku do zamku, by kolejnym możnowładcom prezentować swoje utwory. Ich kompozycje pełne są fantazji i zmyślonych historii, których słuchanie odprężało mieszkańców dworu. Utrzymane były zazwyczaj w formie ronda, ballady, madrygału, virelai, oparte na skalach modalnych. Wykonywane- przez głos solowy z towarzyszeniem instrumentalnym: lutni, fletu prostego, szałamai oraz innych instrumentów, w tym również perkusyjnych. Początek działalności trubadurów przypada na około 1100 rok.

MUZYKA WOJSKOWA I MYŚLIWSKA.

Marszowi wojsk niejednokrotnie towarzyszyło wybijanie rytmów na bębnach i różnego rodzaju instrumentach perkusyjnych. Muzycy wojskowi używali do grania takich instrumentów jak: kotły, talerze, bębny, tamburyny, różne instrumenty dęte blaszane i drewniane. Nie zachowały się jednak żadne zapisy tego rodzaju muzyki, ani jej omówienia.

W średniowieczu ważnym elementem życia dworskiego było organizowanie polowań. Również tym scenom towarzyszyły elementy muzyczne, przede wszystkim sygnały: "na śmierć dzikiego zwierza", "hołd dla króla polowania" i inne, grane na rogach i różnego rodzaju trąbkach.

MUZYKA MIEJSKA.

Muzyka miejska uprawiana była w średniowieczu przez ludność napływową, przenoszącą się ze wsi do miast. Nosiła ona znamiona muzyki ludowej, łączyła w sobie cechy chorału, muzyki dworskiej i elementy muzyki typowej dla wsi. Podstawowymi formami tego rodzaju muzyki były tańce i muzyka instrumentalna.

Muzykę miejską uprawiali również ludzie na stałe zamieszkujący obszary miejskie. Największy wkład w rozwój tego rodzaju muzyki mają żacy i waganci (wędrowni muzycy). Najczęściej "miejski artysta" był poetą, muzykiem i kuglarzem, wędrującym z miasta do miasta, czasem prowadzący osiadły tryb życia. Włączali się oni czynnie w życie miasta, do którego przybywali- w odbywające się tam jarmarki, odpusty, pielgrzymki. Potrafili śpiewać, tańczyć, akompaniowali swoim wyczynom na piszczałkach, fujarkach. Ich utwory nie były zapisywane. Inaczej rzecz się ma z twórczością żaków. W samej Polsce niezwykłą popularnością po dziś dzień cieszy się pieśń związana z obchodami juwenaliów w Krakowie: "Breve regnum".

Miasta były też ośrodkami rozwoju muzyki instrumentalnej. Najważniejszym jej przejawem były hejnały miejskie.

MUZYKA WIELOGŁOSOWA ŚREDNIOWIECZA

Do jej rozwoju przyczyniły się następujące ośrodki:

  • szkoła St. Martial, gdzie powstawały tropy, sekwencje, organum;
  • szkoła Notre Dame, gdzie działali pierwsi kompozytorzy średniowieczni znani z imienia: Leoninus (1160- 1180) i Perotinus (1180-1220); Leoninus był twórcą dwugłosowych klauzul, z których potem Perotinus uczynił utwory trzy- czterogłosowe; z działalnością tej szkoły wiąże się rozwój techniki discantus, conductusu, powstanie motetu, rozkwit organum;
  • ars nova to czas działalności Philippe de Vitry, Guillame de Machaut; tutaj też powstaje motet izorytmiczny, rozwija się ballada, madrygał, caccia, widoczne jest też odchodzenie od chorału gregoriańskiego- śpiew w językach narodowych i zakaz stosowania równoległych kwint i oktaw; Giullame de Machaut jest twórcą pierwszego wielogłosowego pełnego cyklu mszalnego skomponowanego przez jednego kompozytora;
  • szkoła angielska: działa tutaj John Dunstable, charakterystyczne jest brzmienie średniowiecznej muzyki angielskiej wykorzystującej współbrzmienia tercji i seksty- zakazanych na kontynencie, podstawowe formy muzyczne to anthems, gymel, istnieje tu wokalna muzyka liturgiczna- psalmy, motety, oraz liczne utwory świeckie;
  • szkoła burgundzka: jej najwybitniejszymi przedstawicielami są Gilles Binchois i Guillame Dufay; powstaje tu technika fauxbourdon, zezwalająca na śpiewanie w równoległych tercjach i sekstach, co zapoczątkowało odmienny i specyficzny koloryt brzmienia wielogłosowych utworów renesansowych, w szkole tej powstają: motety, wielogłosowe pieśni religijne i świeckie (ronda, ballady), melodia przeniesiona zostaje z tenoru do sopranu, coraz częściej pojawia się też wykorzystanie pełnego cyklu mszalnego.

MUZYKA POLSKA W ŚREDNIOWIECZU

Wraz z chrześcijaństwem przyszły do Polski zakony. Średniowieczni mnisi byli ludźmi wykształconymi, posiadali rzadką umiejętność czytania i pisania, zajmowali się przepisywaniem ksiąg starożytnych oraz średniowiecznych, często zawierających nuty i teksty ówczesnych pieśni. Wraz z ich przybyciem na ziemie polskie- dotarł tu również chorał gregoriański.

Do najpopularniejszych utworów polskiego średniowiecza- poza "Bogurodzicą" zalicza się hymn "Gaude Mater Polonia", powstały na bazie "Gaude Mater Ecclesia" napisanym na cześć św. Dominika. Polska wersja opiewa postać św. Stanisława. Cennym zabytkiem jest pieśń, której autorstwo przypisuje się bł. Władysławowi z Gielniowa- "Judasz Jezusa sprzedał". Pieśń maryjna: "O Najdroższy Kwiecie". W muzyce polskiej spotyka się szereg przeróbek repertuaru ogólnoeuropejskiego. W muzyce ludowej na czoło wysuwają się pieśni żaków krakowskich- z "Breve regnum" jako najpopularniejszym przykładem tego rodzaju muzyki. W hymnach i sekwencjach polskich zaznacza się wpływ muzyki ludowej na chorał gregoriański, wszystkie te utwory na ziemiach polskich śpiewane są na cześć tutejszych świętych- Stanisława, Wojciecha, Jadwigi, Jacka. Ważne miejsce w lokalnej twórczości zajmują też oficja rymowane- ku czci św. Jadwigi i św. Wojciecha.