PPS (Polska Partia Socjalistyczna)

w 1892 r. w Paryżu miał miejsce zjazd polskich działaczy socjalistycznych. Założyli oni wtedy Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich (ZZSP), a jednocześnie powołali do życia Polską Partię Socjalistyczną (PPS).

Program działania polskich socjalistów opracowali już wcześniej: Bolesław Limanowski, Stanisław Mendelson, Feliks Perl - był to tzw. program paryski. Na pierwszym miejscu stawiał on sprawę walki o niepodległość Polski zakładając, że najkorzystniej będzie zacząć ją wtedy, kiedy wybuchnie konflikt między zaborcami. Przyszłą Polskę widzieli jako niepodległą i demokratyczną republikę parlamentarną, gdzie będą respektowane prawa obywatelskie i socjalne. PPS zdecydowanie odrzuciła internacjonalizm oraz rewolucyjne hasła marksistów. Podkreślała też swoją odrębność od innych partii socjalistycznych.

Emisariusze PPS dosyć szybko zaczęli zakładać komórki partii na ziemiach polskich. W zaborze rosyjskim działały one nielegalnie, w zaborze pruskim i w Galicji podjęły natomiast współpracę z działającymi już wcześniej ugrupowaniami socjaldemokratycznymi.

W Królestwie Polskim do najaktywniejszych działaczy PPS należeli: Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Jan Stróżecki. Naczelnym organem prasowym partii było czasopismo "Robotnik".

PPS nie była jednak organizacją jednolitą. Wielu jej członków przystało do partii głównie ze względu na jej program niepodległościowy. W 1904 r. w PPS utworzono Organizację Bojową (OB), w której aktywnie działali Piłsudski, Stefan Okrzeja, Walery Sławek, Aleksander Prystor. OB podjęła terrorystyczną walkę z carską administracją. W 1906 r. z OB wykształciła się prawicowa gałąź PPS - PPS "Frakcja Rewolucyjna" z Piłsudskim na czele, która postawiła wyłącznie na program niepodległościowy. Lewicowi działacze PPS utworzyli zaś PPS "Lewicę", która podjęła współpracę z SDKPiL.

W grudniu 1918 r. SDKPiL oraz PPS "Lewica" połączyły się tworząc Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Partia ta była związana z Kominternem i usiłowała realizować wytyczone przez niego wskazówki. Początkowo (do 1921 r.) opowiadała się za rewolucją i wprowadzeniem dyktatury proletariatu. Żądała nacjonalizacji przemysłu i rolnictwa, 6-godzinnego dnia pracy oraz bardzo szerokiego pakietu socjalnego. Już w 1919 r. została zdelegalizowana jako organizacja antypolska i działająca na szkodę państwa. W 1925 r. KPRP zmieniła nazwę na Komunistyczną Partię Polski (KPP). Jej zadaniem było dążenie do destabilizacji państwa polskiego. Główni działacze partii to: Maria Koszutska, Julian Leszczyński-Leński, Adolf Warski, Józef Unszlicht. KPP miała zaledwie marginalne poparcie w polskim społeczeństwie, a w 1938 r. na rozkaz Stalina została zlikwidowana.

W 1919 r. PPS zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz PPSD połączyły się w jedną partię PPS. Zrzeszała ona głównie robotników i część inteligencji. Kierował nią Ignacy Daszyński, a najbardziej znanymi działaczami byli: Jędrzej Moraczewski, Bolesław Limanowski, Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak.

PPS opowiadała się za niepodległą i zjednoczoną Polską, demokracją parlamentarną, jednoizbowym parlamentem, silnym i rozbudowanym samorządem terytorialnym oraz jak największym wpływem obywateli na sprawy państwa (poprzez referenda). Żądała też równouprawnienia dla mniejszości narodowych, ustawodawstwa socjalnego chroniącego robotników, powszechnej oświaty, rozdziału Kościoła od państwa. Zdecydowanie sprzeciwiała się komunistom uważając ich za obcą, antypolską agenturę dążącą do terroru.

Objęcie władzy przez PPR w latach powojennych oznaczało uzależnienie od ZSRR. W kraju na wzór radziecki środowiska komunistyczne próbowały stworzyć model życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Aktywnie pomagali w tym oficerowie Armii Czerwonej stacjonującej na terytorium Polski.

Po wyeliminowaniu PSL przyszła kolej na partie, które co prawda poparły PPR, ale zachowały pewną niezależność. Aresztowano Pużaka, a pozostałych działaczy PPS "przekonano" do zjednoczenia z PPR. Proces zjednoczeniowy przedłużył się jednak z powodu wewnętrznej walki o władzę w PPR. Ludzie skupieni wokół Bieruta, Zambrowskiego, Bermana i Minca uważali, że należy całkowicie podporządkować się Moskwie i budować komunizm na wzór radziecki. Z drugiej strony Gomułka i jego zwolennicy opowiedzieli się za własną, indywidualną drogą, uwzględniającą polską specyfikę. Podobna walka toczyła się również w innych państwach bloku wschodniego.

Walka przybrała na sile, gdy Gomułka na konferencji Kominformu nie potępił Broz- Tita i sprzeciwił się przymusowej kolektywizacji rolnictwa. Został oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i pozbawiony funkcji sekretarza PPR. Na czele partii stanął Bierut.

W dniach 15-21 XII 1948 r. dokonano zjednoczenia PPR i PPS. Powstała PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza).