Rola zachodniej cywilizacji w dziejach ludzkości

"Jak doszło do powstania nowoczesnej Europy?" - niniejsza praca stara się uporać z tym pytaniem. Jedno bowiem jest pewne - powstanie zachodniej cywilizacji oznacza początek nowoczesności. Nowoczesność okazuje się jednym z bardziej nośnych haseł w historii ludzkości. Nowoczesność nie zmienia jedynie Europy lecz także cały świat. Niniejsza praca opisuje najważniejsze momenty tego złożonego i ważnego procesu.

Pod koniec XV wieku widzimy, że najważniejsze szlaki handlowe nie znajdują się w

basenie morza Śródziemnego jak dotychczas ale nad oceanem Atlantyckim. W owym czasie Europę charakteryzuje spore rozdrobnienie polityczne - około dwieście państw. Obok zjednoczonych królestw takich jak Francja, Hiszpania czy Anglia znajdują się kraje takie jak Niemcy i Włochy na których obszarze znajdują się liczne organizmy państwowe (księstwa, elektoraty, republiki). W niedługim czasie duże królestwa zdobywają nad małymi państwami znaczną przewagę. Z biegiem lat poszczególne państwa łączą ze sobą coraz silniejsze więzi. W Europie daje się zaobserwować ogromne zmiany: wzrost liczby ludności, urbanizacja a wraz z nią zaczątki proletaryzacji. Od końca XV wieku rozdrobniony kontynent europejski zaczyna się zmieniać i przede wszystkim jednoczyć.

Procesy modernizacyjne wyraźnie przyspieszają po roku 1750. Od tego czasu armie oparte na najemnikach i pospolitym ruszeniu ustępują zawodowemu wojsku. Wojsko zostaje podporządkowane administracji cywilnej, następują wyraźne podział na wojsko i policję, czyli służby porządkowe. Zmiany dotyczą administracji - pamiętające średniowiecze jednostki terytorialne przechodzą w zapomnienie. Na ich miejsce wchodzą profesjonalne służby administracyjne, które obsługują nowe jednostki terytorialne podporządkowane władzy centralnej. Umożliwia to państwom skuteczne ściąganie podatków, a co za tym większe i skuteczniejsze rozporządzanie finansami publicznymi.

Dzięki lepszej organizacji finansów tworzy się liczebniejsze siły zbrojne zarówno lądowe jak i morskie. Żołnierze rekrutują się wyłącznie spośród obywateli tego samego państwa. Żołdy wypłaca się z pieniędzy uzyskanych z podatków. Taki sposób finansowania armii prowadzi do napięć na linii obywatele-władza. Z czasem rośnie znaczenie kontaktów międzyregionalnych w granicach danego państwa. Państwo w większym stopniu kontroluje przepływ gotówki, technologii, siły roboczej i towarów wprowadzając zakazy i liczne oznaczenia. Celem takiego postępowanie jest ochrona rynku danego państwa.

Reorganizacja armii powoduje zmiany w sposobie zarządzania. Władza centralna nie potrzebuje już pośredników w sprawowaniu władzy na przykład szlachty i kapłanów - bezpośrednio podporządkowana rządowi administracja wykonuje swoje obowiązki szybciej i dokładniej. Aparat państwowy pobiera podatki, rekrutów do wojska oraz kontroluje ludność na podstawie spisów ludności i oświaty. Oświata promuje z unifikowaną kulturę narodową - dba o jedność i czystość języka. Dzięki oświacie mamy do czynienia z większym przepływem informacji na temat nauki i sztuk pięknych. Państwo z niespotykaną dotąd siłą skupia i kontroluje własne zasoby dbając o granice. Te ostatnie również ulegają zmianom - nie ma mowy o tych dawnych - po 1750 roku granice wyznacza się w sposób bardzo dokładny co często prowadzi do sporów międzynarodowych i wojen.

Wspomniane przemiany nie występują w całej Europie z równą siłą. Państwa w których daje się zaobserwować koncentrację kapitału wpływy osiągają kupcy i ludzie zajmujący się finansami, na przykład bankierzy. Te właśnie grupy społeczne zaczynają wkrótce dominować i wpływać na dalszy rozwój państwa. Państwo taki nosi nazwę państwa kapitałochłonnego. Natomiast w państwach, gdzie gospodarka polega na rolnictwie kapitał

jest rozproszony. Przewodnią siłą pozostaje szlachta nie zainteresowana reformami lecz polityką dynastyczną i podbojami. Państwa budują swoją potęgę poprzez przymusowe przejęcia prywatnych armii należących do magnaterii. Takie państwa nazywa się państwami koncentracji przymusu. Oprócz dwóch wymienionych typów państw znaleźć można państwa i regiony mieszane - mamy do czynienia z pewną koncentracją kapitału, a także ze względną niezależnością posiadaczy ziemskich od administracji państwowej, czego objawem są przypadki prywatnych sił zbrojnych.

Wiek siedemnasty upływa pod znakiem państw skonsolidowanych, to znaczy dużych, zróżnicowanych, rządzącymi w sposób bezpośredni, co pozwala na wprowadzenie jednolitego systemu podatkowego, pieniężnego, prawnego, militarnego a także kulturalnego. W tym samym czasie odchodzą w przeszłość powstania chłopskie dążące do równości i powrotu do życia zgodnie z zaleceniami Ewangelii. Z czasem zmienia się charakter protestów. Bunty nie ograniczają się do poszczególnych regionów ale obejmują całe państwa, co stanowi nie jako skutek uboczny jednolitości całego państwa. Bunty wreszcie przestają obejmować tylko określony stan społeczny lecz całe narody. Oznacza to proces nacjonalizacji roszczeń.

Największym tego typu przedmiotem okazuje się Rewolucja Francuska oraz jej

wynik, to znaczy wojny napoleońskie. Powyższe wydarzenia pozwalają mówić o ruchach rewolucyjnych działających na odmiennych zasadach niż dawne bunty, protesty i rokosze. Od tego czasu powstają znane z naszych czasów partie polityczne i związki zawodowe. Powyższe procesy stanowią skutek konsolidacji władzy królewskiej z jaką mamy do czynienia w Europie na przełomie XVII i XVIII wieku. Powiększone i nowocześniejsze armie zwiększają liczbę wydatków. Monarchowie aby sprostać wymaganiom finansowym swoich wojsk podporządkowują sobie szlachtę i finansistów, a także zwiększają ucisk fiskalny. Zachłanność państwa na dochody, surowce i rekrutów prowadzi do pauperyzacji ludności. Ucisk państwa nad obywatelami prowadzi do licznych buntów.

Te ostatnie wiążą się z urbanizacją, która w XIX wieku nabiera dynamiki. W tym

czasie dokonuje się zmiana z kapitalizmu handlowego na kapitalizm przemysłowy. Objawy tego procesu to: przyrost naturalny, emigracje ze wsi do miast, rozbudowanie aparatu administracyjnego, a także zmiany w produkcji. Od tej pory mamy do czynienia z przemysłem. Powyższe przemiany dokonują się pod egidą państwa. Przemiany te ujednolicają ludzi przez co ich do siebie zbliżają. Takim sposobem powstaje ruch nacjonalistyczny. Kiedy ruch nacjonalistyczny przejmuje władzę, to mamy do czynienia z nacjonalizmem państwowym. Nacjonalizm państwowy jako forma sprawowania rządów dąży do podporządkowania wszelkich aspektów życia interesowi narodowemu. Sprawujący władzę wymagają od obywateli całkowitego posłuszeństwa. Nacjonaliści uważają, że mieszkańców państwa powinna charakteryzować jednorodność, poszanowanie jednej tradycji, którą zachowuje państwo. W praktyce oznacza to podporządkowanie obywateli państwu. Świat według nacjonalistów powinien składać się z państw narodowych których ludność odznacza się żarliwym patriotyzmem.

Jednym z wyróżników nowoczesności jest gospodarka światowa łącząca poszczególne

gospodarki. Gospodarka jako taka oznacza samowystarczalny obszar świata na podstawie wewnętrznej wymianie dóbr materialnych. Oznacza to wymianę pomiędzy poszczególnymi gospodarkami. W Europie gospodarkę światową poprzedzają dokonania Fenicjan, Kartagińczyków, Greków i Rzymian, a także Normanów. Od XI wieku obserwuje się wzrost znaczenia miast, które zaczynają uchodzić za centra handlowe przyciągające do siebie kapitał i towary z różnych regionów świata. W takich miastach głownie rozwijają się potężne i bogate rody kupców i finansistów. Pierwszym wielkim miastem tego typu okazuje się Wenecja, która skupia w sobie wymianę gospodarczą pomiędzy krajami zachodniej Europy i morzem Śródziemnym. Z czasem europejskie centra handlowe stają się partnerem dla państw i krain z całego świata. W drugiej połowie XVIII wieku szlaki handlowe kontrolowane przez państwa europejskie znajdują się na całym świecie. Najpotężniejszym miastem i centrum handlowym okazuje się Londyn. Zmiany przodujących miast i państw stanowią efekt rywalizacji i głębokich przemian społeczno-gospodarczych. Niemniej jednak tu do czynienia ze schematem centrum - prowincja, gdzie tereny położone na obrzeżach zostają zwykle zaniedbane i wyzyskiwane. Obok nich istnieją kraje zacofane sprawiające wrażenie, że świat się nie zmienia. Strefy te zasługują na miano neutralnych. Jedna wraz z rosnącą eksploatacją

terenów zamorskich kraje te okazują się w końcu koloniami Europy. Taki los spotyka wielkie kraje orientalne, takie jak Chiny i Indie. Pomiędzy krajami europejskimi dochodzi do konfliktów i wojny o wpływy na kontynencie jak i na terenach poza kontynentem.

Wpływy gospodarcze przekładają się na potęgę poszczególnych państw. Z pewnością

nie zamierzam przedstawiać szczegółów konfliktów zbrojnych i politycznych w Europie. Należy pamiętać, że początkowo przewodzi wspomniana Wenecja, a pod koniec piętnastego wieku potęgą okazuje się zjednoczona Hiszpania, której wpływy obejmują Amerykę i kraje europejskie (Włochy, Holandia). Potem do głosu dochodzą kraje północy, takie jak Anglia i Holandia. Dawne potęgi Portugalii i Wenecji, a także Hiszpanii powoli odchodzą w przeszłość. Z czasem najsilniejsza okazuje się Wielka Brytania, która wygrywa ze swoimi konkurentami. Hiszpanie tracą w XIX wieku Amerykę. Francuzi natomiast Kanadę, a po upadku Napoleona ten kraj nie wraca do dawnej potęgi. Anglicy panują zdecydowanie na morzach i górują w handlu. Taki stan rzeczy utrzymuje się do czasów I i II Wojny Światowej. W jej następstwie przewodnictwo w świecie obejmują Amerykanie. Kończy się epoka imperiów kolonialnych.

Można odnieść wrażenie, że wojny są przyczyną utraty dominacji przez kraje europejskie. Jednak według niektórych historyków wojna przyczynia się do rozwoju poprzez mobilizację sił. Wraz z nią mamy do czynienia z nasiloną aktywnością wynalazków, z popytem na kredyty, które zmieniają świat bardzo szybko i intensywnie. Postęp zatem okazuje się wynikiem konfliktów, a dążenie do postępu jest konfliktowe. "Kto zrezygnował z wielkiego życia tez zrezygnował z wojny" pisze Fryderyk Nietzsche, co doskonale podsumowuje dzieje Europy w trakcie powstawania nowoczesności.

Dzieje nowoczesności należy utożsamić z dziejami Europy. Nowoczesność jest bowiem wynikiem głębokich i skomplikowanych procesów na Starym Kontynencie. Przypomnijmy obszary na których te przemiany się dokonują: armia, administracja i finanse stają się czynnikami tworzącymi czasy nowoczesne. Wydaje się, że czasy nowoczesne mamy za sobą. Kontynent europejski zostaje zjednoczony przez ideę Unii Europejskiej, a nie przez najsilniejsze państwo. Wojny między państwami odchodzą do przeszłości. Globalne problemy obecnie wynikają iż owoce nowoczesności konsumowane są przez kraje należące do innych kręgów cywilizacyjnych i wyznających odmienne wartości, o czym pisze Huntigton w znakomitej książce "Zderzenie cywilizacji".

Praca pisana na podstawie książek:

• "Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVII w."

Fernand Braudel

Tom III rozdział I

• "Rewolucje europejskie 1492-1992"

Charles Tilly

Rozdział I i II