1. Europa jako wspólnota- ujęcie historyczne

Współcześni Europejczycy utożsamiają pojęcie "integracji europejskiej" z wydarzeniami ostatnich kilkudziesięciu lat. Jest to błędny, a raczej- niekompletny pogląd. Początek tym procesom, które ostatecznie, po wiekach doprowadziły do powstania nowoczesnej zjednoczonej Europy dała już starożytność.

Pojęcie Europy jako odmiennego tworu polityczno- kulturowego wytworzyło się w starożytności, w okresie między wojnami grecko- perskimi(V w. p.n.e.) a epoką Aleksandra Wielkiego (IV w. p.n.e.).

W Grecji ma swoje korzenie także sama integracja międzynarodowa. Problematyka integracji zasadzał się na prowadzonych rozważaniach nad sposobami zapobiegania wojnom oraz utrzymywaniem bezpieczeństwa zarówno zewnętrznego jak i wewnętrznego. Starożytni Grecy doszli do dwóch głównych wniosków. Po pierwsze, że tworząc ugrupowanie integracyjne i likwidując granice między jego częściami składowymi, doprowadza się do sytuacji, w której konflikt o granice staje się siłą rzeczy bezprzedmiotowy. Po drugie, że zewnętrznym efektem integracji jest ponadto fakt, że całość jest silniejsza niż poszczególne jednostki ją tworzące. Sama konstrukcja państwa greckiego (tzw. polis) znamionowała rozwój myśli i kultury politycznej. W starożytnej Grecji ma swój początek również zjawisko federacji. Greków, rozproszonych w wielu polis jednoczyła wspólna kultura, nauka i sztuka. Spoiwem kultury i poczucia jedności od czasów starożytnej Grecji stała się kultura.

Drugą "składową" tożsamości europejskiej była kultura i struktura polityczna starożytnego Imperium Rzymskiego(normy prawa, język uniwersalny-łacina- jako elementy ujednolicające obszar państwa złożonego z wielu odrębnych kulturowo części). Imperium Rzymskie w latach swojego istnienia (27 r. p.n.e. - 476 r. n.e.) skupiło w swoim obszarze większość terytoriów należących dziś do Unii Europejskiej. Blaski kultury starożytnego Rzymu odnajdujemy w dziełach sztuki i przede wszystkim architekturze całego kontynentu.

W średniowieczu rolę dawnego Cesarstwa Rzymskiego zastąpił uniwersalizm chrześcijański, a cywilizacyjną jedność Europy określały między innymi pojęcia: Imperium Christiana, Publica Christiana.

Określenie: "Christianitas" i "Europa" występowały zamiennie, jako synonimy.(za K. Łastawski: Od idei do integracji europejskiej).

Te trzy spoiwa, jakimi są kultura starożytnej Grecji, Rzymu oraz rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa w Europie, stanowią niepodważalnie najważniejszy grunt , na którym opiera się gmach wspólnej, zjednoczonej Europy. Należy mieć na uwadze, że pomimo późniejszych konfliktów w łonie Kościoła i reformacji chrześcijaństwo stanowi podstawowy czynnik kształtujący europejską tożsamość aksjologiczną ( wartości chrześcijańskie).

W tym miejscu należy wspomnieć, wychodząc wiele wieków do przodu, że to właśnie politycy chadeccy byli głównymi architektami budowania nowoczesnej, zjednoczonej Europy, w postaci takiej jaką znamy dziś. Świadczą o tym słowa Roberta Schumana, jednego z ojców- założycieli zjednoczonej Europy, inicjatora powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali: "(...) W efekcie trwającego setki lat procesu wewnętrznego samooczyszczania się, rozmaitych zawirowań i uczciwego poszukiwania prawdy udało się nam wypracować europejską kulturę, noszącą wyraźne piętno chrześcijaństwa, która ma wprawdzie służyć człowiekowi, ale i też ma go uczynić zdolnym do wznoszenia się ponad przeciętność. Europa potrzebowała do wytworzenia takiej kultury ponad tysiąc lat chrześcijaństwa. Nauczyliśmy się przy tym, że naród, który chce bez żadnych zagrożeń korzystać z praw osoby dorosłej, musi być zdolny do zachowań dojrzałych(...)."

W ewolucji pojmowania Europy jako jednorodnej całości wielkie znacznie miały wydarzenia wieku VIII. Wiek ten, to przede wszystkim okres wielkich triumfów Karola Wielkiego. Niebagatelną rolę w idei budowania Europy "chrześcijańskiej" miał sojusz władcy Franków z papieżem. Imperium Karola Wielkiego stało się uwieńczeniem przymierza miedzy papiestwem w Rzymie rosnącym w potęgę królestwem Franków. Wywarło wielki wpływ na Europę. Karol Wielki stworzył rozległe państwo, które rozciągało się od Atlantyku po Dunaj i od Niderlandów po Prowansję.

Od XI po XIII wiek szczególny wyraz uzyskał czynnik, który możemy nazwać- germańskim. Wiązać go należy z polityką prowadzoną przez cesarzy: Ottona I i Ottona III, czy też później panującego- Fryderyka I Barbarossy, utożsamianego często z wzorem średniowiecznego przywódcy całego świata chrześcijańskiego. (za N. Davies: Historia Europy)

Władcy ci, podobnie jak kilka wieków wcześniej Karol Wielki, przejęli tradycje cezarów rzymskich. Nawiązywali do koncepcji władzy cesarskiej jako władzy zwierzchniej nad narodami europejskimi i czynili starania zmierzające w kierunku odbudowy cesarstwa rzymskiego, nazywanego przez nich Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Z imieniem Ottona III łączy się historia pokojowego przymierza miedzy cesarzem Niemiec i władcą Polski- Bolesławem Chrobrym i wiekopomnym wydarzeniem Zjazdu Gnieźnieńskiego w roku 1000. Otton III zamierzał stworzyć jedno państwo, które objęłoby chrześcijańską część Europy. Państwo to miało być zbudowane na trzech głównych elementach: Francji, Niemczech i Polsce. Nad Polską i Francją mieli panować ich władcy, królowie, którzy mieli podlegać jedynie władzy zwierzchniej Cesarza. Był to jeden z pierwszych projektów zjednoczeniowych w Europie (na marginesie trzeba przytoczyć fakt podtrzymania tradycji i zainicjowania w ostatnich latach spotkań przywódców europejskich w Gnieźnie, które mają charakter panelu dyskusyjnego.)

W średniowieczu wyrazem swoistej jedności kulturowej i chrześcijańskiej były również inicjowane przez europejskie rycerstwo wyprawy krzyżowe. Nie można też zapomnieć o średniowiecznym porządku politycznym, którego szczególnie istotnym elementem (mającym charakter spoiwa kulturowego) było papiestwo.

W okresie renesansu również nawiązywano do uniwersalizmu chrześcijańskiego. Jego idee były bliskie m. i n. XVI-wiecznemu filozofowi i reformatorowi religijnemu, Erazmowi z Rotterdamu. Uważał on, że wspólnota chrześcijańska może ułatwiać pokojowy rozwój społeczeństwa europejskiego. Wzywał również do jednoczenia sił europejskich w związku z zagrożeniem ze strony islamskiej Turcji.

Nastanie doby reformacji doprowadziło do przedefiniowania całej struktury Europy, jak i prowadzonej przez poszczególne państwa polityki. Przede wszystkim "runął" wielowiekowy "gmach" jednego Kościoła, fundamentu uniwersalistyczno- chrześcijańskiej Europy.

W wieku XVII, szczególnie po zawarciu kończącego wojnę trzydziestoletnią pokoju westfalskiego(1648), zmienił się obraz sił w Europie. Dominującą pozycję polityczno- kulturową uzyskała Francja. Wyrazem tego było szybkie rozprzestrzenianie się wpływów kultury francuskiej ( tym samym również języka francuskiego).

W XVIII wieku coraz silniej krytykowano instytucje i stosunki międzynarodowe oparte na zasadach feudalizmu i absolutyzmu.

Niebagatelny wpływ na rozwój idei integracji europejskiej wywarła rewolucja francuska i późniejsze kampanie napoleońskie. O ile ta pierwsza inicjowała zupełnie nowy wymiar stosunków między narodami Europy (wg zasady: "Liberté. Egalité. Fraternité- Wolność. Równość. Braterstwo), to wojny Napoleona prowadzone były według zasady "hegemonii" znanej od tysiącleci i wg niej zmierzał Napoleon Bonaparte do utworzenia Europy jednolitej, narodowo- liberalnej. Pomimo ostatecznej klęski, armie napoleońskie przyniosły do Europy postępowe dokonania rewolucji francuskiej, umożliwiając stopniowe przechodzenie do liberalizmu i kapitalizmu niwecząc ostatecznie porządek feudalno- absolutystyczny.

Oczywiście nastąpiła próba restytucji starego modelu ("Święte Przymierze" zawiązane podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku przez Rosję, Prusy i Francję, celem którego było ukształtowanie europejskiego ładu kosztem niezależności wielu narodów). Sojusz ten miał przede wszystkim zneutralizować wpływy liberalizmu oraz dążenia rewolucyjne i niepodległościowe w Europie, jednak siły te coraz bardziej zaznaczały się na scenie politycznej i kulturowej.

Rozwój wydarzeń w Europie - kolejna rewolucja francuska roku 1930, Wiosna Ludów(1848) zmieniały oblicze polityczne kontynentu. Odżywały koncepcje Stanów Zjednoczonych Europy. Angażowały się w nią nowe siły polityczne i społeczne, np. pacyfiści, socjaliści.(za K. Łastawski: Od idei do integracji europejskiej).

W tym czasie zaczęły się kształtować ideologie, które doprowadzić miały ostatecznie do zantagonizowania narodów w Europy- były to nacjonalizm i komunizm. Odcisnęły one najstraszniejsze piętno na historii naszego kontynentu doprowadzając do tragedii II wojen światowych.

Chociaż po pierwszej wojnie światowej próbowano na nowo stworzyć porządek europejski i światowy (m .in. poprzez powołanie Ligi Narodów), chociaż pojawiły się światłe i dalekosiężne idee zjednoczeniowe (szczególnie R. Coudenhove- Kaleriego- idea utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy i Ruch Paneuropejski) to siły destrukcyjne- z jednej strony faszyzm niemiecki i nazizm, z drugiej komunizm radziecki, doprowadziły do największej katastrofy w dziejach świata- wybuchu II wojny światowej.

Po jej zakończeniu Europa wyglądała już zupełnie inaczej. Porządek jałtański doprowadził do podziału Europy na dwie, zwalczające się strefy wpływów- kapitalistyczną, demokratyczną Europę Zachodnią, i uzależniony od komunistycznego imperium sowieckiego Blok Wschodni. Zrujnowana po wojnie Europa Zachodnia rozpoczęła dzieło integracji.

2.Pierwsze projekty zjednoczeniowe.

Po zakończeniu II wojny światowej idea jedności europejskiej rozwijała się w nowych warunkach. Odżyły dążenia zjednoczeniowe. Podłożem politycznym tych dążeń były tragiczne doświadczenia zarówno I jak i II wojny światowej, które wykazały dobitnie niemożność przeciwdziałania zagrożeniom pokoju przez pojedyncze państwa i uświadomiły jednocześnie konieczność zbudowania systemu europejskiego, którego celem byłoby w przyszłości chronić Europę przed konfliktami zbrojnymi.

Europa po II wojnie światowej musiała na nowo się zorganizować. Zarówno sytuacja zewnętrzna jak i wewnątrz-europejska była skomplikowana. Po pierwsze Europa była rozbita, zarówno politycznie, jak i gospodarczo. Zniszczenia wojenne dokonały spustoszeń nie tylko materialnych, ale również w sferze ideologii.

Motywację polityczną dla powojennych dążeń integracyjnych stanowił przede wszystkim nowy układ sił, jaki powstał po zakończeniu działań wojennych. Europa straciła swoją dotychczasową, mocarstwową pozycję na rzecz dwóch liderów: ZSRR i Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie została wystawiona na efekty ich konfliktu, jako potęg reprezentujących wrogie, przeciwstawne systemy ideologiczne.

W takim układzie politycznym stało się jasne, że Europa ma szansę stać się podmiotem globalnej polityki tylko wówczas, gdy zjednoczy swe siły. Nie było to zadanie łatwe. Tradycyjna europejska różnorodność związana z ideałami oświeceniowymi, wartości narodowe, które były od zarania dziejów Europy zarzewiem konfliktów teraz musiały się wyciszyć dla dobra kontynentu jako całości.

Bolesne doświadczenia pierwszy raz w historii miały szansę doprowadzić do zracjonalizowania postaw rządzących krajami. Działania te musiały doprowadzić na drodze kompromisów i dialogu do zneutralizowania antagonizmów miedzy krajami odwiecznie pozostającymi w konflikcie, np. między Francją i Niemcami.

W latach 40. uwidoczniła się radykalizacja nastrojów społeczeństw zachodnich, co znajdowało swój wyraz w coraz większej popularności partii komunistycznych w Europie, szczególnie we Francji i Włoszech. Obawa przed zagrożeniem ze strony Związku Radzieckiego była jednym z głównych powodów podejmowania prób zjednoczeniowych wśród elit zachodnich.

Europa po wojnie była bardzo osłabiona pod względem gospodarczym. Możemy stwierdzić z całą stanowczością, że zapewne nie podźwignęłaby ciężaru odbudowy i modernizacji, gdyby nie polityka Stanów Zjednoczonych względem starego kontynentu. Intencje USA najlepiej obrazują słowa generała G. Marshalla z historycznego wystąpienia na Uniwersytecie Harvarda wygłoszonego dnia 5 czerwca 1947 roku., które nazwano później Planem Marshalla bądź też Planem Odbudowy Europy.

Władze sowieckie wykazały daleko idący sceptycyzm wobec do Planu, w którym widziały możliwość wzmocnienia pozycji USA w Europie osłabienie wpływu własnego na państwa bloku komunistycznego. Stalin postanowił odrzucić ofertę pomocy amerykańskiej. Polska, Czechosłowacja, Jugosławia i inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyraziły początkowo zainteresowanie ofertą, ale pod presją Moskwy nie przystąpiły do Planu (podobnie Finlandia). Akces zgłosiły natomiast na konferencji trwającej od lipca do września 1947 roku w Paryżu: Wielka Brytania, Włochy, Francja, Portugalia, Grecja, Turcja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria, Szwajcaria, Ania, Szwecja, Norwegia, Islandia i Irlandia. Oceniły swoje potrzeby na 22 miliardy dolarów, ale decyzją Kongresu z 3 kwietnia 1948 otrzymały łącznie 17 miliardów dolarów.

Ekonomiczne, ideologiczne, polityczne i humanitarne względy, które kierowały poczynaniami władz amerykańskich wobec partnerów europejskich były zbieżne z założeniami politycznymi rzeczników integracji europejskiej. Zdecydowanie przysłużyły się nie tylko odbudowaniu Europy Zachodniej ze zniszczeń wojennych, ale stanowiły wyraźny i efektywny impuls dla procesu zjednoczeniowego.

Dnia 16 kwietnia 1948 roku państwa -"adresaci" Panu Marshalla utworzyły Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Ogranization for European Economic Cooperation- OEEC). Było to zrealizowanie postulatu Marshalla, który w wyżej zaprezentowanym przemówieniu optował za stworzeniem przez Europejczyków struktury organizacyjnej, dzięki której będą mogli pracować nad wdrażaniem środków pomocowych. Organizacja ta stanowiła jednocześnie pierwszą instytucjonalną płaszczyznę integracji europejskiej. OECC przekształcona w 1960 roku w Organizację Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Ogranization for Economic Cooperation and Development- OECD), stała siew latach 40. i 50. głównym forum dyskusji nad przyszłym kształtem gospodarczym krajów Europy Zachodniej.

Kolejną ważna datę na drodze do zjednoczonej Europy wyznaczył Kongres Europy w Hadze obradujący w dniach 7-10 maja 1948 roku. W pracach Kongresu udział wzięły różne organizacje narodowe, jaki i działające na forum międzynarodowym.

W pracach Kongresu udział wzięło łącznie ponad tysiąc delegatów z 25 krajów. Olbrzymie zainteresowanie i skala uczestnictwa świadczy o epokowości tego spotkania. Wydarzenie, jakim był Kongres współtworzyli wielcy Europejczycy, których późniejsza działalność w znacznym stopniu miała się przyczynić do niekwestionowanego sukcesu drogi, której początek wyznaczył Kongres- drogi ku pełnej integracji europejskiej. Aktywny udział w pracach Kongresu Haskiego wzięli przyszli twórcy Wspólnot Europejskich: Robert Schuman (Francja), Alcide de Gasperi (Włochy), Paul Henri Spaak (Belgia) i Konrad Adenauer (RFN).

Uczestnicy kongresu wzywali do stworzenia organizacji, która mogłaby poprzez swoje struktury i instytucje także prawne realizować w sposób ciągły. Opowiedzieli się w związku z tym za powołaniem do życia- Rady Europy

Najważniejszym dokumentem, który niejako podsumował prace kongresu była "Deklaracja Polityczna". Zawarte w niej przesłanie daje impuls dla powstania i realizacji idei politycznego i gospodarczego zjednoczenia państw naszego kontynentu, przy zachowaniu( co jest szczególnie ważne) suwerenności narodowej. Kongres haski stał się "kamieniem milowym" na drodze do europejskiej jedności. Uświadomił Europejczykom rzeczywiste, nie tylko teoretyczne istnienie jedności kulturowej, wspólnoty duchowej, sformułował jednocześnie zasadnicze cele zjednoczenia oraz wskazał możliwość rozwoju gospodarczego Europy.

Dzięki niemu problematyka integracji stawać się zaczęła popularna nie tylko wśród polityków, ale również wśród szerszych warstw społecznych w poszczególnych państwach.

Najważniejszym osiągnięciem Kongresu Haskiego okazała się powstała 5 maja 1949 roku- Rady Europy. Celem jej była realizacja idei jedności Europy poprzez współpracę polityczną, gospodarczą i kulturalną państw członkowskich oraz ochronę praw człowieka i obywatela. Konieczne było powołanie takiej organizacji jak Rada Europy. Rada Europy przyczyniła się powstania, a następnie przyjęcia konwencji, szczególnie z punktu widzenia rozwoju idei praw człowieka. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabrała przede wszystkim Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku.

Państwami- założycielami Rady Europy były: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Pozostałe państwa Zachodniej Europy stopniowo przystąpiły do organizacji zanim jesienią 1989 roku rozpoczął się upadek systemu komunistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej. Nowe demokracje z tego regionu przyjmowane były do Rady Europy od początku lat dziewięćdziesiątych ( Polska w 1991 ).Aktualnie liczba państw członkowskich wzrosła do 46.

Narastające napięcie między Wschodem a Zachodem skłoniło polityków zachodnioeuropejskich do wzmocnienia współpracy militarnej. Sojusze militarne były oczywiście reakcją na coraz bardziej zaogniającą się sytuacją między dwoma zantagonizowanymi siłami politycznymi- z ZSRR i USA.

Pierwsza z organizacji, Pakt Brukselski, miała charakter militarny. Twórcą tego projektu politycznego był francuski minister Eduard Bidault. W wyniku inicjatywy ministra doszło do rozmów francusko- brytyjsko- amerykańskich. Konsultacje przeprowadzone z krajami Beneluksu doprowadziły 17 marca 1948 roku do utworzenia tego paktu- o współpracy militarnej, politycznej i ekonomicznej oraz kulturalnej. Zawierał on tzw. klauzulę, na mocy której państwa- sygnatariusze zobowiązywały się do wzajemnej pomocy militarnej na wypadek agresji na jedno z nich lub w przypadku samoobrony.

Niedługo po zawarciu Paktu Brukselskiego Francuzi i Brytyjczycy zwrócili się do przywódców USA z propozycją utworzenia szerszej wspólnoty obronnej państw Europy Zachodniej z udziałem USA. Senat amerykański w czerwcu 1948 roku uchwalił tzw. rezolucję Vadenberga, zezwalającą na przystąpienie Stanów Zjednoczonych w czasie pokoju do sojuszy regionalnych oraz układów samoobrony poza kontynentem amerykańskim. Dnia 4 kwietnia 1949 12 państw podpisało traktat o utworzeniu Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Pakt był umową międzynarodową i zawierał klauzulę podobną jak Pakt Brukselski na temat wzajemnej pomocy militarnej. NATO jest organizacją współpracującą z Unią Europejską. ( co charakterystyczne, skład obu organizacji nie jest tożsamy. Większość państw Unii Europejskiej jest równocześnie członkami NATO. Poza jego strukturą znajdują się jednak: Austria, Finlandia, Irlandia oraz Szwecja).

Europejska Wspólnota Węgla i Stali

Właściwy proces integracji europejskiej zapoczątkowany został 9 maja 1950 roku, kiedy to Jean Monnet i Robert Schuman przedstawili propozycję rządu francuskiego, która przeszła do historii jako tzw. plan Schumana.

Celem tego projektu było przede wszystkim zapobieżenie wykorzystaniu przemysłu ciężkiego do ponownego wyścigu zbrojeń, a w konsekwencji eliminacja gospodarczych przesłanek wojny między Francją i Niemcami. Kolejnym założeniem było stworzenie podstaw rozwoju gospodarczego państw po zniszczeniach wojennych.

Projekt przygotowany przez Monneta zakładał połączenie francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali oraz ustanowienie nad nimi wspólnej kontroli. Rozwiązanie to oddalało równocześnie rywalizację gospodarczą, gdyż gospodarki obu państw miały się uzupełniać. Sprzyjać temu miało ich geograficzne sąsiedztwo, a zwłaszcza fakt, że główne centra wydobycia węgla i produkcji stali tworzyły w istocie gospodarczą całość przeciętą granicą polityczną. Wspólna kontrola wykluczać też miała nadmierną rozbudowę arsenałów wojennych. Realizacja planu miała także zapewnić wzrost stopy życiowej społeczeństw obu państw, których sprzeczne interesy prowadziły w przeszłości do częstych konfliktów kończących się wojnami. Zainteresowanie rozmowami okazały ostatecznie: RFN, Francja

Do rozmów przystąpiły też Włochy oraz kraje Beneluksu, (Belgia, Holandia, Luksemburg, które jako pierwsze dały impuls ideom zjednoczeniowym, już w 1947 roku. Był to przykład udanej integracji gospodarczej. Pierwsze programy współpracy gospodarczej miedzy tymi trzema krajami powstały jeszcze w czasie trwania działań wojennych. W roku 1948 kraje te stworzyły unię celną. Niewątpliwy sukces, jaki odniosła integracja państw Beneluksu, przyczynił się do rozwoju idei zjednoczonej Europy).

Kilka tygodni po rozpoczęciu rozmów wybuchła wojna w Korei. Zimna wojna w każdej chwili mogła się przerodzić w gorącą. Plan Schumana, który początkowo był przedstawiany jako wola budowania klimatu odprężenia na kontynencie europejskim, po wybuchu wojny koreańskiej stał się jednym z elementów wzmocnienia Europy Zachodniej na wypadek agresji ze strony ZSRR. Jednocześnie wzrosło znaczenie Republiki Federalnej Niemiec jako potencjalnego sojusznika z uwagi na potencjał gospodarczy i ludzki tego kraju. (za M. Chmaj, W. Sokół: Mała encyklopedia wiedzy politycznej)

Deklaracja Schumana dała początek negocjacji sześciu w/w państw co w rezultacie doprowadziło do podpisania i ratyfikacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, 18 kwietnia 1951 roku.( tzw. Traktat Paryski). Traktat założycielski wszedł w życie 23 lipca 1952 roku.

Celem EWWiS było stworzenie wspólnego rynku węgla, żelaza i stali. Miało się to przyczynić do najbardziej racjonalnej specjalizacji i największej wydajności produkcji w tych gałęziach przemysłu.

Zapisy traktatowe stanowiły również o całokształcie rozwoju gospodarki Państw Członkowskich, przyczynieniu się do rozwoju gospodarczego, zwiększenia zatrudnienia i podnoszenia stopy życiowej w państwach członkowskich przez utworzenie wspólnego rynku .

Wspólnota miała również za zadanie tworzyć warunki, które zapewniałyby najbardziej racjonalny podział produktów na najwyższym poziomie produkcyjności, nie naruszając jednak ciągłości zatrudnienia i unikając zasadniczych i trwałych zakłóceń w gospodarce Państw Członkowskich.( za Traktat ustanawiający EWWiS, art. 3, s. 7 www.1ukie.gov.pl)

Państwa należące do EWWiS zobowiązały się do stopniowego znoszenia ceł i kontyngentów ograniczających swobodny przepływ surowców, kapitału i siły roboczej, oraz m.in. zaniechania subsydiowania przedsiębiorstw. Utworzenie wspólnego rynku w omawianych obszarach nastąpiło w okresie od 10 lutego 1953 roku do 9 lutego roku 1958.

EWWiS w celu realizacji planów utworzyła organy Wspólnoty, którymi były:

  • Wysoka Władza
  • Rada Ministrów
  • Zgromadzenie Ogólne
  • Trybunał Sprawiedliwości
  • Trybunał Obrachunkowy

Organy EWWiS miały nadzorować pracę przedsiębiorstw, zajmować się dofinansowywaniem, rozstrzygać spory. Uprawnienia ich - a przede wszystkim Trybunału stanowiły dużą nowość, nie spotykaną dotychczas w innych organizacjach międzynarodowych. Zaznaczyło się tu również dość duże ograniczenie suwerenności państw członkowskich poprzez instytucję delegowania organom Wspólnoty wielu uprawnień zarezerwowanych dotąd na wyłączność władzy państwowej.(za Traktat ustanawiający EWWiS)

Proces integracji europejskiej zdecydowanie przyspieszył. Nie obyło się jednak również bez porażek( niepowołanie EWO- Europejskiej Wspólnoty Obronnej oraz EWP- Europejskiej Wspólnoty Politycznej tzw. Plan Plevena)). W związku z tym coraz powszechniejszą zaczęła stawać się opinia, że najlepszą drogą do zjednoczenia europejskiego będzie dążenie do tego celu poprzez integrację na polu gospodarczym.

Pogłębienie integracji- Traktaty Rzymskie

W tym między innymi celu zwołano na dni 1-2 czerwca 1955 roku konferencję w Messynie, która miała doprowadzić do podjęcia działań na rzecz stworzenia wspólnotowego rynku. Ministrowie spraw zagranicznych państw EWWiS postanowili poszerzyć dotychczasowy zakres współpracy. (szczególny wpływ na podjęte prace miał minister spraw zagranicznych Belgii Paul-Henri Spaak).

Dalsze prace kontynuowali eksperci. Po rocznych przygotowaniach przygotowano dwa traktaty, które podpisano w Rzymie 25 marca 1957 roku. Pierwszy dał podstawy dla działalności Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), drugi Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom). W art. 3 Traktatu Rzymskiego wymieniono cały kompleks przyszłych działań w tej materii. Między innymi skoncentrowano się na zniesieniu w obrocie między państwami członkowskimi ceł oraz ograniczeń ilościowych w imporcie i eksporcie towarów; ustanowieniu wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich; zniesieniu między państwami uczestniczącymi w EWWiS przeszkód w swobodnym przepływie osób, usług i kapitałów. Zakładano też wprowadzenie zasad wspólnej polityki w rolnictwie, transporcie; zbliżenie ustawodawstw poszczególnych krajów w zakresie niezbędnym do funkcjonowania wspólnego rynku i in. (za Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, s.7 www.eur-lex.europa.eu.pl)

Projekt był kompleksowy. Podobnie szeroko zakreślono przedmiot działań drugiej, powołanej przez Traktaty wspólnoty- Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EURATOM-u).

Podstawowym celem Euratomu było stworzenie niezbędnych warunków do powstania i szybkiego rozwoju przemysłu nuklearnego w państwach Wspólnoty. Kompetencje tej Wspólnoty odnosić się miały jedynie do pokojowego wykorzystania energii jądrowej.

EURATOM miał za zadanie (m.in.) rozwijać badania i rozpowszechniać ich efekty, tworzyć jednolite normy bezpieczeństwa w sektorze energetyki atomowej, ułatwiać i koordynować inwestycje w sektorze energetyki atomowej, zapewniać regularne i sprawiedliwe zaopatrzenie użytkowników wspólnotowych w rudy i paliwa nuklearne, zagwarantować zgodne z przeznaczeniem wykorzystanie materiałów nuklearnych przez użytkowników. (za Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, art. 2, s. 171-172;www.eur-lex.europa.eu)

Porządek instytucjonalny nowych Wspólnot oparty był na EWWiS.

Kompetencje organów trzech Wspólnot pokrywały się, w związku z tym w 1964 zadecydowano o ich połączeniu. W miejsce Wysokiej Władzy EWWiS, Komisji EWG i Komisji EWEA powstała jedna Komisja (organ wykonawczy). Utworzono również jedną Radę Ministrów (organ stanowiący prawo). Kolejną instytucją było Zgromadzenie Parlamentarne(przyszły Parlament Europejski). Europejski Trybunał Sprawiedliwości. natomiast otrzymał prawo do interpretowania Traktatów i aktów prawa wspólnotowego.

Traktaty rzymskie mają fundamentalne znaczenie dla integracji europejskiej. Stworzyły jej ramy instytucjonalne oraz określiły cele i zasady członkostwa. Obok traktatu paryskiego są one traktatami założycielskimi Wspólnot Europejskich. W prawie wspólnotowym są zaliczane do elementów prawa stanowionego pierwotnego.

Kolejne lata wykazały niekwestionowany sukces ekonomicznego modelu integrowania Europy Zachodniej. Wymuszony, w pewnym stopniu, niepowodzeniem projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej oraz Europejskiej Wspólnoty Politycznej, zadecydował o kształtowaniu zupełnie nowego modelu europejskich instytucji oraz kultury politycznej charakterystycznej dla Wspólnot.

2. Funkcjonowanie Wspólnot Europejskich i ich rozwój

  • Nowe państwa we Wspólnotach Europejskich

Niekwestionowany sukces gospodarczy i polityczny EWG przyciągał kolejne kraje do idei zjednoczeniowej. Już w 1970 roku rozpoczęto negocjacje z Wielką Brytanią, Norwegią, Irlandią oraz Danią. W 1972 roku podpisano Traktaty Akcesyjne, aby mogły wejść w życie i tym samym, by nowe państwa rozszerzyły "Szóstkę" konieczne były pozytywne wyniki referendów w krajach członkowskich i kandydujących. Społeczeństwo Norwegii nie wyraziło zgody na akcesje, w związku z tym nowymi członkami Wspólnot stały się Dania, Irlandia oraz wielka Brytania.

Rok 1986 przyniósł kolejną akcesję roku. Do Wspólnot przystąpiła wówczas Grecja. W roku 1996 członkami Wspólnot stały się kraje Półwyspu Iberyjskiego- Hiszpania oraz Portugalia.(obowiązywał je kilkuletni okres przejściowy w prawach pełnego członka Wspólnot. Ostatecznie w roku 1991 stały się pełnoprawnymi członkami Wspólnot).

Kolejna akcesja to wstąpienie już do Unii Europejskiej- w 1995 roku- Szwecji, Finlandii oraz Austrii. W tym samym czasie Norwegia po raz drugi nie zdecydowała się na przystąpienie do UE. Tak powstała "Piętnastka". Po przełomowym roku 1989, kiedy runęła "żelazna kurtyna" zjednoczenie Europy przybrało całkowicie nowy wymiar. Kolejne zjednoczenie ( 2004) to akcesja całego bloku państw wcześniej uzależnionych od komunistycznego ZSRR( byli członkowie RWPG- Rady Wzajemnej Współpracy Gospodarczej, w pewien sposób konkurencyjnej wobec EWG). W grupie tej znalazły się: Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Malta, Cypr oraz państwa bałtyckie- Litwa, Łotwa i Estonia. Unia Europejska obecnie składa się z 25 krajów członkowskich. Na rok 2007 przewidziana została kolejna akcesja- tym razem Bułgarii oraz Rumunii.

  • Rozwój i pogłębienie współpracy europejskiej

Historia Wspólnot Europejskich to nie tylko pasmo sukcesów. Zdarzały się także, o czym nie można zapominać, okresy wzmożonego sceptycyzmu wobec dalszej integracji oraz jej pogłębiania. Warunkowane były tego typu stanowiska głównie sytuacją zewnętrzną- np. kryzys paliwowy w roku 1970 doprowadził do interwencjonizmu gospodarczego(protekcjonizmu) rządów, co nie było zgodne z założeniami integracji gospodarczej.

Problemem- związanym z kolejnymi akcesjami- stała się również struktura organizacyjna Wspólnot oraz dynamika ich działań i efektywność. Instytucje stawały się niewydolne. Już wtedy coraz bardziej konieczne stawało się ich zreformowanie. Jedną z podjętych prób zmian był tzw. Raport Tindemansa, (premiera Belgii.) Zaproponowano w nim bardziej zintegrowaną formę współpracy państw zarówno w polityce zagranicznej jak i spraw wewnętrznych.

Wobec różnic w podejściu do rozszerzenia i pogłębienia współpracy przedstawiono koncepcje tzw. "pociągów o różnej prędkości". Niektóre kraje- wg niej- mogły szybciej przyjmować różne propozycje niezależnie od sprzeciwu innych państw. W Raporcie przedstawiono koncepcję stopniowego postępu w kierunku Unii Europejskiej opartej na istniejących już strukturach trzech Wspólnot. Koncepcje Raportu nie znalazły jednak szerszego zrozumienia wśród Państw Członkowskich. Pojawiały się kolejne propozycje- jak np. Raport Komitetu Trzech Mędrców(1979), który ostatecznie odrzucił koncepcję "pociągów o różnych prędkościach", co było wyrazem przekonania o słuszności podjęcia działań zmierzających do stworzenia bardziej solidarnej Europy.

Reformy planowane miały przede wszystkim usprawnić działanie instytucji europejskich. Często właśnie one dawały impuls do przeprowadzania koniecznych zmian. Szczególne osiągnięcia na tym polu ma Komisja Europejska oraz Trybunał Sprawiedliwości. Coraz większe znaczenie uzyskiwał również Parlament Europejski("następca" Zgromadzenia Parlamentarnego EWWiS). W roku 1979 odbyły się pierwsze wybory bezpośrednie i od tego czasu sukcesywnie wzrasta znacznie tej instytucji. Autorstwa właśnie tej instytucji jest szczególnej wagi dokument- projekt "Konstytucji Europejskiej"(1984). Projekt ten m. in. zwiększał znaczenie samego Parlamentu, ale co najważniejsze, przywrócił ideę europejskiego państwa federalnego. Reakcje na dokument Parlamentu były różne (pozytywnie ustosunkowały się parlamenty Francji i RFN, negatywnie- Danii). Projekt Parlamentu był impulsem do dalszych zmian, zresztą koniecznych. Podjęła je Rada Europejska na szczycie w Fontainebleau. Powołano dwa komitety, których celem było opracowanie projektów reform. Jeden- ds. reformy instytucjonalnej, drugi- w celu zainicjowania tzw. "Europy narodów".

W wyniku prac komitetów zwołano Konferencję Międzyrządową, której celem stała się rewizja traktatów założycielskich( poprawki znane jako Jednolity Akt Europejski)

Jednolity Akt Europejski (JAE) z 1986 roku stanowił istotny krok w pogłębieniu dzieła integracji, choć nie wprowadził dość radykalnych zmian jakie proponował Parlament Europejski. Zmiany jakie wprowadzał ten dokument dotyczyły przede wszystkim prawa europejskiego. Były to między innymi zapisy dotyczące nowych procedur ustawodawczych dających większe uprawnienia Parlamentowi Europejskiemu. Ograniczone zostały możliwości podejmowania decyzji w Radzie Wspólnot Europejskich (obecnie Rada Unii Europejskiej) na zasadzie jednomyślności na rzecz głosowania większościowego. Wprowadził również nową instytucję- Radę Europejską, organ mający za zadanie wytyczanie ogólnych kierunków polityki Skład jej stanowili szefowie państw i rządów. JAE połączył też trzy Wspólnoty w jedną Wspólnotę Europejską(przy zachowaniu ich podmiotowości prawnej).

W JAE postanowiono również o utworzeniu rynku wewnętrznego (wolny przepływ towarów, usług, kapitału oraz osób), co miało się stać do 31 grudnia 1992 roku i co uskuteczniono z dniem 1 styczna 1993 roku.

4. Unia Europejska

Lata 90 XX wieku okazały się przełomowe dla historii kontynentu europejskiego. W 1989 rozpoczęła się dekonstrukcja porządku jałtańskiego. Kraje byłego Bloku Wschodniego wyzwalały się i demokratyzowały- kwestią czasu wydawało się dążenie także ich do uczestniczenia w strukturach europejskich. Tymczasem Wspólnota Europejska wciąż podejmowała dość żmudne dzieło reformy. Ostatecznie doprowadzono do podpisania 7 lutego 1992 w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej. Traktat ten jest efektem licznych negocjacji i kompromisów, które niejednokrotnie nie były łatwe. Ostatecznie integracja postępowała, ale oczywiście wciąż nie można mówić o modelu federacyjnym Unii Europejskiej. Mimo to Traktat wywoływał od samego początku głosy krytyki zarówno wśród euroentuzjastów jak i u eurosceptyków. Wyrazem niezadowolenia były późniejsze referenda. W Niemczech o ratyfikacji zadecydował dopiero Trybunał Konstytucyjny, w Wielkiej Brytanii opór był tak duży, że próbowano nawet na drodze sądowej wykazać nieprawidłowości prawne Traktatu, w Danii referendum pozytywny wynik uzyskano dopiero, po wynegocjowaniu części specjalnych warunków. We Francji za przyjęciem Traktatu opowiedziało się tylko 51,5 % głosujących. Ostatecznie Traktat wszedł w życie 1 listopada 1993 roku.

Unia Europejska opiera się na trzech filarach. Pierwszy stanowi Wspólnota Europejska powstała jako wynik połączenia trzech istniejących wcześniej Wspólnot (głównie sprawy gospodarcze oraz społeczne). Drugi filar to Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, wreszcie- trzeci to Wspólna Polityka Spraw Wewnętrznych i Wymiar Sprawiedliwości. (obecnie, po postanowieniach następnego traktatu- Traktatu Amsterdamskiego z 1997 roku niekiedy kwalifikuje się wprowadzoną przez ten dokument Europejską Politykę Bezpieczeństwa i Obrony jako czwarty filar UE.). Traktat z Maastricht wprowadził tzw. obywatelstwo europejskie.

Jednym z podstawowych celów jakie chciano osiągnąć poprzez wprowadzenie zapisów Traktatu było usprawnienie działania instytucji unijnych, które coraz gorzej dawały sobie radę z "obsługiwaniem" powiększającej się Unii Europejskiej. Zmiany te były absolutnie konieczne, dlatego też próbowano je podjąć poprzez zapisy kolejnych traktatów. W 1997 roku podpisano Traktat Amsterdamski. Zmienił on częściowo oraz rozszerzył ustalenia z 1992 roku.

Traktat ten m. in.: wymiernie zwiększył kompetencje Unii w zakresie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, a także Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Rozszerzył też uprawnienia Parlamentu Europejskiego (może on odtąd rozpatrywać sprawy związane z polityką wizową, azylową, migracyjną oraz ze swobodnym przepływem osób). Zredukował także procedurę podejmowania decyzji w Radzie Unii Europejskiej. Traktat ustanowił również urząd Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.(funkcję tę pełni Sekretarz Generalny Rady UE). Jednym z podstawowych zadań Traktatu było przygotowanie zmian, które pozwoliłyby na w miarę sprawne poszerzenie UE o aspirujące do niej kraje postkomunistyczne ( między innymi w traktacie tym poszerzono jeszcze zapisy z Maastricht dotyczące podstawowych zasad i wartości demokratycznych, jakimi kieruje się w swojej polityce i działalności UE). Wyrazem tego był zapis dotyczący możliwości uchwalenia sankcji dla państwa członkowskiego naruszającego zasady demokracji.

Rewizji zapisów traktatowych pod kątem przystąpienia grupy 10 kolejnych państw do UE dokonano w kolejnym traktacie- Traktacie Nicejskim z 2001 roku(wszedł w życie w roku 2003). Zapisy dotyczyły głownie zmian w liczebności organów unijnych( np. ustanowiono ostateczną liczbę deputowanych do Parlamentu Europejskiego na 732 niezależnie ok. możliwości kolejnych akcesji) oraz sposobu głosowań.