Jak doszło do przełomu: Już w lutym 1982 r. rządy Francji oraz Republiki Federalnej ustaliły, że będą ściśle ze sobą współpracować na polu polityki zagranicznej oraz obronnej. Polityka miała się opierać będących dotychczas w zawieszeniu zapisach traktatu elizejskiego z roku 1963. Dodatkowo Paryż złożył Bonn propozycję aktywizacji współpracy w obszarze Unii Zachodnioeuropejskiej. Kierował nim między innymi strach przed osłabieniem związków Republiki Federalnej z Zachodem na skutek wzrastającego w tym państwie pacyfizmu nuklearnego a także koniecznością zestrojenia, nie ujętej przez Europejską Współpracę Polityczną (EWP), polityki obronnej Wspólnot Europejskich. Nie znaczyło to, że oba te kraje miały zamiar zrezygnować z amerykańskiego zabezpieczenia nuklearnego na skutek Europy Zachodniej. Francja nie była zdolna żeby objąć takimi zabezpieczeniami Republikę Federalną, gdyż miałoby to wpływ na ograniczenie jej dotychczasowej samodzielności w strefie podejmowania decyzji dotyczących użycia broni nuklearnej. Byłoby to równoznaczne z ograniczeniem niezależności w jedynej sferze, w której jeszcze w latach 80-tych miała wyższość nad Republiką Federalną. Także rząd federalny nie miał zamiaru zastępować zabezpieczeń amerykańskich zabezpieczeniami francuskimi. Pomimo to w 1985 roku Paryż wyraził zgodę na stworzenie tzw. sił szybkiego reagowania, które gdy zaszła taka potrzeba miały współpracować z Bundeswehrą na obszarze Republiki Federalnej, a w 1987 r. wydano zgodę na utworzenie zupełnie zintegrowanej brygady francusko-zachodnioniemieckiej, albo uchwała o powołaniu w roku 1988 francusko-zachodnioniemieckiej Rady Bezpieczeństwa, która stawiała sobie za cel współpracę w obszarze programowania a także realizowania wspólnej polityki obronnej oraz kontrolowania zbrojeń. Wszystko to pokazywało, że Francja stale zmierza do powiązania Republiki Federalnej z Zachodem. Dążenia te zaczęły mieć poważne znaczenie po tym jak USA i Związek Radziecki podpisały 8 grudnia 1987 r. w Waszyngtonie układ w kwestii zlikwidowania rakiet średniego oraz krótszego zasięgu (500-5500 km)2 a także w związku z coraz większymi różnicami w ocenie polityki zagranicznej Moskwy po roku 1985 na scenie EWP.

Ponieważ układ ten zakładał między innymi zlikwidowanie amerykańskich rakiet Pershing II oraz pocisków samosterujących Cruise Missile, które parę lat wcześniej pojawiły się w Europie Zachodniej jako efekt podupadającej realizacji tzw. podwójnej uchwały NATO z roku 1979.

Francja, której nie było na rękę pozwolenie sobie na takie spore ugody w sprawach militarnych, zdecydowała się na koncesje polityczne. Chociaż deklaratywnie wspierała więc ambicje Republiki Federalnej do połączenia Niemiec i zjednoczenie polityczne Europy Zachodniej. W tym samym czasie opowiadała się za zgłębieniem jedności ekonomicznej aż do ujednolicenia włącznie, licząc m.in. na to, że marka zachodnioniemiecka będąc najsilniejszą walutą europejską osłabnie w efekcie przepowiadanego stworzenia unii monetarnej. Te kontrowersyjności w paryskiej polityce europejskiej podyktowane były przede wszystkim strachem, który niosły za sobą skutki wzrastających od końca lat sześćdziesiątych nierówności w rozwoju ekonomicznym Francji oraz Republiki Federalnej. Najprawdopodobniej dawał temu wyraz udział jaki oba kraje miały przy wytwarzaniu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich. Udział ten uległ pomniejszeniu jeśli chodzi o Republikę Federalną z 27,9% w roku 1981 do 26,4% w roku 1992, ale patrząc na skalę globalną był on ciągle najwyższy. Udział Francji zmalał natomiast z 23,6% w roku 1981 do jedynie 18,5% w roku 1992. W bardzo zbliżony sposób spadał udział Wielkiej Brytanii z 20,3% w 1981 r. do 16,2% w 1992 r., co spowodowało przesunięcie tego kraju na czwartą pozycję po Republice Federalnej, Francji oraz Włoszech (por. tabela II).

Na początku lat osiemdziesiątych pojawił się kolejny problem, oprócz różnic ekonomicznych pomiędzy wybranymi państwami Wspólnot Europejskich. Był to stale nasilający się dystans pomiędzy rozwojem gospodarczym Wspólnot a USA oraz Japonią.

W latach 1974-1985 dynamika wzrostu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich spadła prawie o półtora raza niż notowano w USA a także więcej niż dwa razy mniejsza niż w Japonii (por. tabela III). W latach 1972-1983 regularnie spadał udział Wspólnot głównie w światowym eksporcie zaawansowanych technologii, wzrostowi ulegał za to podobny udział USA oraz Japonii. W połowie lat osiemdziesiątych stale wzrastała konkurencyjność Japonii, Korei Południowej, Tajwanu, Hongkongu, Singapuru oraz Malezji w wytwarzaniu towarów o największym zaawansowaniu technicznym oraz technologicznym. Skutkiem tego było przemieszczenie się punktu ciężkości obrotów handlowych ze Stanów Zjednoczonych oraz Europy Zachodniej do USA oraz Azji Południowo-Wschodniej. W 1984 r. wysokość obrotów handlowych USA z państwami południowoazjatyckimi pierwszy raz przewyższyła wysokość obrotów handlowych z krajami Europy Zachodniej. W kilkunastu stolicach krajów zachodnioeuropejskich, szczególnie w Paryżu oraz Bonn, w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych zaczęło panować przekonanie, że zintegrowanie gospodarcze oraz walutowe Wspólnot Europejskich w przyszłości doprowadzi do zniwelowania różnic w rozwoju ekonomicznym wybranych krajów członkowskich, jak również nieregularności w dynamice wzrostu gospodarczego pomiędzy nimi a USA oraz Japonią.

Mając na uwadze takie założenie, kraje członkowskie ustaliły, że konieczne jest opracowanie nowego projektu w kwestii stworzenia Unii Europejskiej. Wstępne projekty w tej kwestii były przygotowane jeszcze w 1981 r. przez ministrów spraw zagranicznych Republiki Federalnej oraz Włoch, Hansa-Dietricha Genschera i Emilio Colombo. 19 listopada 1981 roku przedstawiono je Parlamentowi Europejskiemu. Parlament ten utworzył specjalny komitet ekspertów, któremu przewodził Włoch Altiero Spinellim. Otrzymał on zadanie polegające na uzupełnieniu planu Genschera Colombo. 19 czerwca 1983 r. Rada Europejska w trakcie obrad w Stuttgarcie wydała oświadczenie o Unii Europejskiej, w którym podtrzymywała pomysł stworzenia Unii w oparciu o nową umowę międzynarodową. Oświadczenie to w dużym stopniu oparte było na założeniach z planu Genschera Colombo. Podczas następnej sesji odbywającej się w Fontainebleau w dniach 25-26 czerwca 1984 roku, Rada Europejska utworzyła specjalny komitet. Na jego czele stanął Irlandczyk James Dooge. Do kompetencji komitetu Dooge'a należało przygotowanie projektu, w którym zostaną zmienione postanowienia traktatów rzymskich.

Dokument tej treści przekazano Radzie Europejskiej w trakcie obrad w Brukseli mających miejsce w dniach 29-30 marca 1985 r. Różnił się on od projektu Spinellego tym nie planował stworzenia Unii Europejskiej. Rozmowy, które się wywiązały pokazały jak duże różnice zdań dzielą delegacje rządowe. Francja, Republika Federalna, Włochy oraz kraje Beneluxu opowiadały się za stworzeniem Unii Europejskiej oparciu o nową umowę międzynarodową, natomiast reszta krajów członkowskich wyraziła sprzeciw dla tego projektu, w zamian proponując tylko niewielką zmianę traktatów rzymskich. W trakcie następnego zebrania Rady Europejskiej, które odbywało się w dniach 28-29 czerwca 1985 r. w mieście Mediolan strony pomimo stanowiska zajmowanego przez Wielką Brytanię, Danię oraz Grecję wyraziły zgodę na zwołanie konferencji międzyrządowej, która miała mieć za cel zmianę postanowień traktatów rzymskich. Konferencja ta pracowała wraz z przerwami od 9 września 1985 r. aż do 27 stycznia 1986 r.

Jednolity Akt Europejski. 17 lutego 1986 roku doszło do podpisania w Luksemburgu przez ministrów spraw zagranicznych z dziewięciu krajów Wspólnot Europejskich traktatu międzynarodowego, który dotyczył kwestii zmiany oraz uzupełnienia uchwał traktatu paryskiego.

14 lutego 1984 r. Parlament Europejski zatwierdził przygotowany przez komitet Spinellego projekt traktatu, który dotyczył kwestii stworzenia Unii Europejskiej. Zawierał on również wstępne plany przyszłej konstytucji, która miała by obowiązywać w zjednoczonej Europie Zachodniej.

18 kwietnia 1951 r. (EWWS) i traktatów rzymskich z 25 marca 1957 r. (EWG i Euratom). Traktatu luksemburskiego, który znany jest również pod nazwą Jednolitego Aktu Europejskiego, na samym początku nie chciały podpisać Dania, Włochy oraz Grecja. Z racji tego, że parlament duński zażądał ponownego rozpatrzenia jego treści, rząd doszedł do wniosku, że sensownym rozwiązaniem będzie referendum narodowe. W takiej sytuacji Włochy oraz Grecja przełożyły złożenie podpisu pod traktatem, motywując swoje postępowanie wynikiem referendum duńskiego. 27 lutego 1986 r. 56,2% ludzi uprawnionych do głosowania w Danii przyjęło Jednolity Akt Europejski. Następnego dnia ministrowie spraw zagranicznych trzech powyższych krajów złożyli podpisy pod tym dokumentem w Hadze. Z powodu wynikłych w momencie ratyfikacji w Republice Federalnej i Irlandii problemów konstytucyjno-prawnych, rozpoczęcie realizowania Jednolitego Aktu Europejskiego trzeba było przesunąć na l lipca 1987 r.

Nadawał on postępowaniom integrującym krajów członkowskich, które zdążały do stworzenia w następnych latach Unii Europejskiej, podstawę prawną oraz międzynarodową (preambuła i tytuł I, art. l). Wszelakie dokumenty wydane do tej pory, które deklarowały taki cel miały naturę aktów politycznych. Jednolity Akt Europejski dał także podstawy prawno-międzynarodowe pod działalność Rady Europejskiej (tytuł I, art. 2-3) oraz Europejskiej Współpracy Politycznej (tytuł III, art. 30), ale nie uchwalił żadnych powiązań prawnych pomiędzy wymienionymi urzędami a Wspólnotami Europejskimi. Znaczyło to, że decyzje, które podejmowały obie te grupy mogły mieć charakter wiążący prawnie, ale tylko wówczas, kiedy podejmowano je w oparciu o postanowienia traktatów z 1951 i 1957 r., a nie o zawartość Jednolitego Aktu Europejskiego.

Podstawowe postanowienia Aktu sprowadzały się do stworzenia do 31 grudnia 1992 r. wspólnego rynku, który nazywany jest też rynkiem wewnętrznym (tytuł II, art. 13). Żeby ułatwić zrealizowanie postawionego celu Jednolity Akt Europejski rozszerzył do siedemnastu możliwości na czterdzieści sześć możliwych zasadę dotyczącą podejmowania decyzji przez Radę Ministrów kwalifikowaną większością głosów. Teraz decyzje zapadały w ten sposób w takich przypadkach jak kwestie polityki socjalnej, badania oraz rozwój technologiczny a także ochrona środowiska naturalnego. Zasadę jednomyślności utrzymano za to m.in. w kwestiach unifikacji przepisów podatkowych, przepływu osób oraz ochrony pracy (tytuł II, art. 18).

Poszerzono także funkcje Parlamentu Europejskiego oraz Komisji (tytuł II, art. 7). Od tego czasu Parlament zaczął brać udział w procesie legislacyjnym wspólnie z Radą Ministrów. Jego kompetencje kończyły się na odrzucaniu albo przyjmowaniu uchwał podjętych przez Radę. Ostatnie zdanie należało jednak zawsze do Rady Ministrów, ale warunek był jeden, decyzja musiała być podjęta jednomyślnie. Jednolity Akt Europejski utwierdzał prerogatywność w zakresie działalności wykonawczej (por. wykres I, s. 36).

Bazując na uchwałach Jednolitego Aktu Europejskiego, zespół specjalistów wraz ze stojącym na czele przewodniczącym Komisji Wspólnot Europejskich Francuzem Jacques'em Delors'em przygotowała w 1987 r. zestaw reform, które obejmowały system finansowy, politykę strukturalną (unowocześnienie rolnictwa, politykę regionalną oraz społeczną) a także politykę rolną. Następnym krokiem było przedstawienie Pakietu Delors'a Radzie Europejskiej, która 12 lutego 1988 r. w trakcie obrad w Brukseli poleciła jego zrealizowanie.

Reforma systemu finansowego zaczęła obowiązywać z mocą wsteczną od dnia l stycznia 1988 r. Polegała ona polegać na wdrożeniu czwartego źródła wpływów budżetowych, którym jak się okazało miały być udziały krajów członkowskich, lecz nie w formie składek, których wysokość zależała od wielkości produktu wewnętrznego brutto (GDP) jak miało to miejsce do l stycznia 1980 r. ale miały być one pobierane od sumy ich rocznych produktów narodowych brutto (GNP). Miała to być procedura ruchoma, tzn. zależały od tego, na ile reszta źródeł dochodów własnych Wspólnot Europejskich nie wystarczałaby na pokrycie wydatków w kolejnych latach budżetowych. Reforma nie miała wpływu na zasady finansowania budżetu EWWS, której podstawowym źródłem wpływów ciągle były podatki od wartości produkcji węgla oraz stali, które zakłady płaciły bezpośrednio. Dodatkowo reforma zakładała, że górna granica dochodów własnych Wspólnot Europejskich nie powinna być wyższa niż 1,2% wartości całego rocznego produktu narodowego brutto krajów członkowskich w cenach rynkowych.

Drugie wybory bezpośrednie do Parlamentu Europejskiego przeprowadzono w dniach 14-17 czerwca 1984 r., trzecie wybory miały miejsce w dniach 15-18 czerwca 1989 r., zaś czwarte wybory bezpośrednie odbyły się w terminie 9-12 czerwca 1994 r. Na mocy uchwały podjętej przez Radę Ministrów flagą Wspólnot Europejskich została w roku 1986 flaga Rady Europy. Ta flaga, z dwunastoma złotymi gwiazdami na niebieskim tle, została uchwalona roku 1954.

Celem równomiernego podziału obciążeń finansowych, na którym zależało głównie rządowi brytyjskiemu, reforma systemu finansowego wprowadziła zasadę, mówiącą że udział z podatku od wartości dodanej nie może przekraczać 55% wartości produktu narodowego brutto danego państwa członkowskiego. Najwyższy udział w łącznym wkładzie wybranych krajów do budżetu Wspólnot Europejskich w roku 1990, czyli po wzięciu pod uwagę wszystkich możliwych czterech źródeł wpływów, miały Republika Federalna Niemiec, Francja, Włochy oraz Wielka Brytania. Reszcie czyli ośmiu krajom przydzielono raptem 23,9% udziału (por. diagram II).

W zakresie polityki strukturalnej zestaw Delors'a wszedł w życie dnia l stycznia 1989 r. Wśród swoich założeń zakładał m.in. dwukrotne realne powiększenie do roku 1993 (w porównaniu z rokiem 1987) środków budżetowych w Europejskim Funduszu Strukturalnym (Europejskim Funduszu Rozwoju Regionalnego5, Europejskim Funduszu Społecznym i Europejskim Funduszu Gwarancji i Ukierunkowania Rolnictwa). Najpilniejszym jednak punktem dążenia polityki strukturalnej okazały się inwestycje na terenach zacofanych (75% środków budżetowych Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego miało trafić na rozbudowę w tego typu terenach), koordynacja polityki społecznej, a głównie walka z bezrobociem (m.in. chciano ułatwić młodzieży lepszy start w życie zawodowe a pracownikom ułatwień w obszarze zmian umiejętności zawodowych) a także zmiany w budowie oraz unowocześnienie produkcji rolnej.

W 1984 r. zaprzestano używania procentowego podziału środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, który działał przez dziewięć lat, początkując tzw. minimalne stawki pomocy dla wybranych państw. Jeżeli zaistniała taka potrzeba istniała szansa podniesienia ich do uchwalonej górnej granicy pomocy. Za każdym razem jednak zgodę musiała wyrazić Komisja Wspólnot Europejskich.

Reforma polityki rolnej miała polegać głównie na pomniejszeniu jej kosztów poprzez zmniejszenie szybkości wzrostu produkcji rolnej, a co za tym idzie zahamowanie nadwyżek towarów rolnych oraz zakupów interwencyjnych. Udział wydatków na politykę rolną spadł co prawda z około 75% wartości całego budżetu Wspólnot Europejskich na początku lat osiemdziesiątych do około 65% jego wartości na początku lat dziewięćdziesiątych, ale nadal pozostawał on największy, rozchód na zakupy interwencyjne pochłaniał natomiast jego największą część (por. diagram III).

W grudniu 1989 r. w trakcie obrad, które miały miejsce w Strasburgu Rada Europejska podpisała Europejską Kartę Socjalną, w której spisano i omówiono dwanaście najważniejszych praw społecznych obywateli Wspólnot Europejskich. Były to m.in.: prawo do wyboru miejsca pracy oraz ochrony socjalnej w dowolnie wskazanym kraju członkowskim, do ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy, do dokształcania zawodowego, do adaptacji społecznej oraz zawodowej niepełnosprawnych a także równouprawnienia kobiet z mężczyznami na rynku pracy. W roku 1989 najwyższy udział świadczeń socjalnych w wielkości produktu wewnętrznego brutto zanotowały Dania, Holandia oraz Francja (por. tabela IV).

Traktat z Maastricht 27 października 1990 r.

Rada Europejska w trakcie nadzwyczajnego posiedzenia odbywającego się w Rzymie podpisała oraz zatwierdziła (wyłamała się tylko Wielka Brytania) tzw. raport Delors'a. Był to projekt, który zakładał dochodzenie do unii ekonomicznej oraz walutowej w trzech odbywających się po sobie etapach. 7 lutego 1992 r. ministrowie spraw zagranicznych oraz finansów z dwunastu krajów członkowskich złożyli swoje podpisy w Maastricht pod traktatem o Unii Europejskiej, pomimo że kraje członkowskie nie zdołały jeszcze w całości stworzyć do tej pory rynku wewnętrznego. Traktat utworzył Unię Europejską (tytuł I, art. A), ale nie rozwiązał jednocześnie Wspólnot Europejskich (tytuł II-IV). Doszło za to do rozwiązania Europejskiej Współpracy Politycznej (tytuł VII, art. P), utrzymano za to Radę Europejską. Dodatkowo dopuścił się wprowadzenia zmian postanowieniach jakie zawierały traktaty założycielskie Wspólnot, jak również posunął się do zmiany nazwy na Wspólnotę Europejską (WE). Unia Europejska była od teraz czymś w rodzaju klamry instytucjonalnej, która spinała ze sobą trzy podstawy przedstawianego wyżej procesu integracyjnego. Były to: Wspólnoty Europejskie (filar pierwszy), współpraca międzyrządowa w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa (filar drugi) a także współpracę międzyrządową w obrębie wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych (filar trzeci). Realizowanie uchwał Unii Europejskiej podjętych w obrębie polityki obronnej zostało powierzone Unii Zachodnioeuropejskiej. Do jej składu po tym jak weszły do niej Hiszpania oraz Portugalia w roku 1988 wchodziło dziewięć krajów Wspólnot Europejskich. Istotną różnicą pomiędzy Jednolitym Aktem Europejskim a traktatem o Unii Europejskiej był nakaz narzucony przez układ na kraje członkowskie do uchwalania nie tylko wspólnej polityki zagranicznej, ale również polityki bezpieczeństwa (tytuł V), współpracy w obrębie wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych (tytuł VI) a także utworzenia unii ekonomicznej i walutowej w trzech występujących po sobie stadiach. Trzeci, który miał się zacząć na samym końcu, l stycznia 1999 r. od wprowadzenia samodzielnej oraz wspólnej waluty Unii Europejskiej (tytuł II).

Również po upływie 31 grudnia 1992 r. nie było mowy o pojawieniu się czegoś takiego jak rynek wewnętrzny, bo kraje należące do Wspólnot Europejskich nie zdołały pokonać wszystkich przeszkód stojących na drodze. Nie udało się pokonać kwestii ubezpieczeń, polityki transportowej, polityki podatkowej oraz kontroli granicznych. 14 lipca 1985 r. Francja, Republika Federalna Niemiec oraz kraje Beneluxu złożyły podpisy w mieście Schengen w Holandii pod układem w kwestii powolnego likwidowania kontroli osobowej na granicach wewnętrznych Wspólnot Europejskich. W niedługim czasie kraje te okrzyknięto mianem "grupy z Schengen". 19 czerwca 1990 r. podpisały one traktat, nazywany Schengen II. Zaczął funkcjonować 26 marca 1995 r. i szczegółowo opisywał na jakich warunkach strony powinny ze sobą współpracować, m.in. w polityce azylowej, wizowej, bezpieczeństwa wewnętrznego czy też informacyjnej. Do 1995 r. do "grupy z Schengen" przyłączyły się też Włochy, Hiszpania, Portugalia oraz Grecja.

Utworzenie unii walutowej planowało objęcie tylko tych krajów członkowskich, które potrafiłyby wypełnić kryteria równoległości, wymagane do przyjęcia wspólnej waluty. Decyzja w tej kwestii miała zapaść kwalifikowaną większością głosów w głosowaniu Rady Europejskiej przed dniem l lipca 1998 r. W stosunku do reszty krajów członkowskich chciano użyć zasady derogacji (polegała ona na dopuszczalnym zastąpieniu jednych przepisów prawnych drugimi). Dodatkowo traktat z Maastricht miał zapisane oddzielne specjalne regulacje dla Wielkiej Brytanii raz Danii, które nadawały tym krajom możliwość oznajmienia Radzie Europejskiej swojego stanowiska w kwestii wstąpienia albo nieprzystąpienia do trzeciego etapu unii ekonomicznej i walutowej.

Kryteria konwergencji, które zostały uchwalone to: stabilność cen, którą stwierdzono w oparciu o stopy inflacji, a która nie mogła przekraczać więcej niż o 1,5 punktu procentowego średniej stopy inflacji panującej w trzech najlepiej działających pod tym względem krajach Unii; stabilność finansów publicznych, którą przedstawiano w taki sposób, że deficyt budżetowy wybranego kraju nie przekraczałby w skali roku 3%, natomiast cały dług publiczny 60% produktu wewnętrznego brutto; przestrzeganie przez przynajmniej okres dwóch lat przed upływem terminu planowanej oceny sytuacji gospodarczej wybranego kraju; zwyczajnych granic wahań kursów walutowych, jakie przewidywał Europejski System Walutowy, bez wprowadzania obniżek w stosunku do walut reszty krajów Unii; poziom długoterminowych stóp procentowych, które miały nie przekraczać więcej niż o 2 punkty procentowe średniej stóp procentowych będących w trzech państwach Unii mających najniższą inflację. Fakt, że warunki konwergencji uchwalone w traktacie z Maastricht, były niezwykle trudne do spełnienia świadczy to, że w 1991 r. udało się je wykonać zaledwie Francji oraz Luksemburgowi.

Obok już funkcjonujących trzech Europejskich Funduszy Strukturalnych oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego, które zostały stworzone do finansowania przedsięwzięć mających na celu pomniejszenie nierówności w rozwoju niektórych terenów, traktat planował, że do dnia 31 grudnia 1993 r. zostanie powołany Fundusz Spójności. Za tym żeby go stworzyć wypowiadało się już od paru lat kilka słabszych ekonomicznie krajów Unii Europejskiej, łącznie z Hiszpanią. Fundusz ten stworzono z myślą o pomocy dla projektów, które dotyczyły ochrony środowiska naturalnego jak również rozbudowy infrastruktury, w tym m.in. usług transportowych (np. sieci transeuropejskich) które miały poprawić łączność pomiędzy wybranymi państwami Unii Europejskiej. Traktat uchwalił także wspólne obywatelstwo Unii Europejskiej; każda osoba, która miała obywatelstwo kraju członkowskiego automatycznie zostawała obywatelem Unii w dniu, w którym w życie wchodził ten traktat.

Jak zakładały postanowienia końcowe (tytuł VII) traktat z Maastricht funkcjonować miał zacząć od l stycznia 1993 r., po złożeniu wszelakich wymaganych dokumentów ratyfikacyjnych. Jeżeli nie udało by się to w tym terminie kolejnym miał być pierwszy dzień miesiąca, który następował po złożeniu dokumentu ratyfikacyjnego przez ostatniego sygnatariusza. W Danii oraz Irlandii według ich prawa wewnętrznego przeprowadzono referenda narodowe, które miały ustalić czy ludność tych krajów chce przyjąć ten traktat. W referendum, które miało miejsce 2 czerwca 1992 r. w Danii 50,7% głosujących opowiedziało się przeciwko niemu. Przeciwna sytuacja miała miejsce na referendum 16 czerwca 1992 r. w Irlandii, gdzie 69% uprawnionych do głosowania mieszkańców głosowało za omawianym traktatem. W reszcie krajów członkowskich rozpętały się ożywione dyskusje nad tym dokumentem. W takiej kwestii także Francja zdecydowała się na przeprowadzenie referendum, pomimo, że jej prawo wewnętrzne nie zakładało takiej konieczności. 20 września 1992 r. 51,05% głosujących przyjęło traktat z Maastricht.

W trakcie zebrania odbywającego się w Edynburgu w dniu 12 grudnia 1992 r. Rada Europejska przyjęła przedstawioną jej przez Danię swoją rezygnację z udziału w ostatniej, trzeciej fazie integracji ekonomicznej i walutowej. Rada zaakceptowała także propozycje rządu duńskiego w kwestii stworzenia kolejnych regulacji, które przeznaczone byłyby tylko dla Kopenhagi (m.in. zagwarantowanie o utrzymaniu jej statusu członka stowarzyszonego Unii Zachodnioeuropejskiej, który posiadała do tej pory, bez projektu ubiegania się o członkostwo zwyczajne w tym stowarzyszeniu). W powtórzonym referendum, do którego doszło 18 maja 1993 r., 56,8% osób głosujących w Danii opowiedziało się za traktatem. Po zatwierdzeniu go w reszcie krajów członkowskich oraz złożeniu wszelakich potrzebnych dokumentów ratyfikacyjnych traktat z Maastricht zaczął obowiązywać od dnia l listopada 1993 r.

Europejski Obszar Gospodarczy. 2 maja 1992 r. państwa członkowskie EFTA, Austria, Szwajcaria, Liechtenstein, Islandia, Norwegia, Szwecja oraz Finlandia podpisały w miejscowości Porto z krajami, które należały do Wspólnot Europejskich traktat o stworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Działająca do tej pory kooperacja ekonomiczna pomiędzy EFTA a Wspólnotami Europejskimi działa w ramach porozumienia z 22 lipca 1972 r. w kwestii ustalenia pomiędzy nimi strefy wolnego handlu na towary przemysłowe. Od dnia l stycznia 1985 r. przestały obowiązywać ostatnie ograniczenia celne (Portugalia) na tego typu towary. Układ o EOG zakładał poszerzenie wspomnianej kooperacji gospodarczej, bo zakładał m.in. stworzenie pełnej unii celnej na towary przemysłom liberalizację obrotów handlowych niektórymi wytworami rolnymi, jak również utworzenie warunków do swobodnego przepływu usług, kapitału oraz siły roboczej pomiędzy EFTA a Wspólnotami Europejskimi. Traktat o stworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego zaczął obowiązywać l stycznia 1994 r. Nie obejmował on jednak Szwajcarii, której mieszkańcy w przeprowadzanym 6 grudnia 1992 r. referendum większością 50,3% oddanych głosów nie przyjęła go. Poszerzenie "dwunastki" w "piętnastkę'' czy układ o ustanowieniu EOG już na samym początku odznaczał się czymś w rodzaju pewnej tymczasowości. Ponieważ większość krajów, które należały do EFTA wyrażała zainteresowanie całkowitym członkostwem w Unii Europejskiej. l marca 1994 r. zakończono pertraktacje w tej kwestii, które trwały trzynaście miesięcy a odbywały się pomiędzy Unią Europejską a Austrią, Szwecją oraz Finlandią. Natomiast 16 marca tego samego roku zakończyły się, rozpoczęte niecałe dwanaście miesięcy wcześniej, podobne negocjacje z Norwegią. Układy o wstąpieniu do Unii Europejskiej w następnej kolejności skierowano do rozpatrzenia na drodze referendum narodowego w państwach, które były zainteresowane. Mieszkańcy Austrii poparli układ większością 66,5% oddanych głosów podczas referendum w dniu 12 czerwca 1994 r. Uprawnieni do głosowania mieszkańcy Finlandii zrobili tak samo i większością 57% oddanych głosów w trakcie referendum w dniu 16 października 1994 r. przyjęto układ . Podobna sytuacja miała miejsce również na referendum w Szwecji w dniu 13 listopada 1994 r. gdzie układ poparło 52,2% głosujących. Jedynym przypadkiem gdzie układ odrzucono okazała się Norwegia. Na przeprowadzonym tam 28 listopada 1994 r. referendum 52,2% głosujących nie poparło projektu.

Z dniem l stycznia 1995 r. układy o przystąpieniu Austrii, Finlandii oraz Szwecji do Unii Europejskiej nabrały mocy obowiązywania. Co za tym idzie państwa te od tej pory były uczestnikami Unii. W Radzie Unii Europejskiej Austrii oraz Szwecji przyznano po cztery głosy, Finlandii natomiast trzy głosy. W związku z przystąpieniem nowych państw członkowskich została zwiększona liczba głosów z 54 do 62, które były niezbędne do podejmowania uchwał za pomocą kwalifikowanej większości przez Radę Unii Europejskiej na polecenie Komisji Europejskiej. Tym samym dla ustaw, które Rada Unii Europejskiej przyjmowała kwalifikowaną większością głosów ze swojej własnej inicjatywy ; uchwalono warunek 62 głosów, które miały być oddane przez co najmniej dziesięć krajów. Ponadto Austria, Szwecja oraz Finlandia - podobnie jak do tej pory Irlandia - otrzymały status obserwatora w Unii Zachodnioeuropejskiej.