Unia Europejska jest stowarzyszeniem suwerennych państw, zawiązanym w celu osiągnięcia jak najwyższego poziomu dobrobytu. Przesłanki do jej utworzenia sięgają już połowy lat 70-tych ubiegłego stulecia, gdy na zlecenie szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich premier Belgii Leo Tindemans opracował projekt przekształcenia Wspólnot w Unię Europejską. Jego sprawozdanie spotkało się jednak z dezaprobatą. Kolejnym, już jednoznacznym aktem zapowiadającym utworzenie Unii Europejskiej był Jednolity Akt Europejski z 17 lutego 1986 roku (wszedł w życie 1 lipca 1987 roku). W preambule stwierdzono, iż podpisujący go są "ZDECYDOWANI ustanowić Unię Europejską na podstawie, po pierwsze, Wspólnot działających zgodnie z ich własnymi prawami, oraz, po drugie, współpracy europejskiej między Państwami-Sygnatariuszami w zakresie polityki zagranicznej, jak również wyposażyć tę Unię w niezbędne środki do działania (…)."

(http://www1.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/11db4b6a94e7fef3c1256e7b00484ef0?OpenDocument). Powstanie Unii Europejskiej miało miejsce na mocy Traktatu z Maastricht (Traktatu o Unii Europejskiej) podpisanego 7 lutego 1992 roku, który wszedł w życie 1 listopada roku następnego. W artykule A umawiające się strony stwierdzały: "Niniejszym Traktatem Wysokie Umawiające się Strony ustanawiają między sobą Unię Europejską (…). Niniejszy Traktat wyznacza nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje podejmowane są jak najbliżej obywateli. Unię stanowią Wspólnoty Europejskie, uzupełnione politykami i formami współpracy przewidzianymi niniejszym Traktatem. Jej zadaniem jest kształtowanie w sposób spójny i solidarny stosunków między Państwami Członkowskimi oraz między ich narodami."

(http://www1.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/17fba2ec1b7e8c35c1256e7b004a169e?OpenDocument). Głównymi celami nowopowstałej organizacji jest odtąd: utworzenie unii gospodarczej i walutowej jako najpełniejszej formy integracji, zdolnej do permanentnego podnoszenia wskaźników ekonomicznych państw członkowskich; wprowadzenie obywatelstwa europejskiego; realizowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (II filar); współpraca w ramach bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości (III filar) oraz dbanie o spuściznę wypracowaną przez istniejące Wspólnoty Europejskie (I filar). Utworzenie Unii Europejskiej nie oznaczało jednak odejście od działających przeszło czterdzieści lat Wspólnot Europejskich. Pierwsza z nich powstała na mocy Traktatu Paryskiego z 1951 roku i nosi nazwę Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Dwie kolejne zostały powołane Traktatami Rzymskimi z 1958 roku; są to Europejska Wspólnota Gospodarcza (obecnie funkcjonuje pod nazwą Wspólnota Europejska) i Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Trzeba zaznaczyć, że posiadają one, w przeciwieństwie do Unii Europejskiej, osobowość prawną. Unia działa więc w oparciu o istniejące Wspólnoty i ich organy, a także trzy filary, które wyznaczają zakres jej zadań. I filar to dziedzictwo traktatowe tworzące Wspólnotę Europejską. W jego granicach znajduje się więc ogromna ilość kompetencji generalnych, zawartych w traktatach założycielskich i modyfikujących. Do najważniejszych dziedzin pierwszego filaru zaliczyć można:

  1. funkcjonowanie czterech swobód przepływu osób, towarów, usług i kapitału w ramach wspólnego rynku;
  2. wspólne polityki: handlową, rolnictwa i rybołówstwa, ochrony środowiska, zatrudnienia, transportu i energii;
  3. unię celną;
  4. działania w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego;
  5. działania na rzecz ochrony zdrowia, konsumentów, obrony cywilnej i zapewnienia wolnej konkurencji;
  6. wspieranie nowych rozwiązań naukowych, technicznych i technologicznych;
  7. wspieranie turystyki i sportu.

Jak widać, I filar za główny cel stawia sobie utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej. Jej powołanie jest jednak długotrwałym procesem, w którym państwa chcące do niej przystąpić muszą często iść na duże ustępstwa i kompromisy. Wstępem do powstania Unii Gospodarczej i Walutowej jest powołanie strefy wolnego handlu. Jest to szczególny obszar gospodarczy państw stowarzyszonych, w którym ma miejsce swobodny przepływ towarów w wyniku wewnętrznej likwidacji barier celnych. Cła pozostają natomiast w stosunkach między państwami strefy, a krajami znajdującymi się poza nią, przy czym każdy uczestnik strefy ma prawo sam ustalać wysokość stosowanych barier, co sprawia, że nie są one jednolite dla całego obszaru. W praktyce europejskiej strefa wolnego handlu zaczęła funkcjonować od 1958 roku, gdy powołano EWG. Rozwinięciem strefy wolnego handlu, a zarazem kolejnym etapem tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, było powołanie unii celnej. W jej ramach przestają istnieć między państwami wszelkie ograniczenia ilościowe w przepływie towarów oraz zostają wprowadzone wspólne taryfy celne w obrocie z rynkami zewnętrznymi. Efektem działania unii celnej jest powstanie wspólnej polityki handlowej, którą państwa Wspólnot Europejskich prowadzą od 1 stycznia 1970 roku. W praktyce, pierwszy etap tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, polegający na powołaniu strefy wolnego handlu i unii celnej zakończył się w 1968 roku. W roku następnym, w ramach szczytu szefów państw i rządów Wspólnot obradującego w Hadze, przyjęto, że ostateczną formą integracji gospodarczej będzie utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej. Pewne wytyczne dotyczące jej powołania zawierał, opublikowany rok później plan Wernera, który zakładał, że powstawanie UGP będzie przebiegało w trzech etapach rozłożonych na dziesięć lat. Nie odegrał on jednak żadnej zasadniczej roli, gdyż został przedstawiony w atmosferze ciężkiego kryzysu gospodarczego w Europie i na świecie, wywołanego załamaniem się systemu z Bretton Woods i pierwszym kryzysem naftowym. Do koncepcji Unii Gospodarczej i Walutowej powrócono w końcu lat 70-tych XX wieku. W 1979 roku utworzono Europejski System Walutowy, który miał ustabilizować wahania w kursach walutowych państw Wspólnot Europejskich. Wprowadzał on dopuszczalne maksymalne granice odchyleń na poziomie +/- 2,25 procent (dla funta, eskudo, lira i pesety +/- 6 procent). Po kryzysie walutowym w 1993 roku pasmo wahań zwiększono do +/- 15 procent. Po podpisaniu Jednolitego Aktu Europejskiego, prace nad powołaniem Unii Gospodarczej i Walutowej nabrały tempa. W jego trzynastym artykule stwierdzono: "Wspólnota podejmuje odpowiednie środki w celu stopniowego ustanowienia rynku wewnętrznego do 31 grudnia 1992 roku (…)" oraz, że "Rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, w którym jest zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu."

(http://www1.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/11db4b6a94e7fef3c1256e7b00484ef0?OpenDocument).

Dalsze uzgodnienia dotyczące powołania UGW zapadły na szczycie Rady Europejskiej w Hanowerze, obradującym w czerwcu 1988 roku. Ustanowiony wtedy Komitet Ekspertów, na którego czele stał Jacques Delors, miał za zadanie szczegółowe opracowanie planu dalszego dochodzenia państw członkowskich do Unii Gospodarczej i Walutowej. Stosowne dokumenty zostały przedstawione w ciągu roku. Opracowanie Komitetu przewidywało tworzenie UGP w trzech etapach, nie podając jednak dat rozpoczęcia każdego z nich. Daty te ustaliły kolejne szczyty Rady Europejskiej-w 1989 roku w Madrycie i w 1991 roku w Maastricht, przy okazji utworzenia Unii Europejskiej. W zapisach Traktatu o Unii Europejskiej stwierdzono, że w celu powołania UGW państwa członkowskie będą zmuszone do zrzeczenia się części swojej suwerenności w dziedzinie gospodarki na rzecz instytucji unijnych. Pierwszy etap dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej miał trwać od 1 lipca 1990 roku do 31 grudnia 1993 roku. W tym czasie położono nacisk na wprowadzenie jednolitego rynku unijnego, w którym bez przeszkód miały funkcjonować cztery swobody przepływu: osób, towarów, usług i kapitału. Etap ten zakończył się w praktyce pełnym sukcesem. Natychmiast po nim, 1 stycznia 1994 roku, rozpoczęto realizację drugiego etapu, który skupił się na ujednoliceniu ram gospodarczych państw członkowskich, poprzez spełnianie przez nie kryteriów zbieżności gospodarczej. Poza tym dążono do osiągnięcia pełnej niezależności przez banki centralne, będące fundamentem przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Na razie, częściowo jego funkcje miał spełniać utworzony właśnie w drugim etapie Europejski Instytut Walutowy. Etap ten zakończył się 31 grudnia 1998 roku. Ostatni etap miał swój początek 1 stycznia 1999 roku. Obejmował wprowadzenie wspólnej waluty europejskiej, która stopniowo miała wypierać waluty narodowe państw członkowskich, rozpoczęcie działalności Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Od tej pory To właśnie Europejski Bank Centralny stał się główną instytucją kształtującą politykę monetarną krajów Unii Europejskiej. Nowa waluta-euro, zastąpiła dotychczas funkcjonującą jednostkę rozliczeniową o nazwie ECU i weszła do obiegu 6 stycznia 2002 roku na terenie dwunastu z piętnastu będących wówczas członkami Unii krajów (oprócz Wielkiej Brytanii, Szwecji i Danii). Do strefy euro weszło także kilka krajów nie należących do Wspólnoty (Andora, San Marino, Watykan, Czarnogóra, Monako) i jeden teren autonomiczny (Kosowo). Ostatecznie okres współistnienia dwóch walut-euro i walut narodowych zakończył się 1 lipca 2002 roku, kiedy to w obiegu pozostał jedynie pieniądz europejski. Na tym zakończyły się formalnie pracę nad utworzeniem Unii Gospodarczej i Walutowej, która rozpoczęła normalne funkcjonowanie, niemniej jednak nadal znajduje się ona w toku permanentnego rozwoju, gdyż po 2004 roku nowe kraje członkowskie podejmują działania w celu pełnego w niej uczestnictwa. Nie jest to zadanie łatwe, bo aby dostać się do UGW należy spełniać tzw. kryteria konwergencji. Są to ustalenia dotyczące najważniejszych wskaźników gospodarczych i przedstawiają się następująco:

  1. roczny wskaźnik wzrostu cen w państwie członkowskim nie może być wyższy niż 1,5 punktu procentowego od średniej stopy inflacji w trzech krajach UE o najniższym pod tym względem wskaźnikach (inflacja powinna być mierzona za pomocą wskaźnika cen konsumpcyjnych);
  2. wysokość deficytu budżetowego nie może przekroczyć 3% PKB;
  3. wysokość długu publicznego nie może przekroczyć 60% PKB;
  4. wysokość średniej nominalnej, długookresowej stopy procentowej nie może przekroczyć 2 punktów procentowych średniej nominalnej długookresowej stopy procentowej w trzech krajach UE o najniższym rocznym wskaźniku inflacji;
  5. państwo członkowskie w ramach mechanizmu kursowego Europejskiego Systemu Walutowego przez co najmniej dwa lata musi zachować normalny przedział wahań kursów walut. W tym okresie waluta tego państwa nie może być dewaluowana w stosunku do walut innych krajów UE.

(http://www2.ukie.gov.pl/www/serce.nsf/0/B9D419008362B8E2C1256E830046EEB2?Open)

II filar to Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa. Ma ona być prowadzona w oparciu o struktury Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE). Jest tą dziedziną działalności Unii Europejskiej, która niesie za sobą największe zagrożenie utraty dużej części suwerenności politycznej. W ramach II filaru mieszczą się zagadnienia związane z:

  1. obroną uniwersalnych wartości wyznawanych przez kraje Wspólnoty, zgodnych z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych;
  2. działaniami na rzecz rozwoju demokracji pluralistycznej i rządów prawa na kontynencie i w świecie;
  3. poparciem dla współpracy międzynarodową;
  4. obroną suwerenności Unii Europejskiej i państw wchodzących w jej skład;
  5. działaniami na rzecz pokoju i bezpieczeństwa światowego.

Bardzo jednak trudno jest odnaleźć wspólny mianownik w tych postulatach dla wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej. W zasadzie, są tego dwa bardzo istotne powody: nie wszystkie państwa należą do NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej, a tylko dwa posiadają broń masowego rażenia. Aby rozstrzygnąć wszelkie problemy wynikające z dużej różnorodności interesów krajów Wspólnoty w dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, zachowano w kwestiach decyzyjnych zasadę jednomyślności. Czasami zdarza się jednak, że stosowana jest kwalifikowana większość. Organem decyzyjnym i wykonawczym zarazem w ramach II filaru jest Rada Unii Europejskiej, która w dziedzinie obrony wyraża swoje stanowisko na podstawie współpracy międzynarodowej państw członkowskich. W kierowaniu II filarem bierze pod uwagę ogólne wytyczne przedstawione jej przez Radę Europejską. Reprezentowaniem Unii w obszarze wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa zajmuje się Urząd Przewodniczącego, który odpowiada za przebieg wspólnych działań państw członkowskich. W poważnych sytuacjach działa on w ramach tzw. "Trójki" składającej się z: państwa, które uprzednio sprawowało Urząd Przewodniczącego, państwa obecnie pełniącego tę funkcję oraz państwa, które następne w kolei będzie ją piastowało. Niemniej jednak właściwe funkcjonowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa zależy przede wszystkim od współpracy z Unią Zachodnioeuropejską, którą Traktat z Maastricht uczynił główną organizacją obronną Unii Europejskiej oraz europejską komórką NATO. Unia Zachodnioeuropejska powstała na mocy Układu Brukselskiego z 1948 roku (obecnie zmodyfikowanego), dlatego też często zwana jest Organizacją Paktu Brukselskiego. Rozwijała się równolegle ze Wspólnotami Europejskimi, gdyż-de facto-tworzyły ją te same państwa. Początkowo stanowiła swego rodzaju forum debaty i dialogu politycznego między krajami Europy Zachodniej, by w końcu przekształcić się w instrument bezpieczeństwa na kontynencie. W 1992 roku na mocy Deklaracji Petersburskiej planowano stworzyć z Unii Zachodnioeuropejskiej IV filar Unii Europejskiej, będący zarazem pomostem we wzajemnych relacjach pomiędzy Wspólnotą a NATO. Postulowano, by UZE nadać prawo do wystawiania oddziałów błękitnych hełmów i organizowania własnych misji pokojowych. W tym celu powołano do istnienia Komórkę Planowania. Okazało się jednak, że UZE nie posiada wystarczającego potencjału zdolnego do przeprowadzenia takich akcji. Fiaskiem zakończyła się próba stabilizacji sytuacji po wojnie w Zatoce Perskiej, a następnie misja patrolowania Adriatyku w celu utrzymania embarga na dostawy broni dla stron walczących w Jugosławii. UZE poprosiła więc o pomoc NATO. Słabość militarna UZE sprawiła, że w trakcie szczytu Rady Europejskiej w Brukseli, w styczniu 1994 roku narodziła się koncepcja utworzenia Połączonych Wielonarodowych Sił do Zadań Specjalnych (ang. CJTF-Combained Joint Task Forces), które miały składać się z europejskich oddziałów państw będących równocześnie członkami NATO. Proponowano, by dowództwo nad nimi objęła Unia Europejska, co zresztą stało się po Szczycie Waszyngtońskim NATO w 2000 roku. Jest to jednak dowództwo ograniczone, gdyż CJTF nie mogą zostać użyte, jeśli w konflikcie zaangażowane są siły NATO. Unia Zachodnioeuropejska wyposażona jest w pewne organy instytucjonalne. Są nimi: Rada Ministrów, Stała Rada, Sekretariat oraz Zgromadzenie Parlamentarne. Siedzibą Rady Ministrów jest od 1993 roku Bruksela (dawniej był nią Londyn). W jej skład wchodzą ministrowie spraw zagranicznych oraz ministrowie obrony narodowej państw członkowskich. Spotykają się oni dwa razy do roku, ale posiedzenia mogą być zwoływane częściej na prośbę któregokolwiek kraju UZE. W trakcie wielostronnych dyskusji omawia się najważniejsze kwestie związane z bezpieczeństwem na świecie. Każde państwo pełni przewodnictwo w Radzie Ministrów, trwające sześć miesięcy. Zadania Stałej Rady są identyczne do tych, które pełni Rada Ministrów, z tym jednak wyjątkiem, że pracuje ona permanentnie. W jej skład wchodzą stali przedstawiciele akredytowani przy królu Belgii. Obradują pod przewodnictwem Sekretarza Generalnego Unii Zachodnioeuropejskiej. Organami pomocniczymi Stałej Rady są grupa robocza, przedstawiciele ministerstw obrony i doraźnie tworzone podzespoły. Sekretariat Unii Zachodnioeuropejskiej działa ciągle, jego zadania mają charakter administracyjny. Siedzibą Sekretariatu jest Bruksela (podobnie, jak w przypadku Rady Ministrów, wcześniej był nią Londyn). Szefem Sekretariatu jest Sekretarz Generalny, który przewodniczy Stałej Radzie oraz jest głównym koordynatorem prac instytucji ministerialnych. Zgromadzenie Parlamentarne Unii Zachodnioeuropejskiej obraduje dwa razy w roku w Paryżu. W jego ławach zasiadają przedstawiciele wszystkich parlamentów państw członkowskich, ale w szczególności ci będący zarazem członkami Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Debaty dotyczą wszystkich kwestii związanych z Traktatem Brukselskim. Zgromadzenie ma również do dyspozycji organy kierownicze, czyli Prezydium i Komitet Przewodniczących, a także organy robocze w postaci komisji: obrony, technicznej, politycznej, budżetowej, regulaminowej oraz stosunków parlamentarnych i publicznych.

Obecnie, wspólną polityką międzynarodową i bezpieczeństwa Unii Europejskiej można określić mianem ostrożnej. Chodzi tu głównie o ten jej zakres, który dotyczy wszelkich kwestii związanych z bezpieczeństwem. Wspólnota aktywnie uczestniczy w stosunkach międzynarodowych o charakterze gospodarczym, ale w dziedzinie obronnej zachowuje raczej daleko idącą powściągliwość. I nie ma się co temu dziwić, gdyż jest przede wszystkim organizacją gospodarczą, a dobre stosunki z NATO zapewniają jej bezpieczeństwo. W sytuacji otwartego konfliktu, Unia raczej ogranicza się do mediacji i stara się nie wchodzić w jego zbrojny obszar.

III filar Unii Europejskiej to wspólna polityka w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Mimo, że w prawie europejskim pojawił się dopiero w Traktacie o Unii Europejskiej, to jednak jego historia sięga połowy lat 70-tych ubiegłego stulecia. Powstała wtedy tzw. grupa TREVI (terrorisme, radicalisme, extremisme, violence internationale- terroryzm, radykalizm, ekstremizm, przestępczość międzynarodowa). Były to z początku nieformalne spotkania ministrów spraw wewnętrznych i sprawiedliwości państw Wspólnot Europejskich. Z czasem przerodziły się one w posiedzenia cykliczne, na których debatowano nad poziomem bezpieczeństwa i ewentualnymi zagrożeniami w ramach Wspólnot i na kontynencie. Prawdziwy rozwój idei współpracy nastąpił jednak po podpisaniu porozumień z Schengen z lat 1985 i 1990. Pierwszy układ pomiędzy Francją, Niemcami i krajami Beneluksu przewidywał stopniową likwidację kontroli policyjnej osób i towarów na granicach państw-stron. Drugie porozumienie, miało charakter dopełniający, wykonawczy. Jak już wyżej wspomniano, III filar został formalnie wprowadzony Traktatem z Maastricht. W jego obszarze znajdują się następujące zagadnienia:

  1. ochrona obywateli Unii Europejskiej, działania na rzecz podwyższania standardów bezpieczeństwa;
  2. działania prewencyjne wobec rasizmu i prewencji oraz walka z przejawami takich zachowań;
  3. przeciwdziałanie zorganizowanej przestępczości (terroryzm, mafie, handel żywym towarem, bronią i narkotykami, stręczycielstwo).

Traktat przewiduje także określone rodzaje działań w ramach III filaru. Są nimi: wspólne działania i stanowiska (mogą, ale nie muszą wymagać zmian w przepisach prawa wewnętrznego państw członkowskich), konwencje międzynarodowe (są przyjmowane przez Radę Unii Europejskiej), decyzje i decyzje ramowe (pierwsze odnoszą się do wszystkich kwestii związanych z III filarem, drugie korespondują z dziedzinami I filara), instrumenty nieformalne (mogą przyjąć postać zaleceń, opinii, deklaracji), klauzula pomostowa (polega na przekazaniu pewnych kompetencji z III filaru na I filar), klauzula gwarancyjna (oznacza bezwzględną odpowiedzialność państw członkowskich za utrzymanie porządku i bezpieczeństwa na swoim terenie). W celu zapewnienia większej skuteczności działań w ramach III filaru, stworzono System Informacyjny Schengen (SIS). Jest to europejski program zbierania informacji na temat niepożądanych osób, ale także poszukiwanych pojazdów czy przedmiotów. W bazach danych SIS znajdują się na przykład: personalia osób bez prawa wjazdu i przebywania na terenie obszaru Schengen, obywateli znajdujących się pod jawnym bądź tajnym nadzorem policji, oraz świadków w procesach sądowych. Obecnie w fazie przygotowania znajduje się nowy system informacyjny, tzw. SIS II. Ma on zacząć funkcjonować od marca 2007 roku na terenie całej Unii Europejskiej (poszerzonej o nowych dziesięć państw), a także na obszarach krajów kandydujących i ewentualnie w neutralnej Szwajcarii. Organem koordynującym działania policji jest, utworzony w 1995 roku Europejski Urząd Policyjny (EUROPOL). Głównym zadaniem Europolu jest wymiana informacji pomiędzy policjantami państw członkowskich oraz krajów z nimi współpracujących. Urząd ma przeciwdziałać głównie zorganizowanym grupom przestępczy, trudniącym się nielegalnym handlem bronią, handlem żywym towarem i narkotykami. Europol posiada własną bazę danych osób podejrzanych (tzw. TECS (The Europol Computer Systems), będącą czymś w rodzaju SIS w mikroskali. Dodatkowo, w 2000 roku zaczęto tworzyć międzynarodowe grupy śledcze (Europol National Units-ENU); zapowiedziano także powołanie w najbliższym czasie Europejskiej Akademii Policyjnej. Nowe pomysły w dziedzinie współpracy policyjnej wniósł Traktat z Nicei, który zaproponował utworzenie Eurojustu, czyli działającej na wzór Europolu organizacji, zrzeszającej prawników, prokuratorów, sędziów i wysokich oficerów policji ze wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz państw z nią współpracujących. W ramach III filaru odbywa się również współpraca sądownicza, obejmująca głównie kwestie związane z ekstradycją, wymianą dokumentów procesowych i wykonywaniem wyroków. W czerwcu 2002 roku do instrumentów współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości wprowadzono nowy instrument, tzw. Europejski Nakaz Aresztowania (ENA). Jego powstanie ściśle wiąże się z tragicznymi zamachami na World Trade Center z 11 września 2001 roku. ENA zastąpił istniejące dotąd długotrwałe procedury ekstradycji oraz unowocześnił i znacznie przyspieszył wymianę poszukiwanych i zatrzymanych między krajami członkowskimi Unii Europejskiej.

Tak w skrócie przedstawiają się działania Wspólnoty w ramach trzech filarów stanowiących jej instytucjonalny fundament. Nie mogłaby ona jednak funkcjonować, gdyby nie organy, których głównym zadaniem jest właśnie moderowanie prac Unii Europejskiej. Pierwszym z nich jest Rada Europejska. Nie należy ona do pięciu głównych instytucji unijnych, ale stanowi polityczny aparat Unii, nakreślający główne kierunki jej funkcjonowania. Rada Europejska wyrosła na gruncie szczytów szefów rządów i państw wchodzących w skład Wspólnot Europejskich. Były to spotkania nieregularne, a ich początek datuje się na rok 1961. W 1974 roku na szczycie w Paryżu doszło do radykalnych zmian natury organizacyjnej i od tego momentu dotychczasowe spotkania przekształciły się w instytucjonalną formę Rady Europejskiej zbierającej się na posiedzeniach dwa razy do roku. Pierwsze oficjalne posiedzenie miało miejsce w Dublinie, w marcu 1975 roku. Rada nadal znajdowała się jednak poza oficjalnymi instytucjami wspólnotowymi. Próbowano stworzyć z niej główny organ decyzyjny, ale starania, przede wszystkim Leo Tindemansa, nie powiodły się. W 1983 roku zapisy konferencji stuttgarckiej uznały Radę za organizm stymulujący proces integracji europejskiej. Ostatecznie Rada Europejska została włączona do grona instytucji wspólnotowych dnia 1 lipca 1987 roku, na podstawie postanowień Jednolitego Aktu Europejskiego. W jego artykule drugim stwierdzono: "W skład Rady Europejskiej wchodzą szefowie państw lub rządów Państw Członkowskich oraz przewodniczący Komisji Wspólnot Europejskich. Są oni wspierani przez ministrów spraw zagranicznych Państw Członkowskich i członka Komisji. Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w roku."

(http://www1.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/11db4b6a94e7fef3c1256e7b00484ef0?OpenDocument).

Rozwinięciem tego zapisu są postanowienia Traktatu z Maastricht. W artykule D przedstawiono krótki zakres osobowy i zadaniowy Rady Europejskiej: "Rada Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa jego ogólne kierunki polityczne. W skład Rady Europejskiej wchodzą szefowie państw lub rządów Państw Członkowskich oraz przewodniczący Komisji. Towarzyszą im ministrowie spraw zagranicznych Państw Członkowskich i członek Komisji. Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w roku pod przewodnictwem szefa państwa lub rządu Państwa Członkowskiego, które przewodniczy Radzie. Rada Europejska składa Parlamentowi Europejskiemu sprawozdanie po każdym swym spotkaniu oraz roczne sprawozdanie pisemne o postępach dokonanych przez Unię."

(http://www1.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/17fba2ec1b7e8c35c1256e7b004a169e?OpenDocument)

Oprócz wyznaczania głównych kierunków polityki Unii Europejskiej, Rada Europejska zabiera głos w sprawach rangi światowej, kształtuje także politykę zagraniczną członków Wspólnoty oraz w drodze uchwały, wyraża zgodę na stowarzyszenie bądź członkostwo państwa w strukturach. Stanowi również forum tajnych konsultacji pomiędzy szefami rządów i krajów, bez uczestnictwa szefów lub pracowników poszczególnych resortów. Przyjmowane przez nią deklaracje nie mają charakteru wiążącego, gdyż stanowią rodzaj politycznego postulatu. Rada Europejska nie podlega jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Do głównych instytucji europejskich, z całą pewnością zaliczyć można Radę Unii Europejskiej. Jest to najważniejszy organ decyzyjny Unii Europejskiej, a zarazem Wspólnot Europejskich. Została ona wprowadzona z dniem 1 lipca 1967 roku, na miejsce trzech identycznych instytucji każdej Wspólnoty. W jej skład wchodzą ministrowie państw członkowskich, zarówno ze szczebla centralnego, jak i regionalnego. Działają w interesie i imieniu reprezentowanych przez siebie krajów. Zazwyczaj Rada obraduje w składzie ministrów spraw zagranicznych i wtedy nosi nazwę Rady Generalnej. Jeśli natomiast w Radzie zasiadają przedstawiciele innych resortów, nazywana jest ona wtedy Radą Specjalistyczną. Istnieje także możliwość mieszanego składu Rady; powstaje wówczas Rada Jumbo. W praktyce, możliwych jest aż dziewięć konstelacji posiedzeń Rady. Są nimi:

  • Rada ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych;
  • Rada ds. Gospodarczych i Finansowych (ECOFIN);
  • Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych (JHA);
  • Rada ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Polityki dotyczącej Konsumentów;
  • Rada ds. Konkurencyjności;
  • Rada ds. Transportu, Telekomunikacji i Energii;
  • Rada ds. Rolnictwa i Rybołówstwa;
  • Rada ds. Środowiska;
  • Rada ds. Edukacji, Młodzieży i Kultury.

(http://europa.eu/institutions/inst/council/index_pl.htm)

Pracami Rady kieruje przewodniczący oraz państwo, które w danym półroczu sprawuje tzw. prezydencję. Ma ona charakter cykliczny. Prezydencja Polski przypada na drugie półrocze 2012 roku. Za zorganizowanie prac Rady odpowiada Sekretariat, na którego czele stoi Sekretarz Generalny. Urząd ten aktualnie sprawuje Javier Solana. Rada może zebrać się na wniosek: swojego przewodniczącego, bądź członka lub przewodniczącego Komisji Europejskiej. Miejscem obrad jest najczęściej Bruksela albo Luksemburg. Tryb pracy ma charakter dwustopniowy. Poszczególne kwestie poddawane są najpierw analizie w grupach roboczych, które następnie wysyłają projekty do Komitetu Stałych Przedstawicieli (COREPER). W skład grup roboczych wchodzą eksperci z różnych dziedzin, właściwych dla prac Rady. COREPER jest natomiast tworzony przez ambasadorów państw członkowskich akredytowanych, przy Unii Europejskiej. Po poprawieniu, Komitet Stałych Przedstawicieli przedstawia projekt Radzie do przedyskutowania i przegłosowania. Istnieją trzy formy głosowania. Pierwsza, to jednomyślne przyjęcie; druga to przyjęcie zwykłą większością głosów. Trzecia, stosowana jest w przypadkach aktów wysokiej rangi i nosi nazwę większości kwalifikowanej. Aby wniosek przeszedł, większość państw musi głosować "za" i dodatkowo głosów "za" musi być co najmniej 232, co stanowi 72,3 procenta wszystkich możliwych głosów. W tym wypadku dowolny kraj może zażądać sprawdzenia, czy głosy "za" stanowią co najmniej 62 procent mieszkańców Unii. Jeśli nie, wniosek nie przechodzi. Większość kwalifikowana jest nierozerwalnie związana z podziałem głosów w Radzie, który zależy od ogólnej liczby mieszkańców każdego państwa członkowskiego. Obecny (2006) rozkład głosów przedstawia się następująco:

Rada Unii Europejskiej spełnia wiele funkcji, przede wszystkim ustawodawczych i wykonawczych. Nadal posiada dominującą pozycję, ale kolejne traktaty znacznie ograniczyły jej rolę w stosunku do Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej. Do kompetencji Rady należy między innymi wydawanie aktów prawnych o zróżnicowanej randze. Są to więc: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, wspólne działania, zalecenia i opinie. Rozporządzenia mają charakter kategoryczny, co oznacza, że obowiązują wszystkie kraje członkowskie, co do celu w jakim zostały wydane oraz co do sposobu ich wykonania. Dyrektywy natomiast skierowane są do poszczególnych członków Unii i są wiążące w kwestii celu, zostawiając zupełną dowolność w jego osiągnięciu. Decyzje są podobne do dyrektyw, z tą różnicą, że obowiązują wszystkich adresatów w całej rozciągłości. Wspólne działania dotyczą głównie funkcjonowania Rady w II filarze. Zalecenia i opinie nie mają charakteru wiążącego, są rodzajem postulatów Rady wobec działań Unii bądź państw Wspólnoty. Oprócz wydawania powyższych aktów prawnych do głównych zadań Rady należy: stanowienie prawa wraz z Parlamentem Europejskim, koordynacja i kontrola polityki gospodarczej krajów członkowskich, praca w II filarze na bazie wytycznych Komisji Europejskiej, zawieranie umów międzynarodowych w imieniu Unii Europejskiej (wyraża zgodę na podjęcie negocjacji, harmonizowanie działań państw w ramach III filaru oraz uchwalanie budżetu unijnego wraz z Parlamentem Europejskim. Do 1987 roku Rada posiadała także bardzo rozbudowane prerogatywy wykonawcze, ale Jednolity Akt Europejski odebrał je i scedował na Komisję Europejską.

Komisja Europejska to swego rodzaju rząd Unii Europejskiej. Powstała 1 lipca 1967 roku jako wspólny organ trzech Wspólnot Europejskich. Obecnie jej skład tworzy dwudziestu pięciu wysokich komisarzy, po jednym z każdego państwa członkowskiego. Co prawda, to władze krajowe delegują komisarzy, ale ci działają tylko i wyłącznie w imieniu i interesie Wspólnoty. Wybór składu Komisji jest bardzo złożoną procedurą i przebiega w następujących etapach:

  1. Państwa członkowskie, w wyniku wzajemnych ustaleń wybierają kandydata na przewodniczącego Komisji.
  2. Kandydatura zostaje przesłana do Parlamentu, który albo ją przyjmuje, albo odrzuca. Jeśli ją odrzuci, procedura rozpoczyna się na nowo.
  3. Nowy przewodniczący dokonuje wyboru komisarzy.
  4. Rada Unii Europejskiej przyjmuje skład Komisji większością kwalifikowaną i odsyła do zatwierdzenia przez Parlament. Jeśli odrzuci proponowane kandydatury, to przewodniczący dokonuje powtórnego wyboru.
  5. Parlament na podstawie rozmowy z każdym kandydatem, wydaje opinię na temat całego składu Komisji.
  6. Przewodniczący i wszyscy Komisarze zostaje formalnie mianowani przez Radę Unii Europejskiej kwalifikowaną większością głosów.

Kadencja Komisji Europejskiej trwa pięć lat, obecnie funkcję przewodniczącego pełni José Manuel Barroso. Jak więc widać, w procedurze powoływania składu Komisji bardzo ważną rolę odgrywa Parlament Europejski. Komisja w całości odpowiada przed nim politycznie, to znaczy, że może on poprzez wotum nieufności odwołać cały jej skład. Elementem politycznej odpowiedzialności jest także wymóg uczestnictwa Komisji we wszystkich posiedzeniach Parlamentu, na których deputowani mogą poprzez zapytania domagać się wyjaśnień na temat poszczególnych jej działań. Pytania mogą być również kierowane poza sesjami, co nie zwalnia Komisji od obowiązku odpowiedzi na nie. Siedzibą organu jest Bruksela oraz Luksemburg. Komisja posiada także swoje przedstawicielstwa we wszystkich państwach należących do Unii Europejskiej oraz w wielu krajach świata. Obrady Komisji odbywają się zazwyczaj w każdą środę w Brukseli. Podzielone one są na punkty, w których sprawozdanie z prac i wnioski do głosowania przedstawiają komisarze odpowiedzialni za daną dziedzinę działalności. Przewodniczący deleguje każdego członka Komisji do pracy w dyrekcjach generalnych. W ich skład wchodzi komisarz w randze dyrektora generalnego i pięciu członków, zwyczajowo pochodzących z kraju komisarza. Każda dyrekcja odpowiada za wyznaczony jej obszar polityki, a pracami wszystkich dyrekcji kieruje Sekretariat Generalny. Szef Sekretariatu-sekretarz generalny jest bezpośrednio podporządkowany przewodniczącemu Komisji. Zadaniem Sekretariatu jest również przygotowanie środowych spotkań Komisji. Wypracowane przez dyrekcje generalne projekty trafiają następnie pod obrady i głosowanie całej Komisji. Jeśli przynajmniej 13 komisarzy zaaprobuje projekt to zostaje on przyjęty i oddany do debaty w Parlamencie i Radzie Unii Europejskiej. Komisja ma bardzo szeroki zakres zadań i uprawnień. Jako jedyny organ Unii Europejskiej posiada inicjatywę ustawodawczą, a więc rozpoczyna proces tworzenia unijnego prawa. Gotowe projekty są wysyłane do zatwierdzenia przez Radę Unii Europejskiej oraz Parlament Europejski. Zanim jednak Komisja opracuje daną propozycję prawną, zasięga opinii w Komitecie Społeczno-Ekonomicznym, Komitecie Regionów oraz w parlamentach i rządach krajów członkowskich. Drugą dziedziną działalności organu jest prowadzenie ogólnej polityki Unii i realizacja jej budżetu. W kompetencjach budżetowych pomaga Komisji trybunał Obrachunkowy, który przedstawia w Parlamencie raport z wykonania budżetu. Jeśli jest on pozytywny Parlament udziela Komisji absolutorium. Ogólnie rzecz ujmując, Komisja odpowiada za wydatkowanie środków unijnych przez państwa członkowskie. Realizacja polityki Unii polega natomiast na wdrażaniu wszystkich rozwiązań przedstawionych przez Radę i Parlament. Komisja jest poza tym strażnikiem traktatów, co oznacza, że do jej zadań należy czuwanie nad przestrzeganiem ich przez członków Unii Europejskiej. Zadanie to spełnia wraz z Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości. Jeżeli dochodzi do naruszenia, lub wręcz łamania postanowień traktatów, Komisja rozpoczyna procedurę w sprawie naruszenia, w której znajduje się wezwanie do władz państwa o naprawienie zaistniałej negatywnej sytuacji. Jeśli kraj nie zastosuje się do jej poleceń, sprawa trafia do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a jego wyrok jest wiążący. Ostatnią funkcją Komisji Europejskiej jest reprezentacja Unii na arenie międzynarodowej. To właśnie a instytucja posiada prawo do rozpoczęcia, na wniosek Rady Unii Europejskiej, negocjacji z państwami kandydującymi i organizacjami międzynarodowymi.

Kolejnym organem unijnym jest Parlament Europejski. Powstał w 1958 roku z połączenia Zgromadzeń Parlamentarnych trzech Wspólnot Europejskich i do 1962 roku funkcjonował pod nazwą Europejskiego Zgromadzenia Parlamentarnego. Dodatkowo, od 1979 roku zasiadający w nim deputowani wybierani są w wyborach powszechnych. Do tego momentu byli oni desygnowani przez parlamenty krajowe. Kadencja Parlamentu trwa pięć lat. Obecnie liczy on sobie 732 deputowanych, którzy zorganizowani są w politycznych frakcjach. Do utworzenia frakcji potrzebnych jest przynajmniej dziewiętnastu posłów z pięciu państw członkowskich. Poszczególne frakcje i ich liczebność przedstawione są poniżej:

  1. Europejska Partia Ludowa (Chrześcijańscy Demokraci) i Europejscy Demokraci (267);
  2. Grupa Socjalistyczna (201);
  3. Porozumienie Liberałów i Demokratów na rzecz Europy (89);
  4. Grupa Zielonych / Wolne Przymierze Europejskie (42);
  5. Zjednoczona Lewica Europejska / Nordycka Zielona Lewica (41);
  6. Grupa Niepodległość / Demokracja (36);
  7. Unia na rzecz Europy Narodów (27);
  8. Niezrzeszeni (29).

(http://europa.eu/institutions/inst/parliament/index_pl.htm)

Na czele Parlamentu Europejskiego stoi przewodniczący, jest nim obecnie Josep Borrell. Pełni on kilka funkcji: przewodniczy posiedzeniom i nakreśla zakres zagadnień, organizuje prace izby i Sekretariatu, czuwa nad przestrzeganiem regulaminu, reprezentuje Parlament na zewnątrz, podpisuje budżet unijny oraz razem z przewodniczącym Rady Unii Europejskiej akty prawne powstałe w ramach procedury współdecydowania. Parlament jest przedstawicielem interesów obywateli Wspólnoty i działa w ich imieniu. Posiada trzy siedziby: w Brukseli (tu obradują komisje parlamentarne, a także odbywają się sesje nadzwyczajne), w Luksemburgu (siedziba Sekretariatu Generalnego) oraz w Strasburgu (miejsce zwyczajnych sesji plenarnych). Praca Parlamentu odbywa się w ramach komisji, których projekty przedstawiane są na sesjach. Istnieje dwadzieścia komisji złożonych z 25-78 deputowanych. Każda komisja zajmuje się określonymi sektorami. Obrady komisji odbywają się dwa razy w miesiącu, w trybie jawnym. Parlament może też tworzyć podkomisje komisje tymczasowe i komisje śledcze. Przy izbie działają również delegacje, gdyż współpracuje ona nie tylko z parlamentami krajów członkowskich, ale również z władzą ustawodawczą innych państw świata oraz z organizacjami międzynarodowymi. Do organów politycznych Parlamentu Europejskiego zalicza się: Konferencję Przewodniczących, Prezydium, oraz Kwestorów. W skład Konferencji przewodniczących wchodzą przewodniczący Parlamentu oraz wszystkich frakcji. Zadaniem tego organu jest organizacja prac legislacyjnych Parlamentu. Prezydium złożone jest z przewodniczącego izby, czternastu wiceprzewodniczących oraz pięciu kwestorów. Odpowiada ono za funkcjonowanie wewnętrzne Parlamentu. Kwestorzy natomiast są organem pomocniczym w stosunku do deputowanych w kwestiach administracyjnych i finansowych. Organem Parlamentu o kompetencjach administracyjnych jest także Sekretariat Generalny, którego głównym zadaniem jest tłumaczenie niezbędnych dokumentów na języki Unii Europejskiej. Do głównych funkcji Parlamentu Europejskiego zaliczyć należy:

  1. Funkcja legislacyjna-Parlament posiada ograniczone kompetencje w dziedzinie stanowienia prawa. W ramach procedury "współdecyzji" przyjmuje razem z Radą Unii Europejskiej projekty ustaw nadesłane przez Komisję Europejską, przy czym w przypadkach aktów wysokiej rangi, jego funkcja ogranicza się jedynie do wystawienia opinii. Niekiedy opinia parlamentarna jest obligatoryjna. Parlament posiada natomiast inicjatywę polityczną, co oznacza, że może zgłosić Komisji Europejskiej zapotrzebowanie na określone projekty ustaw.
  2. Funkcja budżetowa-kompetencje Parlamentu w tej dziedzinie są rozbudowane. Wraz z Radą Unii Europejskiej tworzy on tzw. władzę budżetową, która rozpatruje projekt budżetu nadesłany przez Komisję Europejską. Przyjęty budżet jest następnie zarządzany właśnie przez Komisję, która po pozytywnej opinii Rady uzyskuje absolutorium od Parlamentu.
  3. Funkcja kontrolna-obejmuje całą Unię Europejską. Jest sprawowana na różnych płaszczyznach i przy użyciu rozmaitych środków. Parlament pozyskuje od obywateli petycje, może wszcząć postępowanie przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości, albo powołać komisje śledcze dla zbadania określonych spraw. Poza tym Parlament posiada instrumenty kontroli finansowej i monetarnej; zatwierdza nominację prezesa, wiceprezesa i zarządu Europejskiego Banku Centralnego (EBC), a ponadto prezes EBC jest zobligowany do przedstawiania izbie corocznych sprawozdań z prac podległej mu instytucji. Parlament sprawuje także demokratyczną kontrolę nad Komisją Europejską i Radą Unii Europejskiej.

Oprócz powyższych funkcji, Parlament aktywnie uczestniczy w dyskusjach w ramach II i III filaru Unii Europejskiej.

Kolejnym organem głównym Wspólnot Europejskich jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Luksemburgu. W jego skład wchodzi dwudziestu pięciu sędziów ze wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz ośmiu rzeczników generalnych. Jest to organ władzy sądowniczej Wspólnoty, w swych działaniach i decyzjach zupełnie niezawisły. Sędziowie wybierani są na okres sześciu lat z możliwością reelekcji, Spośród swego składu wybierają prezesa, którego kadencja wynosi trzy lata, ale również jest odnawialna. Rzecznicy generalni są organem pomocniczym w stosunku do sędziów. Ich zadanie polega na opiniowaniu wniosków wpływających do Trybunału. Poza nimi, w skład organu wchodzi także sekretarz odpowiedzialny za prace administracyjne. Trybunał rozstrzyga następujące kwestie:

  1. Odesłanie prejudycjalne. Ma ono miejsce, gdy istnieją problemy z wdrożeniem prawa europejskiego w system państw członkowskich. Wtedy to sądy krajowe zwracają się do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z prośbą o dokonanie wykładni. Odpowiedź trybunału ma charakter wyroku lub wyroku z uzasadnieniem.
  2. Skargi o stwierdzenie uchybienia. Mają miejsce, gdy dane państwo nie wywiązuje się z nałożonych na nie powinności traktatowych i mimo apeli Komisji Europejskiej, nadal kontynuuje tą praktykę. Skargę o stwierdzenie uchybienia może złożyć Komisja Europejska lub inne państwo członkowskie. Wyrok nakłada na kraj bezwzględne zaprzestanie działań sprzecznych z prawem europejskim. Jeśli jednak sytuacja taka trwa dalej, Trybunał może nałożyć na państwo pieniężną karę okresową.
  3. Skarga o stwierdzenie nieważności. Mam miejsce, gdy państwo członkowskie zwraca się do Trybunału o stwierdzenie nieważności aktu wydanego przez Radę Unii Europejskiej lub Parlament Europejski.
  4. Skarga na bezczynność. Zachodzi wtedy, gdy organ Unii Europejskiej wezwany do podjęcia określonych działań nie zareagował. Dotyczy to głównie Rady Unii Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego.
  5. Odwołanie. Trybunał jest władny do rozpatrywania odwołań od orzeczeń Sądu Pierwszej Instancji.
  6. Kontrola. Ma miejsce wyłącznie w kwestii wyroków Sądu Pierwszej Instancji odnośnie skarg na Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej.

Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości toczy się w dwóch etapach. Pierwszy, pisemny, obejmuje złożenie pisemnych wniosków stron postępowania w przedmiocie sprawy. Wnioski te zostają następnie zaopiniowane przez rzeczników generalnych i przekazane do drugiego etapu, czyli rozprawy. Rozprawa ma charakter ustny i kończy się wydaniem wyroku. Może się ona toczyć w każdym języku urzędowym Unii Europejskiej, mimo że prawo zwyczajowo językiem prawa jest francuski.

Organem właściwym do rozstrzygania skarg wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne jest Sąd Pierwszej Instancji, powołany na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego. Siedzibą Sądu jest, podobnie jak w przypadku Trybunału, Luksemburg. Skład organu tworzy dwudziestu pięciu sędziów powoływanych za wspólną zgodą wszystkich państw członkowskich na sześć lat. Ich mandat może zostać odnowiony. Sędziowie wybierają spośród siebie Prezesa na trzyletnią kadencję z prawem do odnowienia.. W składzie Sądu Pierwszej Instancji nie ma rzeczników generalnych. Organem pomocniczym instytucji jest Sekretariat Generalny, ale w praktyce sprawami administracyjnymi Sądu Pierwszej Instancji zajmuje się Sekretariat Trybunału. Obszarami rozstrzygnięć Sądu, oprócz wspomnianych na samym początku skarg osób fizycznych i prawnych na działanie (lub jego brak) instytucji europejskich, są także skargi wynikające z: nielegalnym wykorzystaniem znaków handlowych, subwencyjną działalnością państwa, łamaniem zasad wolnej konkurencji, niedotrzymywaniem umów i odszkodowaniem za szkody. Sąd Pierwszej Instancji rozstrzyga także skargi państw członkowskich na Komisję Europejską. Postępowanie, podobnie jak w przypadku Trybunału, ma dwa etapy- pisemny i ustny oraz nie pociąga za sobą kosztów finansowych (z wyjątkiem wynagrodzenia adwokatów wynajętych przez strony). Kolejną instytucją europejską jest Europejski Trybunał Obrachunkowy. Należy on, wraz z wyżej wymienionymi, do głównych organów Unii Europejskiej. Powstał on w chwili poszerzenia uprawnień budżetowych Parlamentu Europejskiego i wprowadzenia zasady finansowania budżetu ze środków własnych Wspólnot. Inicjatorem jego utworzenia był przewodniczący Komisji Kontroli Budżetowej Parlamentu Europejskiego Heinrich Aigner, który postulował powołanie zewnętrznego organu kontroli finansowej w ramach Wspólnot. 22 lipca 1975 roku, mocą traktatu brukselskiego utworzono Trybunał Obrachunkowy z siedzibą w Luksemburgu. Zaczął on swą działalność w 1977 roku. Po ponad piętnastu latach, w 1993 roku Traktat o Unii Europejskiej uznał go za instytucję europejską. Od tego momentu uprawnienia Trybunału zostały poszerzone i stał się on jeszcze bardziej niezależny w stosunku do pozostałych głównych organów unijnych. Została mu powierzona kontrola wykonania budżetu Unii Europejskiej, ale także wszelkich innych rozliczeń Wspólnoty, pod względem prawidłowości i legalności. Pod koniec każdego roku Europejski Trybunał Obrachunkowy sporządza raport o wykonaniu budżetu, który następnie przekazuje Radzie Unii Europejskiej, a ta z kolei Parlamentowi Europejskiemu. Parlament, w oparciu o opinię Trybunału Obrachunkowego udziela Komisji Europejskiej absolutorium. Kontrola budżetowa nie musi jedynie przebiegać w końcu okresu rozliczeniowego, lecz de facto ma stały charakter. Wszelkie raporty, sprawozdania i opinie Trybunału Obrachunkowego publikuje się w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Traktat z Maastricht dał także tej instytucji możliwość lepszej ochrony swych uprawnień w stosunku do działań pozostałych organów unijnych, poprzez poszerzenie prawa odwoływania się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Traktat z Nicei (1 luty 2003 rok) zmienił nieco funkcjonowanie Trybunału, gdyż dał mu możliwość tworzenia izb, celem współpracy w dziedzinie kontroli z odpowiednimi organami państw członkowskich. Członkowie Europejskiego Trybunału Obrachunkowego rekrutują się z każdego kraju Wspólnoty. Ich kadencja trwa sześć lat i może zostać przedłużona na kolejne sześć. Skład Trybunału przyjmowany jest przez Radę Unii Europejskiej kwalifikowaną większością głosów po konsultacji z Parlamentem Europejskim. Członkowie Trybunału wybierają spośród siebie prezesa, który piastuje ten urząd przez trzy lata z możliwością powtórnej elekcji.

Do instytucji europejskich zalicza się także Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Wybiera go Parlament Europejski na okres pięciu lat z możliwością reelekcji. Funkcja Euro-Ombudsmana jest stosunkowo nowa, pierwszy raz został on wybrany w 1995 roku. Obecnie jest nim Grek, pan Nikiforos Diamandouros. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich rozpatruje skargi obywateli państw członkowskich na niewłaściwe, ich zdaniem, funkcjonowanie instytucji europejskich (z wyłączeniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji). Nie jest jednak władny w rozpatrywaniu skarg na organy państw członkowskich. Najczęściej działa on na podstawie złożonych skarg, ale może także rozpocząć dochodzenie z własnej inicjatywy. Często zdarza się, że Rzecznik nie jest organem odpowiednim co do rozpatrywania skarg; w takiej sytuacji stara się on dotrzeć do instytucji kompetentnej (najczęściej jest nią krajowy Rzecznik Praw Obywatelskich, bądź parlamentarna komisja ds. petycji). Skargę może złożyć każda osoba fizyczna i prawna, pod warunkiem, że jej miejsce zamieszkania lub siedziba znajduje się w granicach Unii Europejskiej. Skargę składa się na specjalnym formularzu. Wynik prac ombudsmana może być trojaki: Rzecznik może ograniczyć się do poinformowania instytucji będącej podmiotem skargi o zaistniałej sytuacji i zaproponowania sposobu jej rozwiązania. Może także działać w celu polubownego załagodzenia konfliktu. Jeśli jednak skarżona instytucja nie podejmuje żadnych działań w tym kierunku, Rzecznik sporządza raport, który przesyła do Parlamentu Europejskiego.

Ostatnią instytucją europejską jest Europejski Inspektor Ochrony Danych, utworzony na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 2000 roku. Rada i Parlament wybierają Inspektora w wyniku wspólnej decyzji spośród kandydatów z listy przedstawionej przez Komisję Europejską. Jego kadencja trwa pięć lat i może zostać przedłużona na kolejne pięć. Europejski Inspektor Ochrony Danych działa autonomicznie w stosunku do pozostałych instytucji europejskich. Zakres kontroli i orzecznictwa obejmuje wszystkie instytucje europejskie z wyjątkiem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej instancji. Praca Inspektora wynika z idei poszanowania prawa do prywatności każdego obywatela Unii Europejskiej. W dobie wszechobecnego i szybkiego rozwoju technologii w dziedzinie przetwarzania danych oraz powszechnego wykorzystania ich przez różne instytucje (Wspólnoty Europejskiej), prawo do intymności jest szczególnie zagrożone. Pod pojęciem: "przetwarzania danych" rozumie się zbieranie informacji, zapis, przechowywanie w bazach danych, odszukiwanie ich, wykorzystywanie do różnych celów, a także niszczenie. Instytucje Unii Europejskiej nie mają prawa przetwarzać danych, które ujawniają rasę, pochodzenie etniczne, wyznanie oraz poglądy obywateli. Zabronione jest również gromadzenie informacji o preferencjach seksualnych, stanie zdrowia (chyba, że wymaga tego kuracja lecznicza, ale w takim wypadku lekarza obowiązuje tajemnica lekarska) i życiu prywatnym. O pomoc do Europejskiego Inspektora Ochrony Danych może się zwrócić każdy obywatel Unii Europejskiej, który ma uzasadnione podejrzenia, że instytucje wspólnotowe niezgodnie z prawem przetwarzają jego dane. Procedurę rozpoczyna złożenie skargi. Odpowiedni formularz, przetłumaczony na wszystkie języki Wspólnoty można złożyć na przykład przez Internet. W skardze umieszcza się swoje dane osobowe oraz informacje na temat przedmiotu sprawy. Europejski Inspektor Ochrony Danych rozpoczyna postępowanie, jeśli wniosek spełnia wszystkie wymogi formalne. Jest zobowiązany na bieżąco informować zainteresowane strony o przebiegu sprawy, a także udzielać im porad z zakresu przysługujących im praw. Inspektor nie musi działać w oparciu o skargę; ma prawo sam wszczynać postępowanie. Jeśli skarga jest uzasadniona, Inspektor zwraca się do administratorów danych, by ci zmienili naruszającą prawo procedurę. Fakt ten przybiera różną formę, może to być prośba, zalecenie, nakaz a nawet zakaz. Istnieje także możliwość polubownego rozwiązania zaistniałej sytuacji konfliktowej. Jeżeli, mimo wykorzystania wszystkich będących w zasięgu środków, administrator nie zaniecha swoich działań, Europejski Inspektor Ochrony Danych ma prawo, a nawet obowiązek, przekazać sprawę do odpowiednich instytucji europejskich, a nawet do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Jeżeli Trybunał prowadzi postępowanie z zakresu ochrony danych, Inspektor ma prawo interwencji. W celu zwiększenia efektywności, współpracuje on również z analogicznymi instytucjami państw członkowskich oraz z tzw. grupą roboczą, utworzoną na mocy artykułu 29 Dyrektywy 95/46 WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej. Grupa robocza jest organem doradczym, a jej główne zadanie polega na monitorowaniu krajowych systemów ochrony danych. Europejski Inspektor prowadzi także osobisty rejestr danych, sporządzony w wyniku własnych dochodzeń lub też postępowań skargowych. Na koniec roku przedstawia Parlamentowi, Radzie Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej raport ze swojej działalności. Obecnie, Europejskim Inspektorem Ochrony Danych jest Peter Johan Hustinx, a jego zastępcą Joaquin Bayo Delgado. W Unii działają jeszcze dwa organy pomocnicze głównych instytucji europejskich. Są nimi Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny oraz Komitet Regionów. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny powstał w 1957 roku na mocy ustaleń zawartych w Traktacie Rzymskim. W jego skład wchodzą pracodawcy, członkowie związków zawodowych, konsumenci, rolnicy oraz przedstawiciele innych grup interesu. Obecnie w skład Komitetu wchodzi 317 członków z każdego państwa członkowskiego. Liczba przedstawicieli danego kraju zależy od ogólnej liczby jego obywateli. Na czele Komitetu stoi przewodniczący. Zarówno on jak i reszta składu nie odpowiada przed władzami krajów lecz działają niezależnie. Członkowie są desygnowani przez rządy swoich państw, a następnie zatwierdzani przez Parlament i Radę Unii Europejskiej na okres czterech lat. Za pełnienie swojej funkcji nie otrzymują oni wynagrodzenia lecz jedynie zwrot kosztów administracyjnych związanych z wykonywaniem mandatu. Pracują w sześciu podkomitetach zajmujących się następującymi kwestiami:

  1. unia gospodarcza i walutowa, spójność gospodarcza i społeczna;
  2. jednolity rynek, produkcja i konsumpcja;
  3. transport, energia, infrastruktura i społeczeństwo informacyjne;
  4. zatrudnienie, sprawy społeczne i obywatelstwo;
  5. rolnictwo, rozwój wsi i środowisko;
  6. stosunki zewnętrzne.

Dodatkowo, po wygaśnięciu Traktatu Paryskiego w 2002 roku, powstała Komisja Doradcza ds. Przemian w Przemyśle.

(http://eesc.europa.eu/organisation/how/docs/10_questions/version_pl.pdf)

W zasadzie, rolą Komitetu jest doradztwo świadczone Komisji Europejskiej, Radzie Unii Europejskiej i Parlamentowi Europejskiemu w powyższych dziedzinach oraz podejmowanie działań na rzecz aktywizacji społeczeństwa obywatelskiego w obszarze integracji. Drugą instytucją pomocniczą jest Komitet Regionów powołany w 1993 roku. Jego skład, a dokładnie liczebność, sposób wyłaniania i kadencyjność jest identyczna jak w przypadku Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego. Różne są natomiast kompetencje. Komitet Regionów tworzą działacze lokalni każdego szczebla samorządowego ze wszystkich krajów Unii Europejskiej oraz państw kandydujących (27 obserwatorów z Bułgarii i Rumunii). Działają oni niezależnie od swoich rządów, ale są przed nimi odpowiedzialni politycznie (w myśl Traktatu Nicejskiego). Członkowie Komitetu zrzeszeni są w grupach (klubach) podobnych do frakcji parlamentarnych. Obecnie pracuje 317 członków zwyczajnych i 317 zastępców. Komitet zbiera się siedem razy w roku, w tym pięciokrotnie na sesjach plenarnych. Praca odbywa się w komisjach do spraw:

  1. Polityki Spójności Terytorialnej;
  2. Polityki Gospodarczej i Społecznej;
  3. Rozwoju Zrównoważonego;
  4. Kultury, Edukacji i Badań Naukowych;
  5. Konstytucyjnych, Sprawowania Rządów w Europie oraz Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości;
  6. Komisja ds. Stosunków Zewnętrznych i Współpracy Zdecentralizowanej;
  7. Administracji i Finansów.

(http://www.cor.europa.eu/document/powerpoint/pl.ppt)

Głównym zadaniem Komitetu jest pomoc w zharmonizowanym rozwoju wszystkich regionów Unii Europejskiej. Jest on organem opiniodawczym głównych instytucji europejskich, przy czym, niektóre opinie mają charakter obligatoryjny, a inne fakultatywny. Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski mają obowiązek zasięgnięcia informacji od Komitetu w dziedzinie: kultury, edukacji i rozwoju młodzieży, wykorzystania Europejskiego Funduszu Społecznego, zdrowia, budowy i funkcjonowania sieci transeuropejskich, zrównoważonego rozwoju poszczególnych regionów Unii, ochrony środowiska oraz zatrudnienia, spraw socjalnych i kształcenia zawodowego. Ponadto, Komitet może wystawiać raporty i opinie na prośbę organów głównych Unii Europejskiej, ale także z własnej inicjatywy oraz w kwestiach rozpatrywanych przy współudziale Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego. Ewentualne wprowadzenie Traktatu Konstytucyjnego prawdopodobnie zmieni dotychczasowe oblicze Komitetu Regionów. Planuje się bowiem zmiany w kadencyjności oraz autonomii instytucji. Według projektu Konstytucji Europejskiej, czas obowiązywania mandatu ma być wydłużony do pięciu lat. Poza tym Komitet będzie mógł wnosić do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości skargi na ograniczenie prerogatyw oraz o niezgodność aktu prawnego z zasadą pomocniczości.

Tak w skrócie przedstawia się zarys instytucjonalny Unii Europejskiej. Jak widać, aparat biurokratyczny Wspólnoty jest bardzo rozbudowany, ale mimo to przejrzysty. Omówione powyżej instytucje są tylko jego częścią (z całą pewnością można przyjąć, że najważniejszą), która nie do końca oddaje jednak sposób funkcjonowania wielkiego mechanizmu, jakim jest Unia. Patrząc na jej rozwój i efekty działalności oraz stale wzrastającą popularność, można spokojnie stwierdzić, że zarówno instytucje, jak i postępy prac w ramach trzech filarów charakteryzują się wysoką efektywnością. Tytułem dopełnienia warto jeszcze wymienić pozostałe rodzaje organów unijnych; są nimi: instytucje finansowe i wyspecjalizowane.