Jednym z celów funkcjonowania Unii Europejskiej jest wyrównywanie różnic społecznych i gospodarczych pomiędzy regionami państw członkowskich.

Zadanie to realizowane jest w ramach polityki strukturalnej za pomocą takich środków jak fundusze strukturalne.

Do głównych funduszy strukturalnych należą:

- Europejski Fundusz Społeczny,

- Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego,

- Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej,

- Instrument Finansowy Orientacji Rybołówstwa.

Fundusze strukturalne przysługują tym regionom krajów członkowskich, których PKB przypadające na jednego mieszkańca jest mniejsze niż 75% średniego PKB Unii Europejskiej.

Europejskie Fundusz Społeczny powstał w 1960 roku, 4 lata później, na mocy traktatu powołującego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, utworzono Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej.

Powstanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wiąże się z wstąpieniem do Wspólnoty w 1973 r. Wielkiej Brytanii, której zależało na szybkim rozwoju swoich regionów peryferyjnych.

Natomiast w 1993 r. wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej Grecji, Hiszpanii i Portugalii - krajów silnie związanych z sektorem rybołówstwa, powołano kolejny fundusz - Instrument Finansowy Orientacji Rybołówstwa.

W 1987 r. Jednolity Akt Europejski doprowadził do reformy funkcjonowania funduszy strukturalnych. Uznano wówczas, iż powinny one działać zgodnie z następującymi zasadami: finansową, geograficzną i celową koncentracją środków funduszy, finansowanie programów wspólnie ze środków narodowych oraz strukturalnych, finansowanie konkretnych programów strukturalnych oraz poprawa systemu sprawowania kontroli nad dysponowaniem środkami z funduszy.

Wydatkowanie funduszy zawsze stanowiło element sporu i kontrowersji pomiędzy państwami członkowskimi, dlatego w 1993 r. wprowadzono obowiązek, by Komisja Europejska co trzy lata prezentowała raport na temat wykorzystania funduszy i realizacji programów strukturalnych.

Dokument Agenda 2000 przedstawiony przez Komisję Europejską w 1997 r. zarysował projekt kolejnych zmian w dysponowaniu funduszami strukturalnymi. Reforma dotyczyła wielkości i struktury środków, ilości i zakresu celów, zwiększenia efektywności działania funduszy oraz monitoringu i zarządzania środkami.

Agenda 2000 wprowadziła także zasadę, iż kraj członkowski może uzyskać pomoc finansową z UE w wysokości nie większej niż 4% PKB tego kraju.

Funduszami strukturalnymi zarządzają odpowiednie Dyrekcje Generalne Komisji Europejskiej.

Programy strukturalne wspierane przez fundusze Unii Europejskiej dzielą się na dwie grupy:

- programy krajowe - przygotowane przez kraj członkowski i samodzielnie realizowane przez ten kraj po konsultacjach i uzgodnieniu z Komisją Europejską;

- inicjatywy wspólnotowe i działania innowacyjne - przedsięwzięcia dotyczące kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju Unii Europejskiej kwestii, opracowywane przez właściwe Dyrekcje Generalne i realizowane centralnie przez Komisję Europejską po uzgodnieniach z państwami członkowskimi.

Ponadto fundusze strukturalne dzielą się na:

- regionalne - dotyczą wnioskodawców z określonego regionu Unii Europejskiej;

- horyzontalne - środki o które można starać się na całym obszarze Unii.

Fundusze strukturalne spełniają w Unii Europejskiej ściśle określone cele, do których należą:

- Cel 1: Promocja modernizacji regionów zapóźnionych w rozwoju.

Z pomocy finansowej mogą skorzystać regiony słabo rozwinięte, których PKB na mieszkańca jest niższe niż 75% średniego PKB Unii Europejskiej. Pomoc dotyczy również regionów wyjątkowo zagrożonych bezrobociem.

W latach 2000-2006 na ten cel skierowane aż 70% ogółu środków składających się fundusze strukturalne - dało to kwotę 135,9 mld euro.

- Cel 2: Wsparcie konwersji społeczno-gospodarczej regionów z występującymi problemami strukturalnymi.

Cel 2 dotyczy regionów wymagających restrukturyzacji społecznej i gospodarczej. Komisja Europejska wspiera głównie regiony przechodzące silne przemiany w obszarze przemysłu, usług, rolnictwa oraz dotknięte brakiem zróżnicowania gospodarczego.

W ramach tego celu zmierza się do zmniejszenia bezrobocia oraz zdynamizowania przemian społeczno-gospodarczych w regionie.

Na Cel 2 przeznaczono 11,5% ogółu środków funduszy, czyli 22,5 mld euro.

- Cel 3: Wsparcie rozwoju polityk i systemów edukacji, kształcenia zawodowego i zatrudnienia.

Cel ten ma za zadanie przysłużyć się rozwojowi zasobów ludzkim każdego kraju członkowskiego UE i jest stosowany w regionach nie objętych Celem 1 i 2 .

Cel 3 to 12,3% wszystkich funduszy, czyli 24,05 mld euro.

Europejski Fundusz Społeczny (EFS)

Fundusz wspierający walkę z bezrobociem i wykluczeniem społecznym. Finansuje także działania wpływające na powój potencjału kadrowego państw członkowskich oraz integrację społeczną rynku pracy.

Europejski Fundusz Społeczny dociera także do osób zagrożonych długotrwałym bezrobociem oraz osób młodych, dopiero wkraczających na rynek pracy.

Pomoc w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego jest wdrażana poprzez następujące inicjatywy:

- szkolenia zawodowe,

- modernizacja systemów kształcenia oraz dostosowywanie ich do wymogów rynku pracy,

- programy tworzenia nowych miejsc pracy,

- wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw,

- zwalczanie dyskryminacji zawodowej,

- wyrównywania szans zawodowych kobiet i mężczyzn,

- przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i zawodowemu określonych grup społecznych,

- badania naukowe,

- promocja nowych technologii.

W latach 2000-2006 budżet Europejskiego Funduszu Rozwoju Społecznego wynosi ok. 60 mld euro.

Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA)

Głównym celem tego funduszu jest wspieranie zmian w sektorze rolnictwa oraz przekształceń i rozwoju obszarów wiejskich.

Jest to fundusz który skupia większość środków finansowych Unii Europejskiej. Dodatkowo fundusz ten jest zasilany przez opłaty nakładane na produkty rolne pochodzące spoza obszaru UE.

FEOGA składa się z dwóch sekcji:

- Sekcji Gwarancji - finansującej wspólną politykę rolną (zakupy interwencyjne, dotacje bezpośrednie dla rolników);

- Sekcji Orientacji - wspierającej przekształcenia w sektorze rolnictwa w państwach członkowskich. Sekcja Orientacji jest także instrumentem polityki strukturalnej, w ramach której realizowane są następujące zadania:

- rozwój i modernizacja obszarów wiejskich,

- zmiana struktury zawodowej na wsi,

- ochrona środowiska,

- restrukturyzacja gospodarstw oraz dostosowywanie ich do aktualnych wymogów rynkowych,

- rozwój turystyki i rzemiosła,

- rozwój i eksploatacja terenów leśnych,

- wsparcie gospodarstw usytuowanych na terenach trudno dostępnych, górzystych i zagrożonych kataklizmami.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF)

Celem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego jest zmniejszenie dysproporcji w rozwoju społeczno-gospodarczym pomiędzy poszczególnymi regionami Unii Europejskiej.

Wsparciem ze środków funduszu objęte są następujące dziedziny:

- rozwój lokalnych małych i średnich przedsiębiorstw,

- działalność badawcza,

- ochrona środowiska,

- edukacja i opieka zdrowotna,

- infrastruktura

- tworzenie miejsc pracy.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego dotyczy regionów zapóźnionych gospodarczo oraz uzależnionych od upadającej gałęzi przemysłu.

Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (FIFG)

Fundusz wspiera przemiany w sektorze rybołówstwa państw członkowskich UE. Za jego pośrednictwem finansowane są następujące przedsięwzięcia:

- modernizacja i restrukturyzacja floty rybackiej oraz metod połowy ryb,

- hodowla ryb,

- rozwój infrastruktury portowej,

- wzrost konkurencyjności produktów rybnych oraz ich promocja.

Fundusz Spójności

Fundusz Spójności (zwany również Funduszem Kohezji lub Europejskim Funduszem Kohezji) został utworzony na mocy Traktatu o Unii Europejskiej z 1991 roku (wszedł w życie w 1993 r.).

Celem Funduszu Spójności jest wspieranie działań przyczyniających się do rozbudowy infrastruktury transportowej oraz finansowanie projektów z obszaru ochrony środowiska naturalnego.

Głównym zadaniem funduszu jest usuwanie dysproporcji w rozwoju pomiędzy państwami członkowskimi.

Fundusz Spójności swoim zakresem obejmuje zwykle terytorium całego państwa członkowskiego - przeciwnie do Funduszy Strukturalnych, które ograniczają się do wybranych regionów.

Pomoc skierowana jest do tych państw, których PKB na jednego mieszkańca jest niższy niż 90% średniego PKB Unii Europejskiej. Przy udzielaniu wsparcia brana jest także pod uwagę liczba mieszkańców kraju oraz wielkość jego powierzchni. Państwo członkowskie starające się o pomoc musi również opracować plan spełnienia kryteriów spójności.

Przedsięwzięcia finansowane z Funduszu Spójności muszą wypełniać kryteria konwergencji oraz nie mogą powodować zbyt dużego zadłużenia publicznego kraju.

Projekty podlegające finansowaniu z Funduszu Spójności są realizowane zgodnie z zasadą współfinansowania - do 85% z Funduszu Spójności, natomiast pozostałą część kwoty musi zagwarantować państwo członkowskie.

Fundusz Spójności dofinansowuje te projekty, które są zgodne z traktatami Unii Europejskiej, politykami wspólnotowymi, w tym przede wszystkim z polityką ochrony środowiska, transportową, konkurencji i zamówień publicznych.

Budżet Funduszu Spójności na lata 2000-2006 wynosi 18 mld euro.

Do roku 2004, czyli rozszerzenia Unii Europejskiej o 10 nowych państw, z pomocy przyznawanej w ramach Funduszu Spójności korzystały głównie: Grecja, Irlandia, Portugalia oraz Hiszpania. Dzięki takiemu wsparciu kraje te mogły dokonać wielu inwestycji w modernizację infrastruktury społecznej i gospodarczej oraz wypełnić kryteria konwergencji niezbędne dla unii walutowej i gospodarczej.

Od 1 stycznia 2004 roku Irlandia przestała korzystać z pomocy Funduszu. Natomiast od maja 2004 r. z dofinansowania z Funduszu Spójności poza wymienionymi krajami korzystają dodatkowo wszystkie nowe państwa członkowskie Unii Europejskiej, również Polska.

Wdrażanie Funduszy Strukturalnych

Wdrażanie Funduszy Strukturalnych w każdym państwie członkowskim Unii Europejskiej odbywa się w inny sposób. To rządy państw opracowują mechanizmy wykorzystania dostępnych środków finansowych, jednak w dużej mierze uzależnione jest to od stanu i funkcjonowania administracji danego kraju.

Na poziomie kraju fundusze wdrażane są za pomocą tzw. Programów Operacyjnych.

W Polsce system wdrażania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności jest prezentowany w Narodowym Planie Rozwoju (NPR). Jest to dokument opisujący kierunki rozwoju kraju w pierwszych latach członkowstwa w UE.

Narodowy Plan Rozwoju to analiza sytuacji społeczno-gospodarczej Polski oraz wytyczenie najpilniejszych potrzeb poszczególnych regionów oraz sektorów. Jest to swego rodzaju plan stanowiący podstawę dla tworzenia polityki rządu.

Jednym z głównych i długofalowych celów tego dokumentu jest zapewnienie stałego i wysokiego wzrostu gospodarczego, zmniejszenie dysproporcji rozwojowych między naszym krajem a zaawansowanymi gospodarkami innych państw członkowskich, modernizacja infrastruktury społecznej i gospodarczej wszystkich regionów Polski.

Pierwszy Narodowy Plan Rozwoju dla Polski został uchwalony w styczniu 2003 r. i obejmuje plan działań na lata 2000-2006.