Kazimierz Brandys Między wojnami

  • cykl składa się z czterech części: Samson, Antygona, Troja - miasto otwarte oraz Człowiek nie umiera
  • artyzm tych tekstów jest zróżnicowany, od najmniej do najbardziej wartościowego
  • w części tekstów widać wyraźne ślady stylu zwanego realizmem socjalistycznym, który wszedł do literatury polskiej po 1949 roku i niestety zmniejszył znacznie wartość artystyczną dzieł Brandysa
  • najbardziej przesiąknięty ideałami socjalizmu jest tom ostatni, to znaczy Człowiek nie umiera, który aż kipi od haseł kolektywizmu i społecznej propagandy
  • tematyka i stylistyka utworów przestaje dziwić, kiedy uświadomić sobie fakt, że autor pisał je wszystkie pod presją ostrej cenzury
  • jednakowa jest oś kompozycyjna wszystkich utworów, opiera się ona mianowicie na przeciwstawieniu sobie dwóch różnych okresów życia poszczególnych bohaterów, przy czym zazwyczaj cezurą dzielącą te dwa okresy jest wojna; dodatkowo, autor wprowadził pewne dygresje, które traktują o ważnych wydarzeniach dziejących się równolegle na świecie, są one nawet graficznie wyróżnione spośród reszty tekstu i opatrzone komentarzem odautorskim
  • utwory połączone są motywem miasta rodzinnego, wspólnego dla wszystkich bohaterów, ponadto opowiadają w zasadzie losy rodziny Szarlejów, a mianowicie Ksawerego, Juliana oraz Tola, nawet Jakub Gold, bohater pierwszej powieści, jest znajomym Tola, a więc wpisuje się w cykl
  • wszyscy bohaterowie doświadczeni są przez wojnę, która kształtuje ich postawy, a jakakolwiek próba ucieczki nie ma najmniejszego sensu, o czym zresztą przekonał się Julian
  • myślą przewodnią cyklu jest stwierdzenie, iż losy człowieka są nierozerwalnie związane z biegiem historii, od której nie można uciec, bo to ona jest motorem ludzkiego postępowania i wyznacznikiem ludzkich postaw

Samson

  • głównym bohaterem jest tutaj Jakub Gold, Żyd, który stara się jakoś poradzić sobie w świecie przed II wojną światową, śledzimy jego losy poczynając od roku 1934, a na 1. września 1939 roku kończąc
  • lata do wybuchu II wojny światowej stanowią właśnie pierwszą część powieści; w tym czasie Jakub Gold przebywa w więzieniu, ponieważ trzy lata przed tragicznym wrześniem 1939 roku był on ofiarą rozruchów antysemickich, w czasie których przez przypadek zabił jednego z obecnych
  • zanim zacznie się druga część opowiadania, autor raczy nas kilkoma faktami z życia świata
  • dalsze losy Jakuba opowiadają o jego ucieczce z getta, latach tułaczki i biedy, miesiącach spędzonych w ukryciu, w piwnicy, a ostatecznie o śmierci bohatera w tak zwanym kotle

Antygona

  • kolejna z powieści również rozpoczyna się w roku 1934, kiedy to poznajemy historię Ksawerego Szarleja, człowieka, który wplątał się w przeróżne finansowe afery i wybuch wojny uznał za jedyny możliwy ratunek, jego krętactwa poszły wówczas w zapomnienie
  • rok 1939 jest znów okazją do małej dygresji odautorskiej, w której wyjaśnione zostały przyczyny zajęcia się postacią Szarleja
  • w czasie II wojny światowej Ksawery Szarlej wykorzystywał swoje zdolności kombinatorskie i pracował dla Niemiec jako kolaborant; umarł w samotności, opuszczony przez bliskich, nie mogąc znaleźć sobie przyjaciół; dramatyzmu dodaje fakt, że wojna miała się już ku końcowi, gdy Szarlej umierał, nigdy jednak nie miał doczekać wyzwolenia

Troja - miasto otwarte

  • pierwsza część dzieła opowiada o Julianie Szarleju, młodym kleryku, parającym się również pisarstwem, który w Europie zbiera materiały do swoich esejów
  • Szarlej wyznaje kontrowersyjny pogląd, że nawet faszyzm czy Mussolini są dobrzy, jeśli mogą się przyczynić do rozwoju literatury
  • druga część powieści jest z kolei relacją kolegi Szarleja, Wacława Pankrata, z przebiegu ich przypadkowego spotkania w Paryżu, już po zakończeniu wojny
  • Julian staje przed nami jako człowiek pozbawiony pasji i nadziei na przyszłość, nie mający pracy i nieszczęśliwy
  • symbolem życia, jakie prowadził Julian Szarlej staje się "drewniany koń"; kiedy mężczyzna ów był jeszcze dzieckiem, często urządzał sobie zabawy na takim właśnie koniku, które były udawane, ale przynosiły mu wiele radości; Szarlej uświadamia sobie jednak, że dzieciństwo i drewniany koń wcale nie przeminęły, zmieniły tylko swoja postać, bo wszystko, co do tej pory robił było równie nieautentyczne i udawane jak owe dawne zabawy na koniu

Człowiek nie umiera­

  • jest to kolejna część cyklu, która opowiada tym razem historię Tola Szarleja; mężczyzna ten początkowo związany był z Niemcami, uciekł jednak i wstąpił do AK, kiedy nakazano mu zabijać "czerwonych"; odejście z armii niemieckiej było równoznaczne z zerwaniem kontaktów z ojcem; w konsekwencji Szarlej przystąpił do komunistów
  • zakończenie powieści rozgrywa się już w Polsce po II wojnie światowej, kiedy to Szarlej pomaga w likwidowaniu uzbrojonych oddziałów podziemia

Jerzy Andrzejewski Popiół i diament

  • powieść Jerzego Andrzejewskiego jest o tyle ciekawa, że nie zawiera ani historycznego czy fikcyjnego czasu przeszłego, ani nawet czasu przyszłego
  • akcja rozgrywa się w Ostrowcu, którego mieszkańcy świętują koniec wojny, a liczy się dla nich tylko chwila obecna, bowiem wspominanie przeszłości lub próby przewidywania, co będzie dalej, są z góry skazane na klęskę
  • wszyscy, którzy żyją przyszłością ponoszą śmierć, jak na przykład Maciek Chełmicki, człowiek, dla którego ważna była tylko przyszłość jego i jego miłości, Krystyny
  • autor sugeruje w ten sposób, że nie czas jeszcze myśleć o przyszłości, należy cieszyć się chwilą obecną i brać udział w biesiadzie
  • społeczeństwo za czasów Andrzejewskiego przyjęło jego powieść dwojako, z jednej strony traktowano ją jako znak nowego światopoglądu, nową ideologię, która ma szansę zaistnieć na szeroką skalę - takie było zdanie prawicy; jeśli chodzi natomiast o lewicę, uważała ona, że Andrzejewski niepotrzebnie boi się przyszłości i że takie podejście do kwestii wyzwolenia nie jest słuszne
  • faktem jest natomiast, że powieść ta stanowi mozaikę warstw społecznych i grup politycznych, z których każda ma inne oczekiwania wobec rzeczywistości
  • sytuacja po wojnie wcale nie była taka różowa, jak mogłoby się wydawać; ludzie wciąż ginęli i mieli ginąć jeszcze przez wiele lat, a wszystko po to, by przywrócić jako taki ład zdruzgotanemu społeczeństwu; poza tym młodzież, która nie brała czynnego udziału w wojnie, chciała zaznaczyć jakoś swoją obecność na kartach historii i wzniecała kolejne walki, bitwy i konspiracje
  • Andrzejewskiemu udało się zawrzeć w swojej powieści wszystkie obawy i niepokoje Polski powojennej, która czekała na całkowite wyzwolenie; niestety, nadchodziło ono od strony Wschodu i naznaczone było kolorem czerwonym; a było tak gwałtowne i nieprzewidywalne, że wzniecało niepokój nawet wśród politycznej lewicy
Jarosław Iwaszkiewicz
  • jak łatwo się domyślić, literatura powojenna obfituje w liczne przemyślenia i reminiscencje z czasów dopiero co minionej katastrofy; Iwaszkiewicz wybija się w tym gronie, ponieważ w jego twórczości wojna wcale nie stanowi dominującego tematu, jest raczej tłem, wydarzeniem historycznym, o którym należy pamiętać, ale nad którym nie można się roztkliwiać
  • akcja jednego z opowiadań Iwaszkiewicza, zatytułowanego Młyn nad Lutynią rozgrywa się właśnie w czasie wojny, w jednej z wielkopolskich wsi; nestor rodziny, Durczok, zabija swojego wnuka, któremu udowodniono, że był szpiegiem nieprzyjaciela; jednak powody złości Durczoka są o wiele bardziej złożone, niż tylko chęć wypełnienia patriotycznego obowiązku i ukarania zdrajcy; Durczok ma podejrzenia, że Jaro wcale nie jest jego wnuczkiem, poza tym kieruje nim zwykła ludzka chęć obrony moralnych wartości, jakie wyznaje; w ten sposób opowiadanie z czasów wojny nabiera wymiaru ponadczasowego i może być rozpatrywane jako dramat ludzkich słabości i namiętności
  • takie są wszystkie utwory Iwaszkiewicza, problemy przez niego poruszane traktują o najważniejszych kwestiach moralnych i społecznych i, gdyby pominąć historyczne tło, mogą być uważane nawet dziś za aktualne; Iwaszkiewicz jest pesymistycznie nastawiony do historii, traktuje ją bowiem jako ciąg nieszczęść, których ofiarą jest człowiek; Pojawia się wówczas pytanie o najlepszą z możliwych postawę, jaką może przyjąć człowiek wobec losu, z jednej strony bowiem można z nim walczyć, choć siły nie są rozłożone równo, z drugiej natomiast równie słuszne wydaje się bierne czekanie na to, co historia nam przyniesie; tak też są zróżnicowani bohaterowie Iwaszkiewicza, którzy mają różne temperamenty i różne życiowe postawy, tworząc prawdziwa mozaikę ludzkich namiętności
  • Bitwa na równinie Sedgemoor to utwór, którego akcja rozgrywa się w zamierzchłych czasach, a dokładniej w XVII-wiecznej Anglii, gdzie mają miejsce rozruchy o podłożu polityczno-religijnym. Główna bohaterka, wiedziona przywiązaniem do króla Jakuba II i do swojej ojczyzny, decyduje się na czyn, który jest dla niej wielkim poświęceniem; w konsekwencji okazuje się, że ofiara dziewczyny nie miała większego sensu i zamiast satysfakcji moralnej przyniosła jedynie rozgoryczenie

Ikar­

  • utwór ten jest doskonałym przykładem dla wszystkich, którzy chcą poznać prozę Iwaszkiewicza, jest jakby jego modelowym dziełem; podstawową zasadą autora jest dążenie do nadania zwykłemu tematowi rangi ogólnoludzkiej; i tak na przykład mały chłopiec, który zostaje pojmany przez Niemców w czasie, kiedy niewinnie czytał książkę staje się metaforą losów wielu polskich dzieci na wojnie; kolejną zasada prozy Iwaszkiewicza jest przesycanie swoich utworów tonacją tragiczną, która miała przypominać o tym, że ludzki los skazany jest na cierpienia i zagładę
  • Iwaszkiewicz wychodzi z założenia, że pojedyncza jednostka nie jest zauważana w społeczeństwie i nie jest ważna w kontekście historii, pojedyncza śmierć bowiem nie jest w stanie zmienić losów świata
  • autor bardzo często odwoływał się w swoich utworach do znanych mu dzieł artystów malarzy czy innych przedstawicieli sztuki; w przypadku omawianego opowiadania wzorem stał się obraz Petera Breughela pt. Śmierć Ikara
  • omawiając styl Iwaszkiewicza, należy zaznaczyć różnice w formułowaniu myśli i pojedynczych zdań, które zależą od scenerii, w jakiej umieszcza on opowiadanie; jeśli tłem akcji stają się bezkresne ukraińskie stepy, w warstwie językowej daje się odczuć element archaiczności, jeśli natomiast autor opowiada o Warszawie i okolicach, wówczas słownictwo jest już bardziej współczesne

Sława i chwała­

  • jest to trzytomowa powieść, której akcja rozgrywa się w latach 1914 - 1947
  • jak łatwo zauważyć, powieść rozpoczyna się od wybuchu I wojny światowej, kończy się natomiast okupacją Polski powojennej, nawiązaniem do powstania warszawskiego i powolnym kształtowaniem się Polski Ludowej
  • bohaterowie powieści otrzymali rysy charakterystyczne dla środowiska, w jakim dorastał sam Jarosław Iwaszkiewicz, nie zapomniał on nawet o zaakcentowaniu początków rodowodu, które miały swe korzenie na Ukrainie
  • tematem, jaki przewija się przez wszystkie tomy jest problem sensu ludzkiej egzystencji i postaw, jakie możemy przyjąć wobec losu i historii; są one zróżnicowane nie tylko w zależności od ludzkiej mentalności, choć i ona ma na nie duży wpływ, ale innym równie ważnym czynnikiem modelującym postawy wobec losu jest sama historia, która nie pozostawia nam wyboru i stawia co raz przed trudnymi sytuacjami, z którymi musimy się mierzyć
  • już sam tytuł jest pewnego rodzaju metaforą, która zaznacza, że powieść nie będzie tylko fabularnym odtworzeniem jakichś mniej lub bardziej historycznych wydarzeń, ale także rodzajem refleksji i przemyśleń nad sensem historii; Iwaszkiewicz bowiem nigdy nie pisał dla samej fabuły, chciał w swoich utworach zawrzeć także ponadczasowe wartości i przesłania, które mogłyby być przedmiotem zadumy nawet, jeśli sama treść nie interesowałaby odbiorcy za bardzo
  • tytułowa "sława" oznacza tyle, co szczęśliwość, "chwała" zaś jest synonimem heroizmu i cierpienia; wydaje się, że autorowi bliższa jest pierwsza z wymienionych wartości; łatwo jednak zauważyć, że Iwaszkiewicz nie widzi świata bez choćby odrobiny cierpienia, według niego bowiem losy ludzkie są pasmem nieszczęść i nic nie możemy na to poradzić; Sława i chwała jednak to powieść, której celem było wystawienie pomnika umiłowaniu życia, nawet w obliczu ciągłego zagrożenia ze strony losu i historii, bowiem tylko żyjąc w pełni i ciesząc się każdym dniem, żyjemy prawdziwie i nadajemy kolejnym dniom i miesiącom sens