Najmłodszą jak do tej pory epokę literacką, nazywaną umownie współczesnością, wyznaczają dwa przełomowe momenty w historii świata: wrzesień 1939 roku (wybuch drugiej wojny światowej) i czerwiec 1989 roku (upadek komunizmu).
Literaturę współczesną ukształtowały w dużej mierze historia i polityka. Te dwie dziedziny wpłynęły na jej oryginalność tematyczną, programową i światopoglądową. Polityka i historia odcisnęły piętno na twórczości literackiej z okresu drugiej wojny światowej, a także na literaturę po 1945 roku. Ów wpływ możemy zauważyć w jej zróżnicowaniu, różnorodności ideowej i artystycznej, w programowości pro- lub antykomunistycznej.
Literatura drugiej wojny światowej jest jak gdyby przedłużeniem dwudziestolecia międzywojennego, gdyż pisarze tamtej epoki kontynuowali swoją twórczość w podziemiu i na emigracji. Ostatnie badania historycznoliterackie potwierdzają, że po 1 września 1939 roku życie literackie i kulturalne nadal istniało, tyle że w konspiracji. Odmienne losy literatów i rozmaitość ich doświadczeń odbiły się nie tylko w tematyce utworów, ale również w ich działalności zmierzającej do tego, by obieg literacki nie zanikł i nie został przerwany.
W 1939 roku doszło do zasadniczego podziału na literaturę pisaną w kraju i na emigracji. Wielu twórców w czasie wojny (bądź też zaskoczonych jej wybuchem na obczyźnie) znalazło się poza granicami Polski okupowanej przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W wyniku działalności podziemia pod koniec 1939 roku wychodziło ponad 30 tytułów czasopism, przede wszystkim informacyjno-politycznych, z których jedynie część zawierała utwory literackie, głównie wiersze pisane w kraju lub napływające ze środowisk emigracyjnych bądź obozów jenieckich. Od pierwszych chwil wojny wkład literatury w kształtowanie postawy patriotycznej i w mobilizację do walki był olbrzymi. W ogarniętym wojną kraju, podobnie do organizacji politycznych i wojskowych, zaczyna się formować podziemie kulturalne. Życie literackie to tylko jedna z jego dziedzin. Kwitnie życie teatralne, podziemie wydawnicze i publicystyczne, działalność księgarzy, bibliotekarzy, drukarzy i nauczycieli uczących w tajnych kompletach.
Do wielu ważnych utworów poetyckich napisanych podczas wojny należą m.in.: "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim" Władysława Broniewskiego, "Ustami pełnymi krwi" Teodora Bujnickiego (poety z Wilna), "Do przyjaciela" i "Mazowsze" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie" Tadeusza Gajcego, "Maj 1943" Romana Bratnego; tomiki wierszy: "Rdza" Wojciecha Żukrowskiego i "Gołębie" Tadeusza Kwiatkowskiego; fragmenty "Dywizjonu 303" Arkadego Fiedlera, drukowane w katolickim miesięczniku "Prawda Młodych". Przypominano również utwory wybitnych twórców minionych epok, w szczególności romantyków, np. Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Po wybuchu drugiej wojny światowej zostały wydane tomiki następujących poetów: Tadeusza Gajcego ("Dzień pierwszy"), Czesława Janczarskiego ("Wrzesień 1939"), Juliana Przybosia ("U szczytu drogi"), Kazimierza Wierzyńskiego ("Święty Boże"), Jana Brzechwy ("Ojczyzna"), Aleksandra Baumgardtena ("Katowicka ballada"), Leopolda Lewina ("Nowe Termopile"), Jerzego Pietrkiewicza ("Szarża pod Kutnem"), Teodora Bujnickiego ("Modlitwa za Warszawę") i innych.
Literatura powstała podczas drugiej wojny światowej była również wydawana niedługo po wyzwoleniu, o czym świadczy przypadek Karola Bunscha, który w 1940 roku zaczął pisać powieści historyczne i kontynuował swoje dzieło do ostatnich dni okupacji, dzięki czemu m.in. "Dzikowy skarb" mógł zostać wydany w 1945 roku.
Pisząc o literaturze polskiej czasu wojny, nie sposób nie wspomnieć o literaturze emigracyjnej. Od wybuchu drugiej wojny światowej na Wschodzie i Zachodzie powstawały utwory polskich emigrantów, o tragicznej i pesymistycznej wymowie, wypływające ze świadomości bliskiej klęski, jak również zachęcające do podjęcia walki i zawierające refleksje o przyszłym losie Polski. W 1941 roku został wydany w Szkocji tom wierszy dziewięciu poetów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". Natomiast antologia "Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) zawiera wiersze m.in. Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego czy Stanisława Młodożeńca. Ich utwory odzwierciedlały przeżycia polskiego żołnierza w surowych warunkach pustyni, podobnie jak wiersze liryczne zawarte w antologii "Azja i Afryka" (1944). Odgłosem walk na froncie włoskim były utwory z poetyckiej antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), w której znalazły się wiersze m.in. Władysława Broniewskiego oraz pieśń autorstwa Feliksa Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". Odrębne tomiki wierszy wydali: Marian Czuchnowski, Artur Międzyrzecki, Stanisław Młodożeniec, Antoni Słonimski, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński.
Stosunkowo mniej było utworów prozatorskich, do których należą m.in.: "Klucze" (Londyn 1943) Marii Kuncewiczowej, "Warszawa-Lwów 1939" Stefanii Zahorskiej, "Srebrne orły" (Jerozolima 1943) Teodora Parnickiego, "Droga wiodła przez Narvik" (Londyn 1941) Ksawerego Pruszyńskiego, "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943) Janusza Meissnera, "Dywizjon 303" (Londyn 1942) Arkadego Fiedlera, "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemi włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945) Mariana Czuchnowskiego. Początek drugiej wojny światowej opisał w trzech książkach Melchior Wańkowicz - "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz jest również autorem trzytomowego reportażu "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).
Niedługo po wojnie powstaje literatura pozostająca w zasięgu wpływu okresu okupacji. Dramatyczne doświadczenia obozowe i okupacyjne, zarówno z hitlerowskich lagrów, jak i sowieckich łagrów, były bodźcem do napisania opowiadań i wspomnień m.in. "Medalionów" Zofii Nałkowskiej, "Opowiadań" Tadeusza Borowskiego, "Innego świata. Zapisków sowieckich" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W oddziaływaniu twórczości powojennej znajduje się również poezja Tadeusza Różewicza.
Socrealizm, czyli innymi słowy realizm socjalistyczny, to kierunek (zwany też metodą twórczą) obowiązujący w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich od 1934 roku w każdej z dziedzin sztuki, który został przeniesiony do pozostałych państw socjalistycznych. Ogłoszony na Zjeździe Związku Literatów Polskich (w styczniu 1949 roku) w Szczecinie, miał moc prawną do połowy lat 50. Uzależniał sztukę od działalności propagandowej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, opierając się pozornie na nurcie realistycznym. Do literatów tworzących w nurcie socrealistycznym należeli m.in. poeci: Adam Ważyk, Władysław Broniewski, Wiktor Woroszylski, Andrzej Mandalian i inni; pisarze: Tadeusz Konwicki ("Przy budowie"), Aleksander Ścibor-Rylski ("Węgiel"), Kazimierz Brandys ("Obywatele"), Igor Newerly ("Pamiątka z Celulozy"). Wyżej wymienieni byli związani z ideologią komunizmu z przekonania (Władysław Broniewski czy Jerzy Andrzejewski, który nie lubił wracać do swojej wczesnej twórczości) lub dlatego, że była ona według nich lekarstwem na bolesne doświadczenia wojenne (Tadeusz Borowski, który nie potrafił odnaleźć się w nowej rzeczywistości, popełnił samobójstwo w 1951 roku).
W wyniku przeobrażeń w partii komunistycznej, które nastąpiły po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku, nastąpiła tak zwana "odwilż" (1954-1955), która zapoczątkowała ciąg przemian politycznych. Zaobserwowano wówczas pierwsze symptomy rozluźnienia ucisku, m.in. nieśmiałe z początku próby krytyki systemów totalitarnych, cenzury. "Odwilż" osiągnęła swoje apogeum w 1956 roku, kiedy to miał miejsce tak zwany przełom październikowy (partia komunistyczna krytykuje Stalina, dochodzi do zmian w ekipie rządzącej w Polsce, wybuchają zamieszki w Poznaniu, w Budapeszcie wybucha powstanie). Literatura poodwilżowa miała charakter zbiorowej analizy "zniewolenia umysłu", tłumaczenia się literatów z socrealizmu lub usiłowania znalezienia w minionym systemie cech pozytywnych ("Ciemności kryją ziemię" Jerzego Andrzejewskiego, "Wzlot" Jarosława Iwaszkiewicza, "Poemat dla dorosłych" Adama Ważyka, "Matka Królów" Kazimierza Brandysa. Do literatury poodwilżowej należą również utwory o charakterze satyryczno--groteskowym, m.in. opowiadania Jerzego Andrzejewskiego ze zbioru "Złoty lis", "Słoń" Sławomira Mrożka.
W roku 1956 zadebiutowało wielu utalentowanych poetów (Andrzej Bursa, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak), pisarzy (Marek Hłasko, Włodzimierz Odojewski, Edward Stachura) i dramatopisarzy (Sławomir Mrożek).
"Mała stabilizacja" to określenie lat 60. w literaturze polskiej. Nazwa jest częścią tytułu dramatu Tadeusza Różewicza ("Nasza mała stabilizacja"). W tym okresie powstaje literatura antysocrealistyczna, przedstawiająca zanik wartości w kraju, w którym żyje się dość stabilnie, a zarazem krytykująca PRL-owską społeczność - bierną, nijaką, pozbawioną charakteru, przekupną.
Nurt egzystencjalizmu (wzorowanego na twórczości Alberta Camusa) w literaturze polskiej reprezentują: Witold Gombrowicz, Kazimierz Brandys, Sławomir Mrożek i Miron Białoszewski.
Klasycyzm w poezji polskiej preferuje odejście od awangardy, zwraca się natomiast ku tradycji, ku ponadczasowym wartościom, wyrosłym na gruncie kultury śródziemnomorskiej. Utwory klasycystów charakteryzują się zobiektywizowaniem przeżyć, wplataniem w język poetycki filozoficznego dyskursu, powściągliwością w okazywaniu uczuć, a także ironicznym dystansem. Do najwybitniejszych dwudziestowiecznych poetów klasycystów należą: Czesław Miłosz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert i Jarosław Iwaszkiewicz.
Konflikt pomiędzy narodem a władzą nie zakończył się w 1956 roku, lecz przybierał na sile. Przekonano się, że poddawane nieustannej kontroli, ograniczane w dużym stopniu swobody nie podobają się nikomu, zaś "nasza mała stabilizacja jest może snem tylko" - pisał Tadeusz Różewicz. Do epokowych wydarzeń przełomu 1967/1968 należy zaliczyć: zamieszki w Czechosłowacji (marzec 1968 roku) i związaną z nimi interwencję wojsk Układu Warszawskiego, inscenizację III części "Dziadów" w reżyserii Kazimierza Dejmka (Teatr Narodowy w Warszawie, listopad 1967 roku) i wstrzymanie przedstawienia przez cenzurę (luty 1968 roku), co spowodowało liczne protesty środowisk naukowych. W efekcie rozruchów zostało aresztowanych wiele osób, niektórzy z profesorów utracili posady, natomiast protestujący studenci zostali relegowani ze studiów. Najwyższa władza, usiłując zdjąć z siebie brzemię odpowiedzialności za zamieszki, rozpoczęła kampanię antysemicką, w której wyniku wiele osób o żydowskim rodowodzie było zmuszonych opuścić Polskę. Na te wydarzenia zareagowali poeci: Stanisław Barańczak (na emigracji), Zbigniew Herbert, Ryszard Krynicki i Adam Zagajewski.
W tym okresie wydawanych jest wiele czasopism niezależnych (np. "Zapis"), funkcjonuje podziemny obieg literatury. Pokolenie Nowej Fali przeciwstawia się rządom komunistów, np. tomiki poetyckie Stanisława Barańczaka: "Ja wiem, że to niesłuszne" (1977), "Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu" (1980). Rolę "sumienia narodu" pełni podziemna twórczość Tadeusza Konwickiego ("Mała apokalipsa") i Andrzeja Szczypiorskiego ("Początek").W literaturze faktu prym wiedzie Melchior Wańkowicz, a także jego zdolni uczniowie: Ryszard Kapuściński ("Wojna futbolowa", "Cesarz", "Imperium") i Hanna Krall ("Zdążyć przed Panem Bogiem").
