Mianem średniowiecza określamy dzieje, dotyczące kultury i historii, obejmujące czasy usytuowane pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi. Epoka ta była okresem przenikania się wpływów, jakie niosły ze sobą społeczeństwa barbarzyńskie i pogańskie, oraz chrześcijańska kultura w późnym cesarstwie rzymskim. Typowymi wzorcami tamtej epoki były postacie idealnego rycerza, władcy i świętego.

Ideałem rycerza był wzorowy chrześcijanin, który poświęcał się w walce, broniąc za wszelką cenę, aby zapewnić swej duszy pobyt w raju. Najczęściej służy też z oddaniem królowi, który z kolei jest sprawiedliwym, rozważnym, rozważnym i łaskawym władcą, pragnącym szczęścia i rozkwitu dla własnej ojczyzny. Równie ważnym i popularnym w czasach średniowiecza modelem był wzorzec ascety. Człowiek, który wybierał taki los był świadomy konieczności porzucenia przyjemności ziemskich, na rzecz umartwiania ciała i duszy, z pokorą znosząc cierpienia. Poprzez żarliwą modlitwę manifestował swą pobożność, która ostatecznie miała prowadzić do osiągnięcia świętości.

Powstały w latach 1140-50 obraz "Opłakiwanie z Chomranic" (fot. 1), jeden z eksponatów Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, stanowi przykład egzemplifikacji ideałów średniowiecza. Postaram się przedstawić opis owego dzieła.

Artysta, poprzez ukazanie wychudzonego, umęczonego ciała Chrystusa, może stanowić próbę ukazania ludzkiej bezsilności, podkreślenia jak słaba, kruchą i mizerną istotą jest człowiek. Postacie ukazane na obrazie odziane są w skromne szaty, będące symbolem prostoty, pokory i oddania Bogu. Osoby, które przyszły, aby zabrać ciało Jezusa mają na sobie pięknie ozdobione szaty, w przeciwieństwie do wiernych, odzianych w niezwykle skromne stroje. Znaczące jest to, iż autor nie odwraca uwagi od przedstawionych na pierwszym planie postaci, to przede wszystkim one rzucają się oglądającemu w oczy, natomiast tło nie rozprasza uwagi, jest jedynie elementem dopełniającym całość. Scena, uchwycona przez malarza, przedstawia zawinięcie w płótno ciała Chrystusowego, wskazując na to, co jest najważniejszym elementem owej kompozycji. To nie barwne tło - które mogłoby niepotrzebnie odwracać uwagę od ziemskich powinności jest istotą ziemskiej egzystencji, ale braterska pomoc naszym bliźnim, ulżenie im w cierpieniu i rezygnacja z własnego zysku stanowi istotę i najgłębszy sens wiary. Potwierdzeniem tej tezy są słowa samego Boga, mówiącego : "cokolwiek uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, mnieście uczynili". Jest to też realizacja przykazania miłości Boga i bliźniego. Interesujący jest także sposób przedstawienia łotrów, umierających obok krzyża Chrystusowego. Ich nienaturalne pozy można odczytać jako świadectwo walki o życie i pragnienia, by je ocalić w obliczu nadciągającej śmierci. Ewangelia mówi, że byli to złoczyńcy, jednak jak wiadomo, jeden z nich ukorzył się przed Bogiem i tym samym zyskał szansę, by osiągnąć życie wieczne. Może to więc być próba ukazania momentu zrozumienia własnych błędów, które nadchodzi dla niektórych zbyt późno. Ukrzyżowane postacie sprawiają wrażenie, jakby chciały się oderwać od drewnianych belek, do których zostali przybici. Być może jest to symbol, który wyraża pragnienie zmiany swojego położenia i chęć dostania się do nieba.

Fot. 1 ( źródło : www.wsd.tarnow.pl/muzeum/z-5htm )

Kolejnym z eksponatów, na który chciałbym zwrócić uwagę, to pochodzący z około 1450 roku obraz "Misericordia Domini" (fot. 2). Jest to trimorchioniczne przedstawienie, charakterystyczne dla ikonografii chrześcijańskiej, polegające na obrazowaniu osób świętych w sposób, który centralną osobą czyni Chrystusa, Pankratora ( najczęściej przedstawiony w pozycji siedzącej z otwartym pismem świętym) w lewej ręce, zaś prawą ma uniesioną w geście błogosławieństwa, w którym ułożenie palców nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa IC XC, w której charakterystyczne połączenie dwóch palców : kciuka z palcem serdecznym sprawi, że palec wskazujący i zgięty palec środkowy, przypominają litery IC, zaś skrzyżowane ukośnie kciuk i palec serdeczny, razem z małym palcem, tworzą XC. Drugą możliwa interpretacją takiego ułożenia palców, jest teza, iż kciuk połączony z palcem serdecznym, to symbol dwoistości natury Chrystusa, która jest jednocześnie boska i ludzka. Natomiast złączone trzy palce, mały serdeczny i kciuk, symbolizują trójce świętą. Trzymana przez Jezusa księga symbolizuje jego misję nauczania i zwykle zamieszczony jest na niej cytat, z ewangelii św. Jana : " nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy". Przedstawieni obok niego Maryja i

Jan Chrzciciel są interpretowani, jak reprezentanci całej ludzkości, proszący Boga o łaskę dla ludu. Na obrazie, pochodzącym z tarnowskiego muzeum, ukazany został Chrystus zmartwychwstały, w towarzystwie Matki Bożej i Jana Chrzciciela. Widoczna jest troska Maryi, która dotyka Jezusa ręką, okazując matczyną czułość. Po jego lewicy umieszczony został Jan Chrzciciel. Pojawia się tam także symbol średniowiecznego rycerstwa - miecz. Na rękach i boku Jezusa widoczne są rany-stygmaty, zadane mu przez oprawców. Korona cierniowa, wieńcząca jego głowę jest świadectwem upokorzenia, zadanym Synowi Bożemu. W oczach wszystkich przedstawionych na obrazie postaci malują się najwyraźniej przeżywane przez nich emocje. W spojrzeniu Jezusa kryje się cierpienie, z powodu zadanego mu przez ludzi bólu. Oczy Matki Bożej są pełne żalu i cierpienia, jakie przeżywała , patrząc na śmierć zadaną jej jednorodzonemu synowi. Jan Chrzciciel spogląda z żalem i współczuciem, jest reprezentantem ludzi, oczekujących na zbawiciela, który jednak zostaje zgładzony. Tak ja miało to miejsce w przypadku wcześniej opisywanego obrazu, drugi plan nie jest w żaden szczególny sposób wyróżniony. Tło obrazu nie może odwracać uwagi oglądającego od trzech postaci, które stanowiącego centralny punkt obrazu. Jednak taka pustka, pozostawiona przez artystę, ma za cel ukazanie, kto stanowi, stanowił i będzie stanowił najważniejszą jakość do przyszłych pokoleń. Chrystus był dla średniowiecznych chrześcijan wzorem, ideałem, z którym mogli osiągnąć zjednoczenie, poprzez posty, modlitwę i umartwienie. Jednak pomimo, iż obraz przepełniony jest smutkiem, postać zmartwychwstałego Chrystusa niesie nadzieję na odkupienie, zaś postacie towarzyszące mu stają się orędownikami ludzi, pośrednicząc w prośbach, zanoszonych do miłosiernego Boga.

Fot. 2 ( źródło : www.wsd.tarnow.pl/muzeum/z-3htm )