Średniowieczna literatura, tak samo jak inne gałęzie sztuki, podporządkowana była tematom wiary. Podwaliny naszej rodzimej literatury tworzą zatem głównie pieśni religijne. Najstarszą pieśnią, jaką znamy jest "Bogurodzica". Najdawniejszy odkryty zapis pochodzi z 1407 roku, ale oczywiście czas powstania budzi wiele wątpliwości. Ciągle podejmuje się badania językowe, literackie, historyczne i muzykologiczne nad tą pieśnią. Obecnie naukowcy przychylają się do tezy, iż prawdopodobnie "Bogurodzica" powstała w XIII wieku.

Pierwotnie tekst składał się tylko z dwóch strof, które później dowolnie rozbudowywano, w zależności od potrzeb liturgii. Jednak te dwie najstarsze strofy to błagalna modlitwa "wszystkich" ludzi do Matki Boskiej, która może wstawić się za nami u swojego Syna. Matka Boska jest tu niejako pośrednikiem, ponieważ w drugiej strofie znajdujemy błaganie skierowane do samego Chrystusa, który ma zesłać na nas swoje łaski, abyśmy osiągnęli życie i szczęście wieczne.

"A na świecie zbożny pobyt / Po żywocie rajski przebyt"

W "Bogurodzicy" zawarty jest cały światopogląd średniowiecznego człowieka, kierowany przez naczelny nad wszystkim teocentryzm. Ponadto w modlitwie nie ma prośby o dobra ziemskie, ponieważ jedyną godną postawą była asceza. Tak więc jedyne czego w średniowieczu pragnięto, to życie w raju. W utworze również odnajdujemy wiele ze średniowiecznej symboliki. Pojawiające się cztery postaci - Jezus Chrystus, Matka Boska, Archanioł Gabriel oraz Bóg, tworzą wspólnie symboliczny kwadrat cnót: sprawiedliwości, umiarkowania, męstwa i roztropności.

Kompozycja pieśni została niezwykle starannie przemyślana, ponieważ wyraźnie rozbija się na dwa człony. Trudno polemizować z tezą, ze była ona pisana z myślą o śpiewaniu. To właśnie z tych powodów autor zamieścił pod każdą strofą refren:

"Kyrie eleison - Kyrie eleison"

Słowa te pochodzą z języka greckiego i oznaczają w liturgii katolickiej wezwanie pokutne "Panie, okaż litość, zmiłuj się". Jednak poza wrażeniem melodyjności mają one jeszcze dodatkową funkcję semantyczną - podkreślają pokorny charakter błagań, które zbiorowy podmiot liryczny wznosi do Syna Bożego.

W utworze odnajdujemy wiele interesujących środków artystycznych. Zadziwia nie tylko duża melodyjność wiersza, ale i wysoki poziom artystyczny. Występują bowiem liczne rymy i to także wewnętrzne. Konstrukcja składniowa jest typowa średniowiecznym utworom - w jednej linijce zawarte jest jedno pełne zdanie. Taki rodzaj wiersza nazywamy zdaniowo-rymowym lub składniowo-intonacyjnym, ponieważ każdy wiersz powinien być wypowiadany jak "normalne" zdania - wznoszącą lub opadającą intonacja.

Dla współczesnych badaczy, najciekawszymi zjawiskami utworu są archaizmy i zjawiska fonetyczne. Te pierwsze obejmują:

- zabytki językowe leksykalne, czyli nieużywane już wyrazy, takie jak -

dziela - dziś: dla

Gospodzin - dziś: pan (Bóg)

jąż - dziś: którą

jegoż - dziś: o co

przebyt - dziś: bytowanie, przebywanie

sławiena - dziś: sławiona

zbożny - dziś: pobożny

zwolena - dziś: wybrana

- ale także stare formy fleksyjne:

Bogurodzica - mianownik liczby pojedynczej w formie wołacza, dziś: Bogurodzico Dziewico

Bożyc - forma wołacza od wyrazu Bożyc - syn Boga.

Bożycze jest to forma wołacza - dziś: Bożycu.

Maryja została zastąpiona współcześnie przez Maria.

spuści, raczy, zyszczy - forma rozkaźnika (zaniknęła około XIII wieku), obecnie końcówka w trybie rozkazującym jest zerowa (spuść, racz, pozyskaj)

- także nieużywane dziś archaizmy fonetyczne - posiadają odmienną realizację fonetyczną niż współczesna:

przegłos - czyli wymiana samogłoski e > o, tak jak w wypadku sławiena > sławiona

staropolska wymiana k > ch np. Krzciciela > Chrzciciela (ta forma do dziś utrzymuje się w niektórych gwarach)

- archaizmy dotyczące budowy zdań lub zestawienia wyrazów, tzw. składniowe

Bogurodzica - pierwszy z członów jest użyty w formie celownika liczby pojedynczej (komu?, czemu?) Bogu, obecnie jest on zastąpiony w tego typu konstrukcjach przez dopełniacz (kogo?, czego?) Boga.

- oraz te, które dotyczą wyrazów, które zostały utworzone według reguł dawnej polszczyzny - słowotwórcze

bożycze składa się z podstawowego wyrazu Bóg oraz cząstki słowotwórczej -ycz, -ic. Ta końcówka zawsze oznaczała czyjegoś syna, czyli bożyc to syn Boga. Cząstka ta zapożyczona jest z języka rosyjskiego.

bezspójnikowe: Bogiem sławiena dziś: spójnikowe: sławiona przez Boga

Twego dzieła - dziś: dla Twego dzieła