Do najważniejszych doktryn państwowych w czasach świętego Tomasza zaliczano dwie - utopijna i pogańska wizje Platona oraz tą wynikającą z poglądów świętego Augustyna. Swoja własna wizje państwa i panującego w nim porządku zawarł św. Tomasz w swej całościowej filozofii, którą dziś nazywamy tomizmem. W wieku XIII pozycja Kościoła stopniowo słabła, potrzebna więc była nowa doktryna, za pomocą której można by wytłumaczyć nadrzędność i zwierzchnictwo władzy duchownej nad świecką. Taka właśnie była teoria świętego Tomasza z Akwinu. Pojął on, że dominat papieski wymaga elastycznych poglądów zwracających baczna uwagę na zastaną rzeczywistość. Z jego tez wyniknął nowy, różny od augustiańskiego i bardziej nowoczesny pogląd na prawo, państwo oraz społeczeństwo.
W poglądach Tomasza po raz pierwszy w świecie średniowiecznym pojawiają się echa filozofii Arystotelesa. Ten to starożytny filozof wysnuł tezę, że człowiek jest przede wszystkim zjawiskiem politycznym i społecznym. Zmusiło to świętego Tomasza do zmiany założenia, jakoby wszelka władza ziemska pochodziła od Boga. Nie odrzucał oczywiście tego stwierdzenia, lecz jedynie je ograniczył. Stwierdził, że z woli Bożej powstała jedynie sama zasada władzy (łac. principium praelationis), a każdy system jej sprawowania, czyli ustrój państwowy, jest dziełem ludzkim. Według nauk świętego Tomasza podstawowym zadaniem państwa miało być prowadzenie ludzi w kierunku szczęśliwości wiecznej, czyli miało zapewnić warunki, w których możliwe byłoby zbawienie. Za warunki takie Akwinata uważał trwały pokój (pax) i określony porządek (ordo), czyli ścisłą i hierarchiczna strukturę społeczną. Stwierdzał dalej, że składnikiem niezbędnym w doskonałości jest także nierówność, oraz że wszędzie i zawsze musi istnieć określona hierarchia.
Tak według świętego Tomasza winna przedstawiać się hierarchia społeczna w państwie (od najwyższej do najniższej grupy):
- optimates - grupa łącząca największych feudałów, zarówno świeckich, jak i duchownych,
- populus honorabilis - wszelkie rodzaje posiadaczy ziemskich, którzy mogli być utrzymywani
przez cudzą pracę, z wyłączeniem wielkich obszarników, zaliczanych do pierwszej grupy,
- vilis populus - lud, który nie posiada majątku ziemskiego i w ogóle własności ziemi.
Stąd można powiedzieć, że dawne kryterium podziału społeczeństwa - stanowe, wynikające z praw urodzenia, zostało zastąpione przez nowe - wyłącznie majątkowe.
Poglądy świętego Tomasza na kwestie własności wynikały przede wszystkim z ustalonej przez niego konieczności zapewnienia państwu pokoju. Akwinata wychodził z założenia, że posiadanie prywatnej własności jest jedną z konsekwencji praw naturalnych, i jako takie jest niezbędne do utrzymania norm społecznych i poprawności życia społecznego. Stanowisko takie tłumaczyło również, dlaczego najwyższa w hierarchii grupa społeczna powinna zatrzymać prawo do posiadania majątków o znacznej wielkości. Posiadacz ogromnego majątku powinien jednak mieć w pamięci słowa apostoła, który nakazywał: "Powiedz bogatemu, by dzielił się z ubogimi". Taka konstrukcja z pewnością dawała państwu duże możliwości rozwoju, zwłaszcza gospodarczego. Kolejna kwestią, bezpośrednio wynikającą z własności, był handel. Święty Tomasz popierał czerpanie zysków z handlu, pod warunkiem, że handel ten jest także użyteczny pod względem społecznym. Dopuszczalna według niego była nawet, wbrew stanowisku Kościoła zakazującego lichwy, praktyka pobierania odsetek od zgromadzonych kapitałów. Te wszystkie założenia mogły otworzyć drogę niższych klas, lecz ciągle jedynie klas posiadających, do udziału w życiu politycznym oraz rozluźnić nieco skostniale reguły feudalne opierające się na kryterium urodzenia.
Podsumowując, poprawiona konstrukcja hierarchii społecznej i nowe cele wytyczone państwu i ludzkości określały na nowo stosunki panujące pomiędzy jednostką ludzką i społeczeństwem oraz państwem, a także, co istotne, relacje państwa i Kościoła.
Święty Tomasz z Akwinu głosił teorię dwoistej natury człowieka. z tej teorii wynikał kolejny jego pogląd dotyczący budowy państwa i stosunków w nim panujących. Wynika on z faktu, że natura człowieka jest dwoista. Człowiek jest istotą cielesną i ziemską, i jako taki musi być częścią społeczeństwa podporządkowaną władzy świeckiej sprawowanej przez króla, hrabiego czy innych dostojników. Jest człowiek jednak także jednocześnie istotą duchową, obdarzoną duszą nieśmiertelną, i jako taki podlega władzy boskiej oraz zastępującej nią władzy duchownej, sprawowanej przez Kościół. Skoro cele duchowe (to znaczy zbawienie duszy) są ważniejsze od ziemskich, to i władza duchowa winna być zwierzchnią wobec władzy świeckiej. Państwo powinno być wobec tego, według Akwinaty, podporządkowane władzom Kościoła.
Najlepszym ustrojem państwowym była zdaniem świętego Tomasza właściwie sprawowana monarchia. Problemem tego ustroju było jednak to, że władca nie będący sługą bożym mógł doprowadzić do degeneracji monarchii i stworzyć tyranię. Tomasz określał mianem tyrana tego, kto źle wykorzystuje dostępną mu władzę. Za nadużycia władzy Tomasz uważał z kolei naruszenie prawa naturalnego i prawa boskiego, a także łamanie podstawowych i zwyczajowych (konstytucjonalnych) praw danego państwa. W przypadku wystąpienia naruszeń praw boskich i naturalnych, poddani mogli uważać się za zwolnionych z przysiąg posłuszeństwa i lojalności wobec władcy, mało tego, mieli obowiązek wypowiedzenia tychże przysiąg posłuszeństwa. Drugi z wymienionych przypadków tyranii nie jest już tak oczywisty. Tyran mógł w końcu okazać się karą, zesłana przez opatrzność na grzeszników. W takim wypadku jedynie Kościół upoważniony był do wysunięcia inicjatywy zmierzającej do usunięcia władcy uznanego za tyrana. Co do zasady prymatu władz kościelnych nad świeckimi, święty Tomasz nie pozostawiał w ten sposób żadnych złudzeń. W końcu ostateczna instancją władzy był papież, i to on miał prawo do kontroli postępowania władców świeckich i dokonywania interwencji w sferę polityki. Papież zajmował najwyższe miejsce w hierarchii społecznej i łączył w swych rękach najwyższą władzę świecką i duchową. Tomasz przestrzegał jednak przed nadużywaniem władzy papieskiej w błahych sprawach, jako że mogłoby okazać się to nieskuteczne lub nawet niebezpieczne dla instytucji Kościoła i narazić na szwank autorytet papiestwa.
Tomizm to zdecydowanie najwyższe osiągniecie Kościoła w kwestiach teorii państwa, które pojawiło się w średniowieczu. Święty Tomasz z Akwinu zakładał stworzenie doskonałego państwa i stabilnego społeczeństwa. Unowocześnił również nieco konserwatywne i przestarzałe poglądy Kościoła na władzę, politykę i państwowość.
