Do najważniejszych wartości, już od czasów najdawniejszych, zaliczano troskę o dobro kraju ojczystego. Należała ona także do wartości, którym hołdowali rycerze średniowieczni. W jej obronie gotowi byli ponieść nawet najwyższą ofiarę. Była to jedna z wartości, składających się na rycerski etos. Słowo to pochodzi z greki i pierwotnie oznaczało zwyczaj. Na ukształtowany właśnie w średniowieczu etos rycerski obok patriotyzmu składały się także poczucie honoru, konieczność dotrzymywania danego słowa oraz niedarowania zniewagi. Obowiązkiem rycerza było także opiekowanie się wdowami oraz sierotami. W ten sposób stawał się człowiekiem, który mógł być wzorem do naśladowania przez innych. Podziw budziły jego męstwo, odwaga, szlachetność i prawość.

Przykładów rycerzy, którzy swoje życie podporządkowali zasadom etosu, dostarcza literatura. Są oni bohaterami eposów, powieści oraz utworów reprezentujących inne gatunki literackie. Do najbardziej znanych z nich należy z pewnością tytułowa postać z "Pieśni o Rolandzie". Posiada on wszystkie cechy idealnego rycerza, a jego talenty przywódcze oraz czyny przyniosły mu wielką sławę. Podczas przeprawy przez Pireneje Roland dowodzi tylną strażą wojsk Karola. Zostaje wówczas zaatakowany przez mającą liczebną przewagę armię Saracenów. Chociaż wie, że zostanie pokonany nie chce wzywać pomocy, gdyż to byłoby ujmą dla jego honoru. Śmiertelnie ranny i wycieńczony bitwą udaje się na pobliskie wzgórze. Tam usiłuje zniszczyć swój miecz, by nie stał się bronią pogan. Zanim umrze żałuje za grzechy i spowiada się, zwraca się do Boga oraz odwraca twarz w stronę ukochanej ojczyzny. Jeszcze przed śmiercią mówi o swym przywiązaniu do króla, Francji, religii i rycerskiego honoru. Scena jego agonii przypomina śmierć Chrystusa. Góra jest niczym Golgotę, a sam kona w imię chrześcijaństwa. Jego duszę aniołowie zabierają do nieba:

"A Bóg anioła posłał Cherubina,

Michała także, co z morza ratuje,

I Gabriel razem z nimi przylatuje:

Duszę Rolanda odnoszą do raju".

Śmierć na polu bitwy należała do najważniejszych elementów etosu rycerskiego. Dowodziła męstwa i poświęcenia. Ujmą dla jego honoru byłaby śmierć we własnym łożu. Etos wymagał także od rycerza poszanowania dla przeciwnika, którego nie mógł zabić, gdy tamten spadł z konia. Lancelot, który zabił dwóch bezbronnych ludzi, czuł z tego powodu wyrzuty sumienia do końca swojego życia.

Niekiedy jednak okoliczności polityczne decydowały o tym, że walka z otwartą przyłbicą nie miała szans na powodzenie. Wówczas konieczna okazywała się rezygnacja z zasad kodeksu rycerskiego i sięganie po podstęp, byle tylko móc skutecznie walczyć z wrogiem. O takiej strategii pisze Nicco Macchiavelli w swojej słynnej książce "Książe": "Dovete adunque sapere, come sono due generazioni da combattere; bisogna essesre volpe e leone" ("Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia; trzeba być lisem i lwem").

Rycerzem, który był zmuszony wybrać taką metodę walki był Konrad Wallenrod, czyli tytułowy bohater znanej powieści poetyckiej autorstwa Adama Mickiewicza. Przeżywa on prawdziwą tragedię, ponieważ musi walczyć w obronie swojej ojczyzny metodami niegodnymi rycerza. Jego tragizm pogłębia niemożność szczęśliwego życia z ukochaną kobietą. Znalazł się w sytuacji, w której każda decyzja musi skończyć się dla niego katastrofą. Kojąc jego rycerskie rozterki Halban, który przekonuje Wallenroda, że walka z krzyżakami jeśli ma skończyć się zwycięstwem, nie może być prowadzona w sposób honorowy: "Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników - postępy".

Postępowanie Konrada i jego decyzje wynikają z poczucia odpowiedzialności za dobro ojczystego kraju, jest to dla niego ważniejsze niż szczęście osobiste. Trwające przez wiele lat wypełnianie planu zniszczenia zakonu krzyżackiego od środka wymaga od niego wyrzeczenia się rycerskiej miłości do ukochanej Aldony oraz zdrady rycerzy z czarnymi krzyżami, którzy traktują go jako kogoś, komu mogą ufać. Jednak zamiar zemsty za popełnione przez krzyżaków zbrodnie są silniejsze od rycerskiego etosu. Naraża się na utratę honoru, rezygnuje z rycerskiej dumy, szczęścia osobistego, ale udaje mu się dokonać zamierzonego dzieła. Poczucie sprzeniewierzenia się rycerskim ideałom jest tak przejmujące, że Konrada coraz częściej topi żal w alkoholu. Pewnego razu pijany śpiewa przesyconą zemstą balladę i w ten sposób o mały włos nie demaskuje jego zamiarów. Cierpi tak bardzo, że samobójcza śmierć okazuje się być dla niego najlepszym wybawieniem.

W epoce romantyzmu poeci i pisarze nie mogli wprost nawoływać do walki niepodległościowej, gdyż takie treści z pewnością zostałyby ocenzurowane przez zaborców. Dlatego, tak jak autor "Konrada Wallenroda", posługiwali się kostiumem historycznym, który był jednak dla czytelników łatwym do rozpoznania kamuflażem. Konrad został potraktowany jako wzorzec do walki o niepodległość z potężnym zaborcą; wzorcem, który wskazuje, że w imię ojczyzny można posłużyć się nawet podstępem.

Do tej problematyki Adam Mickiewicz powrócił w "Dziadach. Części III". Główny bohater, Gustaw zmienia swoje imię na Konrad i z romantycznego kochanka staje się prawdziwym, gotowym do poświęceń patriotą. Jego grzechem jest jednak pycha, poczucie bycia kimś wyjątkowym, będącym w stanie wybawić z nieszczęść całą ludzkość. W imię tego jest gotowy poświęcić wszystko, a nawet podjąć walkę z Bogiem. Kuszony przez podsycające jego pychę demony wypowiada znamienne słowa:

"Ja i ojczyzna to jedno.

Nazywam się Milijon, bo za milijony,

Kocham i cierpię katusze".

Innym bohaterem, zmuszonym do wyboru pomiędzy patriotyzmem a czymś, co jest dla niego bardzo ważne jest Jacek Soplica, jeden z bohaterów epopei "Pan Tadeusz". Na kartach tego dzieła możemy obserwować jak zmienia się z porywczego i dumnego młodzieńca człowieka odpowiedzialnego. Chociaż jest wrogiem Rosjan, to swoją postawą okazuje im swoje poparcie. Zbrodnia, do której dopuszcza się z powodu nieszczęśliwej miłości wywołuje w nim jednak tak wielkie wyrzuty, że prowadzi go do wewnętrznej przemiany. Staje się emisariuszem wojsk polskich, które mają przybyć na Litwę wraz z armią Napoleona.

Dylemat zdrady rycerskiego etosu przeżywa także Kordian - tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego. Decyduje się on bowiem wziąć udział w spisku na życie namiestnika carskiego, mianowanego władcą Królestwa Polskiego. To wróg wolności Polski, ale zarazem jej namaszczony władca. Dodatkowo źródłem cierpienia dla Kordiana sa nieszczęśliwa miłość oraz przekonanie o bezsensie ludzkiej egzystencji.

Warunki walki i możliwości przestrzegania etosu rycerskiego zależne są o specyfiki sytuacji politycznej. W dobie średniowiecza rycerz musiał przede wszystkim walczyć w obronie chrześcijaństwa, uczestnicząc między innymi w krucjatach. Jego obowiązkiem była wierność królowi, ale i pani jego serca. Z kolei w epoce romantyzmu, w sytuacji politycznej niewoli, nadrzędnym celem była walka o odzyskanie utraconej niepodległości. Rycerze zmieniali się w spiskowców i konspiratorów, zmuszonych zamiast po miecz sięgać po podstęp. Poczucie honoru wyparte zostało przez fałsz. Etos rycerski został złożony na ołtarzu ojczyzny.

Krzysztof Dudziak

Bibliografia:

Philippe Contamine, Wojna w średniowieczu

Tadeusz Patrzałka, Glosariusz od starożytności do pozytywizmu. Materiały do kształcenia literackiego w szkole średniej

Richard Barber, Rycerze i rycerskość

Jacques le Goff, Człowiek średniowiecza

Lesław Eustachiewicz, Wypisy z literatury powszechnej

Encyklopedia Multimedialna Powszechna; edycja 2001

Przewodnik Encyklopedyczny Literatura Polska; PWN 1985

Adam Mickiewicz, Dziady

Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz