Pomiędzy wiekami X a XIII nastąpił prawdziwy rozkwit średniowiecza. Był to już okres w pełni dojrzały, czas rozkwitu feudalizmu, formowania się państw i narodów. Językiem uniwersalnym, obowiązującym w całej Europie była naturalnie łacina.

W tym właśnie czasie, w roku 1215 papież Innocenty III na mocy IV soboru laterańskiego wydał rozporządzenie, wedle którego, każda bez wyjątku parafia posiadać miała własną szkołę. Placówki przyklasztorne i parafialne miały wychowywać młodzież i przygotowywać ją do ewentualnego przystąpienia do stanu duchownego. W praktyce nowo powstałe szkoły przyuczały nie tylko przyszłych kleryków, ale także urzędników państwowych.

Począwszy od wieku XI lekcje prowadzone były przez polskich duchownych, ale językiem wykładowym nadal była łacina. Główną metodą nauczania była scholastyka, wedle której wszelkie nauki przyjmować należało bezdyskusyjnie, jako dogmaty. To, czego się uczono było jedynie słuszne i prawdziwe, nie podlegało dyskusji. Autorytetem była Biblia oraz pisma Ojców Kościoła, opierające się na Arystotelesowskiej logice. Wszystkiego, nawet długich retorycznych rozpraw, uczono się wówczas na pamięć.

Szkolnictwo początkowe podzielone było na dwa etapy, zwane "trójdrożem" i "czterodrożem". Na naukę trivium, czyli "trójdroża", składały się gramatyka, retoryka i dialektyka. Gramatyki uczono wedle podręczników Donata lub Pryscjana, na zajęciach czytano Katona, Owidiusza, Wergiliusza albo Senekę. Przedmiot ten obejmował naukę układania wierszy po łacinie, opartych zarówno na rytmie, jak i rymie. Retoryka przygotowywała do wygłaszania kazań, mów, uczyła zapisywania tekstu, także w stylu kancelaryjnym. Dialektyka z kolei miała nauczyć młodzież logicznego myślenia. Warto tu dodać, że były to nauki, które z czasem zaczęto dyskryminować ze względu na ograniczone wykształcenie, jakie dzięki nim uzyskiwano. Z absolwentów szkół początkowych, którzy przeszli jedynie trivium, pokpiwano. Stąd wzięło się pejoratywne określenie: trywialny.

Kolejny stopień stanowiło quadrivium - czterodroże. Quadrivium szkoliło w zakresie arytmetyki, czyli prowadzenia rachunków, geometrii, która zajmowała się opisem i mierzeniem ziemi, astronomii oraz muzyki.

Siedem powyższych nauk, wchodzących w skład trivum i quadrivium, nazywano wyzwolonymi - artes liberales.

Na przełomie XII i XIII wieku powstawać zaczęły w większych miastach prywatne szkoły kupieckie, w których uczono przede wszystkim rachunków, umiejętności redagowania listów oraz wykładano języki obce.

Często po pobraniu podstawowych nauk wchodzących w skład trivium i quadrivium, młodzi ludzie a przyszli duchowni wyjeżdżali na dalszą naukę do Paryża, Bolonii, Oksfordu albo na Sorbonę. Z czasem powstały również uniwersytety w Krakowie i Pradze.

Najstarszą europejską szkołą wyższą jest Uniwersytet Boloński, który powstał z dawnych szkół prawa rzymskiego. Za oficjalną datę powołania uczelni uważa się rok 1087. Wiemy, że początkowo wykładano na niej głównie prawo kanoniczne i rzymskie, a kilkadziesiąt lat później, około roku 1200, powstały wydziały medycyny oraz filozofii. Już w XIV wieku natomiast dołączona wydział teologiczny.

Jako drugi w Europie został powołany do życia Uniwersytet Paryski, było to około 1170 roku. Uczelnia powstała z połączenia tamtejszych szkół katedralnych i pod koniec XII wieku otrzymała od papieża Celestyna III autonomiczne prawa. Już w XIII uniwersytet stał się zdecydowanie najważniejszym spośród wszystkich uczelni chrześcijańskich.

Do powstania Uniwersytetu Oksfordzkiego przyczyniła się natomiast migracja licznej grupy studentów i ich profesorów z Paryża. Mniej więcej w roku 1170 osiedlili się oni w Oksfordzie, uzyskując całe mnóstwo przywilejów, dzięki którym możliwe było założenie uniwersytetu. Szybko, bo zaledwie po czterdziestu latach działalności, zyskał on uznanie władz kościelnych. Na Uniwersytecie Oksfordzkim zdobywano wiedzę głównie z zakresu nauk przyrodniczych.

Kolejna europejska uczelnia założona została w 1222 roku w Padwie z inicjatywy bolońskich profesorów. Uniwersytet założony został na fundamencie szkół prawa i retoryki, które istniały tam od wieku IX. Wiek XIV przyniósł mały rozłam - powstała uczelnia "legistów", czyli studentów prawa oraz tak zwanych "artystów", czyli tych, którzy pobierali nauki w zakresie sztuk wyzwolonych oraz medycyny. Obie części złączono ponownie na początku wieku XV, w 1404 roku.

Wiek XIV był bardzo ważny dla Polski - w roku 1364 powstała Akademia Krakowska, będąca pierwszą uczelnią wyższą w całej Europie Wschodniej. Do utworzenia tejże uczelni przyczynił się bezpośrednio Jarosław Bogoria ze Skotna, który uzyskał zgodę papieża na jej założenie. Z początku Akademia szkoliła w zakresie nauk wyzwolonych, prawa i medycyny, potem dołączono wydział teologiczny. Tytuły, które nadawano absolwentom, zależne były od kierunku, który się kończyło - po medycynie uzyskiwało się tytuł doktora, po prawie - magistra, a po ukończeniu nauk wyzwolonych - bakałarza.