Pojęcie mesjanizmu wywodzi się z poglądu ideologiczno-filozoficznego, który mówi, że świat zostanie zbawiony przez Mesjasza. Owym imieniem (z hebr. Masiach 'pomazaniec') określano oczekiwanego przez żydów odkupiciela, którego przepowiadali prorocy Starego Testamentu. Mesjasz miał wybawić Izraelitów z niewoli egipskiej. W Nowym Testamencie tytuł Mesjasza nadano Chrystusowi. Za początek ideologii polskiego mesjanizmu można uznać XVII wiek. Wówczas w filozofii sarmackiej pojawiły się mesjanistyczne głosy, jakoby polska szlachta, będąca potomkiem starożytnych Sarmatów miała do spełnienia misję szerzenia idei chrześcijańskiej na obszarze wschodniej Europy . Idea mesjanizmu osiągnęła szczytową postać w okresie rozbiorów Polski oraz powstańczych ruchów wyzwoleńczych.

Fundamentem romantycznego mesjanizmu jest mesjanizm biblijny, który został wzbogacony obrazem ukrzyżowanego Jezusa - Zbawiciela. W wyniku tej operacji powstała figura "Polski - Chrystusa narodów". Mickiewiczowska historiozofia łączy się z koncepcją prowidencjalizmu, która mówi, że życie ziemskie podporządkowane jest woli i opatrzności Boga. Według poety Stwórca wybrał Polskę do wielkiej misji, w której ma ona pełnić rolę Mesjasza narodów, aby swym cierpieniem odkupić inne narody od zagrożenia despotyzmu. Pomimo tego, że Polska została wymazana z mapy Europy, naród polski nie przestał istnieć, aktywnie wspierając inne zniewolone społeczeństwa i jednocząc się z nimi. "Naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia publicznego, do otchłani, to jest do życia domowego ludów cierpiących niewolę w kraju i za krajem, aby widzieć cierpienie ich".

Przemyślenia historiozoficzne poety odwołują się także do koncepcji millenaryzmu, która według pierwotnego biblijnego tłumaczenia oznacza tysiącletnie rządy Chrystusa w "królestwie Bożym" na ziemi. W świetle interpretacji Mickiewicza Polska przyniesie Europie pokój i ukojenie w formie niepodległych, dobrych rządów. Prowidencjalny charakter założeń filozofii Mickiewicza umacnia go w przekonaniu, że nad losem Polski czuwa Bóg- Strażnik, który obdarza łaską i mocą naród polski, aby mógł podołać przewodnictwu. Priorytetowym celem Polski jest nie tylko działanie na rzecz obrony innych nacji przed utratą granic i państwowości, ale także przed zapomnieniem o Ojcu Niebieskim i Najwyższym Odkupicielu. Polska jako krzewiciel wiary chrześcijańskiej ma pomóc nieporadnym znaleźć drogę prowadzącą do Boga i Wolności. Bowiem "rzekła Polska: ...ja jestem Wolność".

III część "Dziadów" oraz "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" przedstawiają ofiarne męczeństwo narodu polskiego w imię zbawienia innych krajów Europy. Polska jako zniewolony, wyjątkowo udręczony przez zaborców kraj, pragnie złożyć swe cierpienie w ofierze za inne ludy. Gloryfikacja bólu daje siłę i umacnia w wierze, że ojczyzna wydostanie się z kajdan okupantów.

W III części "Dziadów" Bóg kontaktuje się z pokornym księdzem Piotrem w czasie mistycznego objawienia, w którym duchowny widzi teraźniejsze i przyszłe losy Polski. Owa wizja przedstawia Boski plan uczestnictwa narodu polskiego w misji wyzwoleńczej. Przed oczyma księdza pojawiają się obrazy dziejów ojczyzny na podobieństwo dziejów Chrystusa. Męczeńskie lata niewoli narodu polskiego, podobne do cierniowej drogi krzyżowej Bożego Syna, mają przynieść zbawienie innych nacji, pragnących życia w niepodległych granicach.

Ksiądz Piotr obserwuje drogę na Sybir, którą jadą w wozach Polacy, skazani na zagładę przez władze rosyjskie . Rodacy przypominają niewinne dzieci, które za moment zostaną zabite z rozkazu bezdusznego biblijnego Heroda - cara. Potem przed duchownym ukazuje się postać człowieka, któremu udało się zbiec. Ta jednostka wskrzesi siłę narodu. Następnie roztacza się scena rozprawy sądowej Polski na wzór procesu Syna Bożego. Francja jak Piłat nie chce ponosić żadnych konsekwencji i "umywa ręce" w sprawie, po czym jednak wydaje wyrok skazujący. Wówczas naród polski jak Chrystus zakłada na ramiona krzyż przygotowany przez zaborców i idzie ku miejscu swego przeznaczenia. U stóp ukrzyżowanego Narodu klęczy i płacze matka Wolność. Po czym następuje wniebowstąpienie Narodu, który przeistacza się w zbawiciela niosącego dar wolności.

Prorocze widzenie księdza Piotra zasadniczo wpłynęło na uformowanie dojrzałej świadomości narodowej oraz postrzeganie w męczeństwie ojczyzny symbolu boleści konającego Chrystusa za umiłowanych. Owa wizja stanowi realizację romantycznego hasła: "Polska Chrystusem narodów".

W "Księgach narodu polskiego" oraz w "Księgach Pielgrzymstwa polskiego" przedstawione są idee romantycznego mesjanizmu. Naród polski ma cel zjednoczenia narodów wyznających religię chrześcijańską . "A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem Narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny". Mesjanizm gloryfikuje, uświęca cierpienie narodu polskiego i wynosi na piedestał chwały. Taka koncepcja męczeństwa stanowi pewną rekompensatę dla zniewolonego narodu i umacnia w wierze na odzyskanie niepodległości.

Pełna poświęcenia ofiara Polski w "Księgach ...", będąca wyrazem solidarności międzynarodowej zyskuje wymiar uniwersalny, rozwiązując problemy dotykające całą ludzkość. Podtytuł "Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego" podnosi wagę polskiego tragizmu na arenie międzynarodowej, jakim jest usunięcie Polski z map Europy. Początek historii świata przedstawiony w "Księgach.." zaczyna się od słów stwierdzających, że wówczas "była wiara w jednego Boga, i była Wolność na świecie". Później ludzie popadli w niewolę swych niedojrzałych decyzji, w których wyrzekli się prawdziwego Boga i zaczęli modlić się do nowych bożków. Bóg widząc ów ludzki padół, wysłał na ziemię Syna, aby nawrócił zagubionych i sprowadził na dobrą drogę. Wrogowie proroka "prawdy i sprawiedliwości" skazali Go na śmierć przez ukrzyżowanie. Jednak dobro zwyciężyło, bowiem Chrystus wstał z martwych i kontynuował swe posłannictwo odnowy i krzewienia wiary w Boga i Wolność. Potem dzieła wybawienia narodów z niewoli grzechu podjęła się Polska.

W Mickiewiczowskich "Księgach..."pojawia się motyw pielgrzymowania Polaków. Ową wędrówkę nie należy mylić z emigracją, ucieczką czy tułaczką. Jest ona symbolem apostołowania Polaków za granicą w celu rozpowszechniania idei patriotyzmu, oddania, poświęcenia za wolność ojczyzny. Pielgrzymka jest wpisana w życie Polaków, bo potrzebujący, słabi, zniewoleni "wołają (...) z głębi kopalni syberyjskich i ze śniegów kamczackich, i ze stepów Algeru, i z Francji, ziemi cudzej".