Sądząc po tytule, utwór dzieli się na dwie części: "Księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego". Obydwie stanowią całość zarówno pod względem ideowym, jak i artystycznym. "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" są tak naprawdę polityczną rozprawą napisaną w formie poematu prozą.
"Księgi narodu polskiego" zawierają podtytuł "Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego", który daje nam sygnał, że ta część została poświęcona zagadnieniom historycznym obejmującym okres od zarania ludzkości do momentu upadku powstania listopadowego. Dzieło jest w istocie wielkim systemem historiozoficznym opisującym dzieje ludzkości z naciskiem położonym na wolność. Postęp w życiu ludzkim wykazuje zbieżność z następującymi po sobie losami wolności, której niepodzielne panowanie wydaje się nie podlegać dyskusji. Jednakże po zakończeniu okresu wiary w Boga i okresu wolności przyszły czasy niewoli i tyranii, kiedy to w Europie panowało imperium rzymskie. Dopiero przyjście na świat Chrystusa i jego męczeńska śmierć przyczyniły się do zwycięstwa idei wolności. Niestety, "królowie zepsuli wszystko", bo wracając do despotycznych rządów zaczęli szerzyć niewolę, w związku z czym wzrosło okrucieństwo i niesprawiedliwy ucisk. Polska była jedynym narodem, który nie uległ zniewoleniu, opowiadając się za tolerancją religijną i swobodą w zakresie zamieszkiwania ziem polskich przez mieszkańców innych narodowości. Królowie uznali zatem Polskę za niebezpiecznego wroga i postanowili wydać na nią wyrok. W tym okresie panowała tak zwana "szatańska trójca", czyli państwa Świętego Przymierza: Rosja, Prusy i Austria. Zniewalając Polskę, państwa Świętego Przymierza zniszczyły wolność, co było grzechem tak politycznym, jak i religijnym. Mimo wszystko nie udało im się unicestwić Polski. Mickiewicz zapowiada, że nadejdzie dzień, kiedy Polacy wywalczą niepodległość, a wtedy nastanie nowa epoka, w której wszystkie narody będą wolne.
Jak widać, Adam Mickiewicz znajduje analogię pomiędzy okresem sprzed pojawienia się Chrystusa a czasami współczesnymi. W starożytnych cesarzy rzymskich wcieliła się "trójca szatańska", natomiast Chrystusem, który obwieści kres zła i zapoczątkuje nową epokę, jest naród polski. W takim ujęciu historii zgłębia Mickiewicz te idee mesjanistyczne, które ukazał już w "Widzeniu księdza Piotra" z trzeciej części "Dziadów". Starając się podporządkować swoją wizję świata idei mesjanizmu, Mickiewicz nie przywiązywał należytej wagi do wiernego odtworzenia prawdy historycznej.
Druga część, czyli "Księgi pielgrzymstwa polskiego", prawie w całości została poświęcona rzeczywistości emigracyjnej. W następujących po sobie przypowieściach, napisanych na wzór przypowieści biblijnych, wykłada Mickiewicz koncepcję mesjanizmu, przedstawiając emigrację polską jako wykonawczynię nowej epoki.
W opisie emigracji, mimo zwrócenia uwagi na jej wady, można dostrzec pewną idealizację tej warstwy. Istnieje analogia do idealizacji narodu polskiego w "Księgach narodu polskiego". Mickiewicz widzi w emigrantach polskich "apostołów wolności", przeciwstawiając ich innym nacjom, które obciąża licznymi wadami: brakiem poświęcenia, pogonią za pieniędzmi, egoizmem. Krytyka nacji zachodnich jest wymierzona w ustrój kapitalistyczny, a wezwanie do pojednania ma swoje źródło w demokratycznym światopoglądzie poety, zbliżonym do programu Joachima Lelewela - prezesa Komitetu Narodowego Polskiego, stronnictwa, które skupiało zwolenników demokracji.
W zakończeniu "Ksiąg pielgrzymstwa polskiego" możemy przeczytać o celu, jaki przyświecał poecie podczas ich pisania. Mickiewicz wzywa żołnierzy, by czytali tę "ewangelię pielgrzymstwa" i stawali się "apostołami wolności": "Czytajcie je, Bracia-Wiara-Żołnierze; a ci, co są między Wami starsi, których nazywacie podoficerami, czyli namiestnikami, niech Wam objaśniają i wykładają. Albowiem Naczelnicy Wasi są jako rodzice wielu dzieci, zajęci i dziećmi, i gospodarstwem, i domem. Ale podoficerowie Wasi są jako piastunowie i niańki młodszych braci żołnierzy, i ciągle z nimi, pilnując ich".
Ten cel zdecydował o formie "Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego". Ich budowa i styl są wzorowane na "Nowym Testamencie", co zbliża dzieło do "Pisma Świętego" i sprawia, iż jest ono przystępne nawet dla "maluczkich".
"Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" spotkały się na emigracji z raczej chłodnym przyjęciem. Środowisku lewicowemu nie podobała się religijno-mesjanistyczna otoczka dzieła, natomiast prawica nie potrafiła przyjąć haseł demokratycznych i rewolucyjnych. Co ciekawe, spore wrażenie wywarło dzieło na cudzoziemcach. Przetłumaczono je na język angielski, francuski i niemiecki, a także na wszystkie języki słowiańskie (w tym rosyjski). Według słów Zofii Stefanowskiej "w kulturze europejskiej zajmują "Księgi" poczesne miejsce wśród manifestów idei rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych".
W 1833 roku Adam Mickiewicz został redaktorem naczelnym "Pielgrzyma Polskiego". Od tego momentu pismo to, dotąd głównie informacyjne, nabrało charakteru politycznego. Jego program był zbliżony do demokratycznych haseł głoszonych przez Joachima Lelewela. Jako publicysta Adam Mickiewicz nawoływał do walki z tyranią, a także do niesienia pomocy Polakom. Twierdził, że "Polak jest naturalnym demokratą i republikaninem", a ponadto bardzo krytycznie oceniał monarchie europejskie, w których rządziła burżuazja. Wiele uwagi poświęcił sprawom polskiej emigracji, wzywając ją, podobnie jak w "Księgach", do zgody i ofiarności w kwestii obrony ojczyzny.
