"Pan Tadeusz" to poemat powstały na emigracji, wyrosły z tęsknoty za "krajem lat dziecinnych". Nic więc dziwnego, że Mickiewicz poświęcił wiele wersów opisowi utraconej ojczyzny. Najpełniejszy obraz ukochanej Litwy przedstawił w Epilogu.
Już na samym początku poeta zapowiada, że nie czuł się na siłach opisywać lata klęski, nieudanych zrywów przeciw zaborcom, "strefy ulewy i grzmotu". Poprzestaje więc na obrazie Litwy takiej, jaką pozostała w jego pamięci z czasu dzieciństwa. To skupienie na "sielskim, anielskim" okresie życia stało się przyczyną idealizacji ziem ojczystych.
Mickiewicz czuł się w Paryżu "nieproszonym gościem". Podobnie było z innymi Polakami, którzy zostali zmuszeni do emigracji na Zachód. Dla tych uchodźców szczęście oznaczało utraconą ojczyznę. To Litwa była tym miejscem, gdzie po raz ostatni zaznali szczęścia. I ta właśnie szczęśliwa, wolna Litwa pozostanie dla nich najdoskonalszym wspomnieniem. Wspomnieniem czasu, gdy mogli żyć marzeniami, gdy smutek był tylko przelotnym cieniem, gdy nie było złości ani trosk. Wspomnieniem pierwszej, niewinnej miłości, sielskiego okresu dzieciństwa i młodości. Tęsknota za utraconą ojczyzną jest tak silna, że Mickiewicz pragnie powrócić do tych ziem choćby w myślach.
W kolejnym fragmencie poeta wspomina, że szczęśliwość tego kraju nie opierała się na dostatku. Kraj był "ubogi i ciasny", ale należał do jego mieszkańców. Podstawowym bogactwem Litwinów była wolność i niezależność. Cały świat, w którym żyli, należał do nich i był "ich własny". Poznali go oni na wskroś i pokochali. Rozumieli również, że z posiadaniem łączy się odpowiedzialność. To poczucie odpowiedzialności za ojczyznę miało ich później pociągnąć do walki z Moskalem-zaborcą, do walki o wolność "kraju szczęśliwego".
Litwa była również krajem przesiąkniętym tradycją. Ślady tego można odnaleźć we wspomnieniu pamiątek, o których poeta mówi w ostatnim fragmencie. Ale takim nawiązaniem jest również wymienienie lipy użyczającej całej wsi cienia. Sformułowanie to od razu przywodzi na myśl fraszkę Jana z Czarnolasu, w której wspomina on to właśnie drzewo.
Kolejną ważną cechą "kraju lat dziecinnych" była solidarność narodu i wierność zarówno ludziom, jak i przekonaniom. Obywatele Litwy wciąż pozostają sprzymierzeńcami i przyjaciółmi emigrantów, pomimo wielkiej odległości między Paryżem a nadniemneńskim krajem. Pośród litewskiej braci panuje miłość wzajemna i przywiązanie, którego próżno by szukać w innych krajach. Tu nawet po śmierci człowiek żyje w pamięci sąsiadów i bliskich. Tu sługa jest przywiązany do swego pana do tego stopnia, że gotów jest poświęcić dla niego swoje życie. Tu nawet ktoś pozornie niepotrzebny i bezwartościowy nie odchodzi w samotności czy zapomnieniu. Tej właśnie pamięci najbardziej brakuje emigrantom w kraju, gdzie żałoba trwa krótko i gdzie zdarzają się zdrady.
Wiele elementów z tego opisu utraconej ojczyzny możemy odnaleźć w całym poemacie. "Pierwszym kochaniem" może być uczucie Jacka Soplicy do Ewy, czy pana Tadeusza do Zosi. Cały utwór, a zwłaszcza ostatnie księgi pełne są marzeń, nadziei na wyzwolenie przez wojsko napoleońskie. Bohaterowie Mickiewicza nawet na chwilę nie wątpią w powodzenie "boga wojny", choć sam autor doskonale wiedział o jego klęsce pod Moskwą. Dzięki temu Litwa pozostaje idealnym krajem wspomnień, krajem dzieciństwa, "nie zaburzonym błędów przypomnieniem".
Mickiewicz, podobnie jak inni Litwini, umiłował przyrodę swego kraju. Jej opisy pojawiają się w poemacie wielokrotnie. Wystarczy wspomnieć obraz pól ukazany w Inwokacji, liczne wspomnienia o lasach litewskich, opis matecznika. Świat natury to jednak nie tylko uczta dla oczu, ale i dla uszu. Przykładem niech będzie wieczorny koncert stawów.
W "kraju lat dziecinnych" nie ma nic nieznanego. Tadeusz, wracając z Paryża, bez problemu rozpoznaje stare kąty dworku w Soplicowie. Również najbliższe otoczenie dworu nie ma przed nim i przed innymi żadnych tajemnic.
Tradycja to bardzo ważny element pojawiający się w utworze raz po raz. Przykładem mogą być stroje szlachty, kultywowanie tradycji dotyczących porządku przy stole czy też dawne rozrywki: koncerty, polowania, grzybobranie.
Solidarność narodu litewskiego najpełniej została ukazana w scenie zajazdu. Pomimo rodowych zatargów, w momencie ataku Moskali Soplicowie i Horeszkowie stają ramię w ramię przeciw zaborcy. Również przebaczenie, jakim obdarzają Jacka Soplicę Stolnik i Gerwazy, może być przejawem jedności narodu litewskiego. Wzorem powinien stać się Gerwazy, przywiązany do Stolnika nawet po jego śmierci i pragnący pomsty za krzywdy swego pana.
Utracona ojczyzna w "Panu Tadeuszu", a zwłaszcza w Epilogu, to prawdziwy "kraj lat dziecinnych". Oczom czytelnika ukazuje się sielski pejzaż, w którym chciałoby się przebywać jak najdłużej. Ludzie zamieszkujący te tereny również zostali przedstawieni w sposób wyidealizowany. Choć mają swoje przywary, nikną one w obliczu cech pozytywnych, takich jak: przywiązanie do tradycji, wierność krajowi i przekonaniem, odpowiedzialność za swój kraj. Ten kraj, który w pamięci ludzi
"zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochani".
