Najbardziej oryginalną formą wyrazu artystycznego jaką wykształciła epoka romantyzmu, jest zapewne dramat romantyczny. Wyjątkowość tej formy objawia się głównie w tak zwanej 'strukturze otwartej', która programowo odrzuciła klasyczną zasadę trzech jedności i innych wymogów kompozycyjnych, które są obecne w formie dramatu wywodzącego się ze starożytnych koncepcji. Dlatego też, zamiast linearnie rozwijającej się akcji, mamy tu fabułę fragmentaryczną, poszczególne epizody, które łączy nikła nić powiązania. Inny ważny jego wyznacznik to charakterystyczny dla romantyków synkretyzm sztuk, a więc wykorzystanie w utworze motywów właściwych innym sztuko, na przykład plastyce, czy muzyce. Poza tym mamy tu do czynienia z zaburzeniem zasady decorum mówiącej o jedności stylu, jakim pisze się dany dramat. W romantyzmie widzimy pomieszanie zarówno rzeczy wzniosłych, jaki komediowych. Pojawienie się elementów fantastycznych. W niektórych partiach tekstu pojawiać się mogą na przykład partie liryczne, poetyckie. Mamy tu położony duży nacisk na kontrast w przedstawianych scenach czy postaciach. Swoich inspiracji upatrywał dramat romantyczny chociażby w dramacie szekspirowskim.

Zasady takiego dramatu świetnie ukazane zostały chociażby w przedmowie do "Cromwella" Wiktora Hugo. Czytamy tam o specyfice tego typu sztuki, który scharakteryzowany jest jako brak harmonii w zamian za fragmentaryczność, wspomniane już pomieszanie stylów, chociażby patosu z groteską. Pozwala to z pewnością na wnikliwsze pokazanie świata, bohatera, który przecież nigdy nie jest jednoznacznie określony. Tym bardziej, że dramat romantyczny zainteresowany jest pokazaniem człowieka niezwykłego, targanego wewnętrznymi sprzecznościami. Co więcej odejście od jednoznacznego określania stylu, związane jest też z postępowaniem bohatera, który nie chce być ujęty w klamry i jednoznacznie określony. Zasadą, która leży u podstaw istnienia bohatera, jest właśnie jego wewnętrzna konfliktowość, co ma również odzwierciedlać forma utworu. Dlatego też działania bohaterów nie zawsze są jasne i moralnie jednoznaczne.

Nie mniej znacząca jest też sprawa, że autorzy piszący takie dramaty, często odwoływali się do świata duchów, fantastyki, stąd inna forma wyrazu.

Do najwybitniejszych dramatów romantycznych, które spełniają wymagania stawiane im przez estetykę tego okresu należą: "Dziady" Mickiewicza, "Kordian" Słowackiego, "Nie-Boska komedia" Krasińskiego. Ważne jest również to, że dramat romantyczny - i jest to jeden z najważniejszych wyznaczników - nie był wcale przeznaczony do wystawiania na scenie. Było tak, ze względu np. na fantastyczne elementy, których nie można było przedstawić na scenie w sposób wystarczający.

* "Dziady" Adama Mickiewicza.

Na gruncie literatury polskiej jest to jeden z najwybitniejszych dramatów, a na pewno jeśli chodzi o literaturę romantyzmu. Bez wątpienia realizuje postulaty zawarte w teorii dramatu romantycznego, co poniżej postaramy się udowodnić:

- następuje zerwanie z zasada trzech jedności klasycznego dramatu. Miejscem akcji nie jest jedno miejsce, ale kilka. Wpierw widzimy bohaterów na cmentarzu w kaplicy, później przenoszą się do więzienia i przyglądamy się scenie w celi, następnie autor przedstawia nam Litwę, Warszawę, senatorską willę.

Mamy tu też do czynienia z odejściem od zasady czasowości jednego dnia. Akcja "Dziadów" rozgrywa się na przestrzeni długiego okresu czasu. Najpierw mamy ukazane Zaduszki, a później następuje chociażby przeskok do dnia Bożego Narodzenia. Z tym też nierozłącznie związany jest fakt braku ciągłości narracyjnej. Raz autor ukazuje postać Gustawa, później Konrada, następnie pokazane jest watek miłosny, czy misterium dziadów. Wszystko to nie ma

chronologicznego uwarunkowania. Ważna jest całość.

- nie mniej ważny jest również synkretyzm utworu, który jest głównym wyznacznikiem tego gatunku. Dlatego też odnajdujemy tu chociażby partie epickie czy liryczne. Na przykład opowiadanie o konspiratorze Cichowskim, który dostał się do niewoli. Najbardziej poetyckimi liryczny fragmentem jest oczywiście "Wielka Improwizacja" będąca ekspresją uczuć poety. Wielkie znaczenie ma tu też muzyka i dźwięki, które obecne są przy wywoływaniu duchów oraz gra kolorami i światłem. Jest to też spełnienie wymogu synkretyzmu sztuk.

- nie tylko dla dramatu romantycznego, ale i dla całej twórczości romantycznej, ważne są elementy fantastyczne. W "Dziadach" jest to chociażby obrzęd dziadów, gdzie wzywa się zbłąkane dusze, albo osoba Gustawa, który przybywa do księdza jako widmo i mara. Takich scen doszukać można się więcej w dramacie, ale nie o ilość tu chodzi. Ważny jest sam fakt wykorzystywania tych motywów i wiara w rzeczy nadprzyrodzone.

- kolejny element to otwarta kompozycja utworu. Objawia się ona zwłaszcza w części fabularnej utworu. Nie mamy tu klasycznie rozumianej historii, z początkiem akcji, z jej kulminacja i rozwiązaniem. Jest tu raczej tak, że ważne są poszczególne sceny, które opisuje poeta, a nie linearność narracji. Dlatego też poszczególne sceny i części "Dziadów" łączy niewiele. Są to przeważnie jakieś sporadyczne nawiązania i osoba bohatera, który tez się zmienia w trakcie utworu.

Świadczy też o tym system numeracji części utworu, którym posłużył się Mickiewicz. Czytamy II, IV i III cześć utworu, natomiast pierwsza nie została ukończona.

- takie rozbicie oraz wykorzystywane elementy fantastyczne uniemożliwiają i znacznie utrudniają wystawianie takiego dramatu. Jak na przykład ukazać na scenie widzenie księdza Piotra? Dlatego też mówi się o niesceniczności dramatu romantycznego.

- bohater romantyczny to najważniejszy element utworów romantyzmu. Jest on skonstruowany według obowiązującego schematu. Jego życie jest pełne dramatycznych przeżyć i rozterek. Przeżywa nieszczęśliwą miłość, która wstrząsa nim mocno.

Bohatera romantycznego często pokazuje się w trzech odsłonach jego życia, etapach. I tak, wpierw widzimy młodego człowieka, który wierzy w jakieś ideały, kocha, ale przychodzi czas, kiedy miłość musi go zranić, okazać się nieszczęśliwa, wtedy przychodzi czas na metamorfozę (np. z Gustawa w Konrada). Zaczyna się czas walki o wielkie idee. Bohater staje się wybitną jednostką. Uważa się za wyobcowanego ze społeczności, która go nie rozumie, gdyż góruje ponad nią. Jest tak dumny, że próbuje się mierzyć nawet z bogiem, jak to jest w przypadku Konrada w Improwizacji.

Często jest też tak, że dramat spotykający bohatera, doprowadza go do zguby, popełnia samobójstwo z rozpaczy jak Gustaw.

* "Kordian" Juliusza Słowackiego.

- podobnie jak u Mickiewicza, w dramacie Słowackiego nie mamy utrzymanych zasad jedności. Czytając widzimy, że poeta manipuluje miejscem akcji, czasem rozgrywania się wydarzeń. Podobnie jak w "Dziadach" bohater nosi znamiona wyjątkowości. Akcja toczy się w różnych odległych od siebie miejscach: Warszawie, Włoszech, Londynie, górze Mont Blank. To go różni od klasycznego dramatu arystotelesowskiego.

- mamy tu akcją bogatą w wiele epizodów, której jednak struktura linearnej opowieści został zachwiana. Rysuje się co prawda jakaś rama opowieści, ale nie jest to klasyczna historia, a raczej zbiór poszczególnych scen i wydarzeń. Mamy tu nawiązanie do Powstania listopadowego, ukazaną miłość i podróż bohatera, organizowany przez niego spisek na życie cara.

- sceny, które przedstawia nam poeta, nie mają żadnego przyczynowego charakteru. Nie wynikają w toku linearnej narracji, ale ważne są same w sobie. to co ukazują ma wyrażać pewien pogląd poety, a całość związana jest ideą, a nie fabułą. Idee te wyraża bohater i to wokół niego toczy się cała akcja. Jest on jedynym ogniwem ją spajającym. I tak, widzimy go jako zakochanego młodzieńca, później oglądamy jego podróż po Europie, następnie wraca na zebranie spiskowe i udaje się do cara zamiarem jego zabicia.

- "Kordian" podobny jest w swej strukturze do "Dziadów" Mickiewicza. Podobnie jak tam, Słowacki miesza poszczególne gatunki i rodzaje wypowiedzi artystycznej. Mamy tu na przykład liryczny fragment podczas wystąpienia Kordiana na górze Mont Blank albo epickie, jak jest w przypadku opowieści Grzegorza.

Ważny jest również fakt, że poeta stosuje często groteskowe ujęcia swoich bohaterów, czego nie widać było u Mickiewicza. Kordian Słowackiego jest ironiczną karykaturą Konrada Mickiewicza i jego wersji mesjanizmu, którą uważał Słowacki za zgubną.

* "Nie-Boska Komedia" Zygmunta Krasińskiego

- ten dramat, jak i te poprzednio mówione również wpisuje się w estetykę romantyczną. Podobnie jak wcześniej, Krasiński odrzuca reguły właściwe dla klasycznej odmiany utworu, a skłania się w kierunku tez dramatu romantycznego. "Nie-Boska..." zawiera te same elementy romantyczne, o jakich była mowa wcześniej. Przypomnijmy na przykładzie tego tekstu.

- nie możemy mówić tu o jedności czasu, gdyż akacja utworu trwa kilkanaście lat. Pojawiają się nieokreślone luki w czasie akcji, zdarza się też, że dwie sceny trwają jednocześnie.

- wydarzenia nie rozgrywają się w jednym miejscu: widzimy dom hrabiego, szpital dla umysłowo chorych, etc.

- również nie inaczej niż w poprzednich przykładach jest z jednością akcji. Nie mamy tu jednego dominującego wątku. Czytamy o losach hrabiego i jego rodzinie. Poeta ukazuje nam też losy Orcia, wydarzenia rewolucyjne, potyczkę duchów, co świadczy o fantastycznym nawiązaniu utworu. Łączenie fantastyki realnego świata widzimy też na przykładzie upiora Dziewicy, wizja Chrystusa, który walczy z Pankracym.

- połączeniu patosu i powagi wypowiedzi z groteską oraz stylów wypowiedzi: lirycznego, epickiego i dramatycznego.

Na podstawie zaprezentowanych utworów doskonale widać, jakimi wyznacznikami charakteryzuje się dramat romantyczny. Nie są to jednak elementy, które odnaleźć można wyłącznie w dramacie. Możemy jest dostrzec także w innych rodzajach literackich, gdyż były one częścią rozległego i obejmującego wszelkie sztuki, projektu romantycznej estetyki.