Artyści romantyczni stawiali sztuce zupełnie nowe wymagania. Korzystając z doświadczeń Szekspira i pisarzy hiszpańskich, określili cechy, którymi powinien się charakteryzować dramat epoki romantyzmu.
Najważniejsze wyznaczniki romantycznego dramatu:
- epizodyczność budowy, akcja nie przypomina już klasycznej struktury przyczyn i skutków, luźna struktura
- synkretyzm konstrukcji, połączenie wielu form budowy
- obecność rozbudowanych fragmentów epickich i lirycznych (np. "Wielka Improwizacja" w III części "Dziadów")
- złamanie antycznej zasady decorum - dramat romantyczny jednocześnie łączy wzniosłość i drwinę, tragizm i groteskę, brak w nim stylistycznej jedności wyrazu
- łączenie wątków fantastycznych i realistycznych ("Dziady", "Kordian", "Balladyna")
- kompozycja otwarta: epizodyczność, brak jednego wyraźnie zarysowanego konfliktu, złamanie antycznej zasady trzech jedności: czasu, miejsca i akcji umożliwiło swobodne dysponowanie czasem i przestrzenią (np. w "Kordianie" akcja obejmuje Warszawę, wieś, Londyn, Rzym, Mount Blanc, obok dokładnej daty: 31 grudnia 1799, północ pojawiają się mniej określone: młodość Kordiana, kilkuletnie podróże po Europie).
"Dziady" jako dramat romantyczny:
1. Nieuporządkowanie kompozycyjne (części: II, IV, III i I, "Ustęp"). Na taki układ wpłynęły wymowa poszczególnych części i czas ich powstawania. Tzw. dziady koweńsko-wileńskie (cz. II i IV powstały w roku 1823), dziady drezdeńskie(cz. III i I w 1832). Otwartość akcji.
2. Zerwanie z zasadą trzech jedności (wiele miejsc: kaplica cmentarna, wileńskie więzienie, Syberia w "Widzeniu ks. Piotra, pałac Nowosilcowa, chata pustelnika, Moskwa). Czas trwania utworu obejmuje wydarzenia z przeszłości (np. młodość Gustawa, życie Józia, Rózi, pasterki, okrutnego dziedzica) i współczesne (sceny więzienne, "Bal u Senatora"), wybiega w przyszłość (przyszłość Polski-Mesjasza narodów, sceny moskiewskie). Jednocześnie poruszane są różne problemy (moralna odpowiedzialność człowieka i idea zbawienia (cz. II), romantyczna miłość (cz. IV), charakterystyka polskiego społeczeństwa (cz. III), martyrologia Polaków (cz. III), koncepcja mesjanizmu (scena V cz. III).
3. Obecność scen realistycznych (sceny więzienne, "Salon warszawski", "Bal u Senatora") i fantastycznych (scena V cz. III części - "Widzenie ks. Piotra", wizja Ewy).
4. Zmienność tonacji i napięć dramatycznych. Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy, nie zachowana jest czystość gatunku. Sąsiedztwo scen o charakterze tragicznym komicznym (np. dramatyczna rozmowa Rollisonowej z Nowosilcowem obok komicznych scen "Balu u Senatora". Występują formy liryczne (improwizacje Konrada, wizja ks. Piotra, widzenie Ewy), epickie (opowiadanie o losach Cichowskiego).
5. Typowy bohater romantyczny: skomplikowany, sprzeczny indywidualista: Gustaw - nieszczęśliwy kochanek, Konrad - poeta-wybraniec, Ewa, ks. Piotr - wizjonerzy. Ukazanie zmagań człowieka z losem, analiza stanów psychicznych Konrada ("Wielka Improwizacja").
Inscenizacje "Dziadów":
"Dziady" cieszą się już od czasu pierwszego wydania roku wielką popularnością . W 1848 roku krakowski "Teatr Stary" wystawił III część dramatu. Spektakl nosił tytuł "Nowossiltzoff, czyli śledztwo zbrodni na Litwie". Wcześniej, bo w roku 1933 w Kamieńcu Podolskim wystawiono IV część utworu. W rolę Gustawa wcielił się wówczas Seweryn Malinowski.
Najważniejsze powojenne inscenizacje "Dziadów":
- Warszawa, 26 listopada 1955, "Teatr Polski", reżyseria - Aleksander Berolini, Gustaw - Konrad: Gustaw Holoubek
- Kraków, 27 lutego 1973, "Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej", scenografia: Konrad Swinarski, Gustaw-Konrad: Jerzy Trela
- 31 listopada 1978, "Teatr Mały" (scena "Teatru Narodowego"), reżyseria i scenografia: Adam Hanuszkiewicz, Konrad - Krzysztof Kolberger (cz. III, "Ustęp")
- 30 listopada 1978, "Teatr Współczesny", reżyseria: Jerzy Kremer, Pustelnik-Gustaw-Upiór - Jan Englert (cz. II i IV)
