DRAMAT ANTYCZNY
Dramat rozwijał się już w czasach antycznych. Powstał w Grecji z obrzędów obchodzonych ku czci boga wina i urodzaju, Dionizosa na przełomie VI i V w. p. n. e. Obrzędy te nazywały się Dionizjami. Z Dionizji Wielkich wywodzi się tragedia, a z Dionizji Małych - komedia. Z ówczesnego dorobku dramatycznego do naszych czasów przetrwało niezbyt wiele utworów. Zniszczył je nie tylko upływający czas i nietrwałość materiału, na którym były zapisane, ale i działalność ludzi i natury (wojny, pożary, niszczycielska cenzura). Jedną z tragedii, która zachowała się w całości jest Antygona Sofoklesa. Występują w niej reguły, obowiązujące twórców aż do czasów nowożytnych.
Sofokles, nawiązując do swoich poprzedników, zachowuje zasadę jedności czasu, miejsca i akcji - akcja rozgrywa się przed pałacem królewskim w Tebach, w ciągu jednego dnia - oraz tradycyjną budowę: prolog, parodos, epeisodia, stasima, exodus i epilog.
Na scenie nie pojawia się więcej niż trzech aktorów (nowość. którą wprowadził sam Sofokles) - np. rozmowa Antygony z Kreonem (dwie osoby), rozmowa Kreona z Hajmonem (dwie osoby).
O zdarzeniach spoza głównego nurtu akcji zawiadamiają posłańcy.
Istnieje tutaj również konflikt tragiczny - między racjami boskimi, reprezentowanymi przez Antygonę a racjami władcy, reprezentowanymi przez Kreona. Zwycięstwo racji Kreona doprowadza do tragedii rodzinnej i serii samobójstw, Antygony, Hajmona (syn Kreona), Eurydyki (żona Kreona).
DRAMAT W ŚREDNIOWIECZU
Średniowiecze odeszło od antycznych wzorców. Tu liczył się religijny przekaz. Dlatego dominujące w tym okresie były misteria.
Misterium znaczy 'tajemnica' (łac.). Pisane one były w oparciu o teksty Starego i Nowego Testamentu, nawiązywały również do apokryfów. Najczęściej utrzymywały stałą kolejność przedstawiania zdarzeń - na początku była opowiadanie o upadku człowieka, następnie o jego zbawieniu, by zakończyć wizją końca świata i oczekiwaniem na sąd ostateczny. Czasami do historii biblijnych dołączano legendy o tragicznych losach chrześcijaństwa. Misteria miały za zadanie pouczać wiernych. Obecnie kontynuacją tradycji misteryjnej są jasełka, wystawiane w okresie świąt Bożego Narodzenia.
Przykładem misterium jest: Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka. Nawiązuje ona do historii Jezusa, jego zmartwychwstania. Pojawiają się w niej farsowe scenki i dowcipne dialogi. Skierowana była do prostych ludzi, dlatego musiała być zrozumiała i nienużąca w przekazie.
Obok misteriów wystawiane były również moralitety, które miały również pouczać wiernych, wskazywać im właściwe wzorce moralne, a także popularyzować dogmaty. Wykorzystywały przy tym alegorię. Opisywały one walkę dobra ze złem. Przedstawiano w nich upersonifikowane wartości, takie jak Cnota, Wiara, Piękno, a także wady, jak na przykład Pycha.
W średniowieczu interesowano się oczywiście także świętymi - do przedstawiania ich żywotów służyły mirakle.
Obok utworów o charakterze religijnym pojawiały się także inne. Należą do nich intermedia, grane w czasie przerw przy wystawianiu dłuższych przedstawień. Były to krótkie utwory poruszające tematy społeczne lub humorystyczne. Mogły operować dialogiem lub pantomimą.
DRAMAT RENESANSOWY (KLASYCZNY)
Renesans przynosi nawrót do zasad i tematów dramatu klasycznego. Nawiązuje do zasad humanizmu. Autorzy ówcześni starali się dokładnie naśladować zasady odziedziczone po wielkich przodkach. Dlatego zmiany, jakich dokonywali nie były wielkie, a czasami nie było ich wcale. Zachowywano budowę utworów wyznaczoną klasycznymi wzorcami, dostosowywano się do dawnych reguł. Dbano na przykład, żeby czas akcji spektaklu była dostosowany do czasu realnego. Choć zdarzały się rozciągnięcia czasowe do jednej doby lub nawet do czterdziestu ośmiu godzin. Nie zmieniano również zasady dotyczącej miejsca. Nawet scena teatralna opierała się na wzorach antycznych, chociaż przedstawienia coraz częściej odbywały się w pomieszczeniach zamkniętych.
Jako przykład wystarczy wspomnieć utwór Jana Kochanowskiego Odprawa posłów greckich, nawiązujący do mitu o wojnie trojańskiej i zachowujący tradycyjną budowę tragedii (chociaż z małym wyjątkiem - Kochanowski usunął parodos i exodos - jeszcze jedną drobną zmianą było wprowadzenie na scenę czwartego aktora). Kochanowski nie odchodzi również od pozostałych reguł, np. zasady trzech jedności.
Zupełnie inaczej podszedł do dawnych schematów Szekspir, który je zreformował. Został twórcą dramatu nowożytnego, zwanego szekspirowskim lub elżbietańskim (od imienia królowej angielskiej, która wówczas panowała). Uważano go za wielkiego buntownika, który obalił stare zasady dramatyczne. Okazał się twórcą niezwykle oryginalnym i zyskał wielu naśladowców. Do dzisiaj uważany jest za jednego z najwybitniejszych dramaturgów wszechczasów.
Szekspir często do swoich sztuk wprowadzał tematy związane z walką o władzę, wykazywał konsekwencje, jakie wywołuje, jak wpływa na osobowość człowieka, ile zła potrafi wyczynić. Zmienia również zasady prezentowania bohaterów - przestają być jednoznaczni, zaczynają żyć swoim życiem, zmieniać się pod wpływem okoliczności. Mają wątpliwości, wyrzuty sumienia. Potrafią żałować zbrodni, które popełnili.
Jako przykład takiej nowatorskiej tragedii można podać Hamleta. Zauważyć tu można odejście od zasady trzech jedności. Akcja nie jest ciągła, odbywa się na przestrzeni kilku miesięcy, w różnych miejscach: na murach zamku, na cmentarzu, w komnatach królewskich. Szekspir rozbija jedność akcji także poprzez włączanie epizodów (np. monolog Hamleta, który obserwuje przemarsz wojsk norweskich - czwarta scena czwartego aktu).
Akcja została przyspieszona, zdynamizowana.
Bohaterowie dramatu nie podlegają typizacji, ich charaktery są zmienne, podlegają zmianom nastrojów, reagują na odmienność sytuacji, mają wątpliwości, wyrzuty sumienia. Są skomplikowani i nieobliczalni. Nie można ich jednoznacznie ocenić. Na przykład Hamlet rozdarty ciągle pomiędzy wyborami, cierpiący z powodu własnego niezdecydowania i niemocy. Zawieszony pomiędzy obowiązkiem względem ojca a moralnymi dylematami.
Szekspir rezygnuje z chóru. Pozostawia samemu widzowi interpretację utworu, co było dawniej zadaniem chóru i jego własny indywidualny odbiór. Nie ma również komentowania przebiegu akcji i wyjaśniania działań postaci. Bohaterowie nie mogą więc być jednoznaczni, muszą ulegać przemianom, muszą stać się wiarygodnymi.
Zrywa z zasadą decorum (czyli stosowności) - pokazuje na scenie śmierć, mowę postaci wzbogaca o wyrazy potoczne. Przeplata sceny komiczne z tragicznymi (np. epizod cmentarny z dwoma grabarzami), czym powoduje zerwanie z zasadą jedności estetyk, nie dopuszczającej mieszania komedii z tragedią (uważano, że odbiór sztuki będzie wówczas niejednoznaczny). W starożytności niedopuszczalne było mieszanie stylów - istniał wyraźny podział na styl wysoki, którym pisana była tragedia i niski lub średni, należący do komedii. Unikano wówczas także pokazywania na scenie śmierci, chociaż nie było to wykluczone. Jednak ilość zabitych w utworach Szekspira jest naprawdę przekraczająca wszelkie ówcześnie dopuszczalne normy. Można tłumaczyć to odmiennymi gustami ludzi renesansu, szukającymi w teatrze lekkiej i miłej rozrywki i szybkiej akcji, a nie wzniosłych doznań i katharsis.
Wprowadza również sceny zbiorowe, np. scena końcowa, w której Hamlet pojedynkuje się z Laertesem, w otoczeniu widzów (Króla, Królowej, Horacego, Ozyrysa). Po jego śmierci pojawia się w sali zamkowej Fortymbras, a z nim przybywają angielscy ambasadorowie.
Odchodzi od realizmu - wprowadza zjawy, widma, duchy (duch ojca Hamleta), postaci fantastyczne (np. we Śnie nocy letnie, np. Goplana). W Antyku nie do pomyślenia byłoby wprowadzenie na scenę takich bohaterów. Sztuka musiała być oparta na prawdopodobieństwie i naśladować naturę. Szekspir jednak nie wprowadza tych postaci bez celu - zawsze istnieje jakieś uzasadnienie dla jego decyzji. Może być ono psychologiczne, społeczne albo nawet metafizyczne. Wystarczy choćby wspomnieć o wpływie ducha ojca Hamleta, który ma wpływ na działania młodzieńca.
DRAMAT KLASYCYSTYCZNY (OŚWIECENIE)
W XVII wieku (pomimo reform Szekspira) nadal żywotne są zasady dramatu antycznego, kultywowana jest zasada trzech jedności oraz dbałość o piękno języka. Powstają komedie i tragedie.
We Francji wybitnym komediopisarzem jest Molier. Autor m.in. Świętoszka.
Jest to komedia pięcioaktowa. Akcja odbywa się w paryskim domu mieszczańskim, którego mieszkańców i obyczaje poznajemy dzięki przedstawieniu ich w humorystyczny sposób przez autora. W utworze mnóstwo jest bowiem dowcipnych dialogów, zabawnych scenek, farsowych sytuacji. Molier zaplanował wyśmianie wad bohaterów komedii, szczególnie zaś tytułowego świętoszka.
Dramat oświeceniowy, osiemnastowieczny, nawiązywał do tradycji molierowskiej. Był jednak nastawiony bardziej na cele dydaktyczne. Bawiąc miał uczyć.
Julian Ursyn Niemcewicz w Powrocie posła również nawiązał do konwencji klasycznej. Zachował w nim zasadę jedności miejsca, czasu i akcji, nie wprowadził scen zbiorowych i utrzymał jeden styl - komedii politycznej. Pojawia się również typizacja bohaterów - podział na dobrych i prawych obywateli oraz na głupich i zacofanych. Wyjątkiem od reguł klasycznych jest zawężenie akcji dramatycznej przez dialogi polityczne i monologi, w których bohaterowie wygłaszają swoje poglądy. Tematyka skupiona jest na kwestiach obywatelskich, dotyczy przeciwstawnych poglądów dwóch obozów politycznych - demokratycznego i konserwatywnego. Celem autora było ośmieszenie przeciwników reform.
DRAMAT ROMANTYCZNY
Romantyzm jest epoką, w której obok dramatu nawiązującego do konwencji klasycznej, pojawia się nowa odmiana - dramat otwarty, charakteryzujący się luźno powiązanymi częściami dramatu. Nie ma tu ani jedności czasu, miejsca, akcji, ani tradycyjnej budowy. Bohaterowie mają zmienne charaktery, miotają się wewnętrznie. Często jest to też utwór niesceniczny, nadający się wyłącznie do czytania.
Polski dramat romantyczny wzorował się na Fauście Goethego. Najbardziej sztandarowe są oczywiście Dziady część III Adama Mickiewicza i Kordian Juliusza Słowackiego, poruszające najbardziej popularną wówczas tematykę narodowowyzwoleńczą.
Innego rodzaju tematykę poruszają Dziady część II Adama Mickiewicza (chociaż tutaj występuje chór i zachowana jest zasada trójjedności), a także Balladyna Juliusza Słowackiego - nawiązujące do ludowości, operujące nastrojami i przesączone elementami fantastycznymi.
Do innego wzorca, bo do współczesnej mu dramaturgii francuskiej, nawiązuje Fredro w Ślubach panieńskich. Jest to komedia wykorzystująca humor sytuacyjny i humor postaci. Zakończenie jest optymistyczne - miłość zwycięża, wszystko kończy się dobrze.
DRAMAT POZYTYWISTYCZNY
Romantyzm ze swoimi wielkimi dziełami przeminął. Nadszedł pozytywizm, który niestety nie może pochwalić się równie wielkim dorobkiem dramatopisarskim. W tej epoce dominowała bowiem głownie proza. Działo się tak zapewne z powodu wielu przyczyn. Pierwszą i podstawową jest niewątpliwie cenzura i represje po upadku powstania styczniowego, szczególnie nasilone w zaborze rosyjskim. Do wystawiania na scenę dopuszczano w związku z tym jedynie mało ambitny, niezbyt trudny w odbiorze repertuar. Sztuki dotyczyły przeważnie życia mieszczańskiego i stereotypów z nim związanych. Wytykał wady tego stanu, szczególnie chciwość i dorobkiewiczostwo. Krytykował podziały między stanami, starał się wzbudzić poczucie potrzeby współpracy między nimi.
Obok takich mieszczańskich tematów, pojawiły się historyczne. Dramat historyczny naśladował wzorce romantyczne i klasycystyczne.
DRAMAT NATURALISTYCZNY, EKSPRESJONISTYCZNY I SYMBOLICZNY
Po epoce pozytywizmu, kiedy w zakresie ewolucji dramatu nie dokonano niczego nowego, pojawia się okres młodopolski. Rozwija się w nim dramat naturalistyczny, ekspresjonistyczny i symboliczny.
Przykładem dramatu naturalistycznego jest Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Autorka ukazuje w nim perypetie rodziny mieszczańskiej, reprezentującej typowe cechy tzw. kołtunów. Wszystko odbywa się tu pod płaszczykiem przyzwoitości. Brudy "prane" są we własnym domu. Zachowanie pozorów jest ważniejsze niż człowiek - panują tu prawa dżungli, słabszy, biedniejszy nie liczy się (np. Hanka). Można go krzywdzić w imię fałszywej moralności.
Tytułowa Dulska jest reprezentantką mieszczańskiego stanu. Wyznaje specyficzną moralność, według której zło można ukryć, a liczy się tylko to, co na zewnątrz. Przymyka oko na wybryki syna o ile nie są one widziane przez innych. Jej syn, Zbyszek, udaje buntownika. Stara się ciągle dokuczać matce swoim niekonwencjonalnym zachowaniem. Jednak w momencie, gdy przychodzi wziąć odpowiedzialność za swoje czyny i okazać się przyzwoitym człowiekiem, przystaje do "obozu" matki, gdyż tak jest wygodniej. Wspólnie z nią pozbywają się kłopotu przy pomocy wysokiej łapówki pieniężnej. Ciężarna Hanka rezygnuje z roszczeń i odchodzi. Zbyszek może spokojnie czekać aż zostanie spadkobiercą pieniędzy i "przyzwoitego" mieszczańskiego życia.
Dramat naturalistyczny tego okresu często wprowadzał tematykę obłudy moralnej. Skupiał się na ukazywaniu prawdy o człowieku. Nie bał się pokazywać jego zwierzęcej natury. Poza tym, ważne było prawdopodobieństwo postaci, miejsc akcji, wydarzeń. Opierano się więc często na wzorcach z życia wziętych. Zapolska również skorzystała z historii autentycznej.
Dramaty symboliczne odeszły od wzorców typowo realistycznych, pojawiały się w nich postacie fantastyczne, zdarzenia czasami również były nierealne. Istotne znaczenie miały symbole, poszerzające znaczenie bezpośredniego przekazu. W Weselu Stanisława Wyspiańskiego jest ich mnóstwo. Wystarczy wspomnieć o symbolicznych rekwizytach, takich jak: złoty róg (zapowiadający kolejny zryw narodowy), pawie pióra (symbol próżności i dostatku), czy skrwawiona sukmana (symbol rabacji chłopskiej). Najbardziej zaś chyba znanym symbolem z tego utworu jest taniec chocholi.
Nie tylko rzeczy mają znaczenie symboliczne, ale również i postacie, np. Wernyhora, Jakub Szela. Występują one obok realistycznych bohaterów wesela. Rzeczywistość przeplata się tutaj bowiem ze snami i wizjami. Zabawa przeplata się z poważnymi narodowymi problemami. Chłopi, panowie - zjednoczeni tańcem i muzyką, nie mają wspólnych poglądów na państwo. Chłopów nie interesuje polityka, panów - praca na roli. Są to dwa odmienne światy, które próbuje połączyć złoty róg. Ginie on jednak Jaśkowi. Podobnie jak czapka z piórami. Polska musi poczekać na zjednoczonych wyzwolicieli. Chłop i pan muszą wspólnie podnieść głowę przeciwko zaborcy i solidarnie obalić jego władzę.
Dramat ekspresjonistyczny był bardzo naładowany emocjonalnie. Na plan pierwszy wysuwały się tutaj uczucia. Często posługiwano się kontrastami. Wzmacniało to efekt dramatyczny.
DRAMAT W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM
W dwudziestoleciu międzywojennym kontynuowano rozwiązania modernistyczne. Do wybitniejszych utworów tego nurtu należy zaliczyć: Dom kobiet Zofii Nałkowskiej (dotyczy doli kobiet dotkniętych przez los nieszczęściem, owdowiałych, porzuconych), Uciekła mi przepióreczka Stefana Żeromskiego, w której autor nawiązuje do motywu rezygnacji z miłości dla spraw ogólnych, czy Żeglarz Jerzego Szaniawskiego (komedia).
Obok nurtu postmodernistycznego pojawia się taki gatunek jak dramat epicki, nawiązujący do tradycji ekspresjonistycznej. Twórcą był Bertold Brecht, autor m.in. Matki Courage i jej dzieci. Utwór ten ukazuje, w jaki sposób wojna może negatywnie wpłynąć na psychikę człowieka, oduczając go funkcjonowania w normalnym, zdrowym i pokojowym świecie.
Niezwykłą osobliwością w dziedzinie dramatu tamtych czasów były dzieła Witkacego, teoretyka "czystej formy". Nie liczyła się dla niego treść, lecz sposób przekazu. Ekspresja, wykorzystanie barw i słowa. Stąd częste niejasności w przekazie, absurd.
Na przykład W małym dworku, gdzie rzeczywistość miesza się z nierealnością, np. widmo matki rozmawia z dziećmi, pije, je, a jednocześnie ma zdolność przenikania przez ściany. I nikt się temu nie dziwi. Bo postępowanie bohaterów ma być z założenia nietypowe i nielogiczne. Warto jednak dodać, że obok absurdu pojawiają się zabawne scenki (dominuje czarny humor).
Zupełnie odmienną problematykę porusza Witkacy w Szewcach. Jest to dramat o rewolucji. Zjawisku burzycielskim i demoralizującym. Zniszczenie starego porządku nie przynosi zmiany na lepsze. Następuje tylko wymiana ekipy rządzącej i eliminowanie starych władców. Pozostają stare zasady i podziały. Pogłębia się jedynie zniszczenie. Świat dąży ku upadkowi.
DRAMAT WSPÓŁCZESNY
Wkrótce po wojnie, w momencie umocnienia się komunizmu, powstał dramat realizmu socjalistycznego. Rozwijał się w latach 1949-1956. Po tym okresie przestał istnieć. Zadaniem takich sztuk były cele dydaktyczne, wpajające ludziom ideologię komunistyczną i nastawiające przeciwko "imperializmowi Zachodu".
Nadal istnieje dramat tradycyjny. Nie ma już praktycznie możliwości dokonywania przemian formalnych, dlatego zmiany dotyczą głównie tematyki. która jest osadzona w rzeczywistości.
Istnieje również ciągle dramat awangardowy, nawiązujący do rozwiązań Witkacego. Za jego "spadkobierców" uważa się Sławomira Mrożka, autora m.in. Tanga i Tadeusza Różewicza, twórcy m.in. Kartoteki.
W dziełach twórców awangardowych podstawową zasadą jest odejście od klasycznych form. Mieszanie gatunków, np. włączanie pantomimy. Pojawiają się elementy absurdu, groteski. Wykorzystywana jest metafora. Niekonieczne jest zachowanie realizmu - zdarzenia i postacie mogą być nierealne. Nie musi być zachowana logika akcji.
W latach sześćdziesiątych pojawia się tendencja zwana kreacjonizmem (m.in. w teatrze). Polegała ona na unikaniu naśladownictwa rzeczywistości i tworzeniu przez artystów własnej wizji, opartej na grze wyobraźni. Świat powinien był być przez niego wykreowany od podstaw. Indywidualny i nietypowy.
Można powiedzieć, że ewolucja dramatu we współczesnym świecie utknęła w martwym punkcie. Trudno jest eksperymentować z formą, gdyż czynili to już nasi poprzednicy. Łatwiej jest dokonywać odkryć nowych tematów, związanych z przemianami cywilizacyjnymi i kulturowymi. Chociaż, trzeba przyznać, że twórcy nie poddają się i ciągle poszukują nowych rozwiązań. I być może dokonają jeszcze jakiejś zaskakującej reformy.
Dramat (pochodzi od greckiego słowa drama - 'działanie', 'akcja') - jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok epiki i liryki). Przeważnie jest to utwór przeznaczony do wystawiania na scenie, chociaż istnieją również utwory niesceniczne. Ich autorzy skupili się na samym tekście a nie na możliwości jego realizacji scenicznej. Dramat opiera się głównie na akcji. Jej wyrażeniem są monologi i dialogi. Do tekstu głównego dodawane są również komentarze, wskazówki dla reżyserów bądź aktorów, opisy tła i sytuacji - są to tak zwane didaskalia.
Najwybitniejsi tragediopisarze greccy, a zarazem wielcy reformatorzy teatru to: Ajschylos, Sofokles (zmniejszył rolę chóru i wprowadził na scenę trzeciego aktora, kładł również nacisk na dialog sceniczny) i Eurypides.
Najwybitniejsi komediopisarze Antyku to: Arystofanes i Meander.
Wybitnymi przedstawicielami dramatu rzymskiego są: Terencjusz Ajschylos, który pisał dramaty, składające się z kilku dramatów składowych, a także Seneka i Liwiusz.
Dramat antyczny - informacje ogólne
|
Jedność
| ||
|
miejsca
|
czasu
|
akcji
|
| akcja musiała odbywać się w ciągu jak najkrótszego czasu - maksymalnie dwie doby czas akcji miał pokrywać się z czasem spektaklu |
- skupiano się na jednym wątku akcji - unikano wątków pobocznych i epizodów
|
Po reformie Sofoklesa na scenie mogło występować maksymalnie trzech aktorów. Wcześniej mógł występować zaledwie jeden, potem dwóch.
Aktorzy korzystali z masek, które miały określać charakter postaci, który był stały i koturnów (czyli butów na wysokich obcasach, by być lepiej widocznymi). Aktorami byli wyłącznie mężczyźni, którzy grali również role kobiece.
Niezbędnym elementem dramatu był chór, który miał za zadanie komentować wydarzenia i tłumaczyć poczynania bohaterów.
Najważniejszy w tragedii był konflikt tragiczny. Polegał on na przeciwstawieniu sobie równorzędnych racji. Wybór którejkolwiek z nich musiał zakończyć się klęską.
Ważny jest także wpływ losu, fatum, które decyduje o życiu bohatera. Popełnia on przez niego różne czyny, które mogą być nawet nieświadomymi zbrodniami. Taki fakt nazywany jest ironią tragiczną. Wystarczy wspomnieć np. o królu Edypie, który próbując uciec przeznaczeniu i zmienić przepowiednię wyroczni i tak zostaje doścignięty przez swoje przeznaczenie. Zostaje nieświadomym swojej zbrodni ojcobójcą, a później dopuszcza się kazirodztwa z własną matką.
Pojęcie katharsis - Arystoteles uważał, że jest to sposób na oczyszczenie duszy widza - dzieje się ono dzięki odczuciu litości wobec cierpień niewinnego i trwogi, gdy uświadamia on sobie, że sam mógłby się znaleźć na jego miejscu.
BUDOWA DRAMATU
- dramat miał określoną budowę, której twórcy ściśle przestrzegali
- na początku było wejście chóru - tzw. parodos
- następnie części dialogowe, których było pięć - nazywały się one epeisodiami
- części dialogowe przeplatały stasima, czyli pieśni chóru, których również było pięć
- na końcu - pojawiał się znowu chór (exodus) i następowało podsumowanie akcji
