Literatura parenetyczna (gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) - literatura propagująca określone wzorce i nakłaniająca czytelnika do naśladownictwa. Dział literatury dydaktycznej. Ma charakter moralizatorski i pouczający.

Wzorce o charakterze parenetycznym:

a) asceta:

  • przyjmuje cierpienie i poniżenia z pokorą;
  • umartwia dobrowolnie swoje ciało i duszę;
  • wyrzeka się majątku, bogactw, dóbr doczesnych, zaszczytów - wybiera ubóstwo;
  • nieustannie się modli i kieruje swe myśli ku Bogu;
  • ucieka od rozgłosu, sławy;
  • pokorny;
  • anonimowy.

św. ALEKSY - "Legenda o świętym Aleksym"

Był synem rzymskiego księcia, pochodził z bogatej rodziny. Zgodnie z nakazem ojca wziął ślub, jednak w noc poślubną porozmawiał ze swoją żoną, wyjawiając jej decyzję opuszczenia domu. Następnego dnia rozdał ubogim swój majątek, a sam został żebrakiem. Odwracając się od ziemskiego życia, całe dnie poświęcał na modlitwę, umartwianie ciała i doskonalenie duszy. Widząc jak cierpi i marznie, Matka Boska zstąpiła z nieba i poprosił zakrystiana, aby wpuścił Aleksego do środka. Przez 16 lat Aleksy żył w skrajnym ubóstwie pod schodami własnego domu, nierozpoznany przez rodzinę i służbę. Gdy umarł, rozdzwoniły się dzwony w całym Rzymie, a zapach jego ciała miał moc uzdrawiania. W jego uroczystym pogrzebie uczestniczył cesarz, kardynałowie, a nawet papież, oddając mu pośmiertny hołd.

b) święty:

  • pokorny;
  • miłosierny;
  • często się modli;
  • rezygnuje z dóbr materialnych;
  • przyjmuje pogardę i cierpienie z radością;
  • żyje w zgodzie z naturą i stworzeniami Boskimi;
  • cieszy się z życia.

św. FRANCISZEK - "Kwiatki św. Franciszka"

Pochodził z bogatej kupieckiej rodziny. Po przełomie moralnym postanowił rozdać majątek biednym i służyć Bogu w ubóstwie. Wędrował głosząc miłość, radosną wiarę i życie w zgodzie z naturą. Założył zakon franciszkanów.

c) rycerz:

  • odważny;
  • bogobojny;
  • honorowy;
  • waleczny;
  • szarmancki wobec dam;
  • dbały o sławę, zwłaszcza pośmiertną;
  • żyje w zgodzie z kodeksem rycerskim;
  • patriota, wierny ojczyźnie;
  • wierny sługa króla i Kościoła.

HRABIA ROLAND - "Pieśń o Rolandzie"

Roland był rycerzem i siostrzeńcem Karola Wielkiego. W 778 walczył wraz z wojskami króla z Saracenami w Hiszpanii. Mianowany dowódcą tylnej straży wojska królewskiego, nie wezwał pomocy, gdy on i jego żołnierze zostali z ukrycia zaatakowani w wąwozie Roncevaux przez baskijskich górali. Wojsko Karola Wielkiego słyszy róg Rolanda dopiero wtedy, gdy jest już po bitwie. Roland umiera, mając jednak świadomość swojej wyższości nad poganami, którzy wygrali dzięki zdradzie. Czyn Rolanda spowodowany jest tym, że średniowieczny rycerz wyżej cenił sam sposób prowadzenia walki, niż jej wynik - bitwa z poganami była powodem do nieśmiertelnej chwały.

d) władca idealny:

  • mądry;
  • sprawiedliwy;
  • miłosierny chrześcijanin;
  • dobry wódz;
  • altruistyczny, skory do poświęceń wobec poddanych i państwa;
  • walczący w imię Boga i Kościoła chrześcijańskiego;
  • szerzy wiarę wśród plemion pogańskich.

KAROL WIELKI - "Pieśń o Rolandzie"

Cesarz wielkiego imperium, wspaniały i potężny władca, nie zapominający jednak nigdy o swoich rycerzach. Łączą go z nimi ojcowskie stosunki. Ponad wszystko ceni honor.

BOLESŁAW CHROBRY i BOLESŁAW KRZYWOUSTY - "Kronika" Galla Anonima

Bolesław Chrobry - sprawiedliwy, dobry, kochany przez poddanych.

Bolesław Krzywousty - doskonały wódz i rycerz, budzi przerażenie we wrogich szeregach.

e) miłość dworna:

  • skazana na niespełnienie;
  • zakazana;
  • nieszczęśliwa, prowadząca przez cierpienie;
  • poddawana licznym próbom.

TRISTAN I IZOLDA - "Dzieje Tristana i Izoldy"

Od chwili przypadkowego, wspólnego wypicia napoju miłosnego łączyła ich niepohamowana, trwała i wielka miłość. Ich uczucie było silniejsze niż obowiązek wierności małżeńskiej Izoldy czy lojalność Tristana wobec swego wuja. Wiedząc, że król nie może się dowiedzieć o tym związku, spotykali się potajemnie. Ich życie było od tej pory jednym pasmem cierpień i tęsknoty, a także przeszkód do pokonania i niebezpieczeństw. Miłość była jednak silniejsza od zwątpienia, niewygód, mocniejsza wręcz od ich samych. Miłość Tristana i Izoldy przetrwała ich śmierć - z grobu Tristana wyrósł głóg, który, mimo częstego ścinania, wciąż odrastał i zanurzał się w grobie Izoldy. Jest to więc historia o tryumfie i sile uczucia.

f) obywatel-patriota:

  • gotowy do poświęceń na rzecz własnego państwa;
  • przewidujący;
  • ostrożny;
  • zainteresowany losem swojego kraju;
  • blisko związany z narodem.

ANTENOR - "Odprawa posłów greckich"

Antenor jest uświadomiony politycznie. Stanowczo przeciwstawia się postawom kultywującym prywatę i łapówkarstwo. Podkreśla znaczenie takich cnót, jak sprawiedliwość, prawda, uczciwość. Stał na stanowisku, że Helena powinna odjechać wraz z przybyłymi posłami, gdyż jej pozostanie byłoby krzywdzące wobec jej męża, a za taką niesprawiedliwość może zapłacić ojczyzna. Jednak gdy dochodzi do realnego zagrożenia pomaga w przygotowaniach do obrony, wzywa wszystkich do ofiarnej walki.

g) ziemianin:

  • szlachcic, właściciel majątku ziemskiego;
  • dobry gospodarz;
  • patriota;
  • pracowity;
  • żyje w sposób zgodny z cyklem natury, spokojnie i z umiarem;
  • zna się na gospodarce;
  • kieruje się rozumem i racjonalnością.

SZLACHCIC-ZIEMIANIN - "Żywot człowieka poczciwego"

Poczciwy ziemianin jest dobrym gospodarzem, żyje w zgodzie z naturą i jej cyklem. Jest porządnym obywatelem. Cieszy się poważaniem i autorytetem wśród swojej czeladzi oraz wśród sąsiadów. Interesuje się swoim państwem. Wie, jakie są obowiązki szlachcica i ziemianina w każdej porze roku, a także ludzkiego życia. Potrafi cieszyć się z przyjemności gospodarskiego żywota.