Średniowiecze to okres historyczno- literacki trwający od końca starożytności do schyłku XV wieku. W Polsce od X wieku do wieku XV. Za daty graniczne przyjmuje się rok 395 (podział Cesarstwa Rzymskiego) lub 476 ( upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego) do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku lub do 1492 roku (odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba). Nazwę średniowiecza wprowadzili humaniści renesansu. Oznaczała ona okres pomiędzy epoką starożytną a odrodzeniem. W XV wieku myśliciele renesansowi postanowili nazwać okres oddzielający ich od kultury starożytnej. Jeszcze w wieku XVI za sprawą przedstawicieli reformacji określenie media aetas , od którego pochodzi polskie słowo "średniowiecze", nabrało negatywnego wydźwięku. Wieki średnie były od XVI wieku uznawane za okres degeneracji kultury i obyczajów. Średniowiecze stworzyło uniwersalną, bardzo ciekawą kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury Rzymian, kultur ludów barbarzyńskich (Germanów, Słowian i innych), silnych wpływów chrześcijańskich, kultury arabskiej oraz elementów oryginalnych. Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V - X wiek), często niesłusznie jest nazywane wiekami ciemnymi, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz przeświadczenia, że był to okres całkowitego upadku kultury. Średniowiecze to epoka trwająca od V do XV wieku, a zatem obejmująca 1000 lat. Epoka dzieli się na trzy okresy:

  • wczesne średniowiecze - od schyłku V wieku do końca wieku X. Kształtują się nowe postawy (idee, nawyki myślowe, tematy, motywy) późniejszego średniowiecza. Przeplatają się w nim wpływy rzymskie , bizantyjskie i rodzime tradycje oraz chrześcijańska kultura.
  • średniowiecze właściwe- od XI - XII wieku, kontynuuje piśmiennictwo łacińskie, religijne oraz kształtuje twórczość w językach narodowych. Rozwija się sztuka romańska i gotycka.
  • Schyłek średniowiecza- XIV- XV wiek.

Założenia epoki:

  • teologia głównym źródłem wiedzy o świecie,
  • wyrzekanie się dóbr i zaszczytów ziemskich,
  • teocentryczny pogląd na świat
  • wszelka władza pochodzi od Boga,
  • język łaciński językiem narodowym
  • wszystkie niemal dziedziny życia oparte na Piśmie Świętym,
  • przyroda objawem potęgi Boga.

Obok ksiąg o charakterze religijnym powstawały utwory oparte na legendach i mitach ludowych. Zadaniem sztuki i literatury było kształtowanie pewnych wzorców , mających na celu pouczanie ludzi. Średniowiecznej literaturze patronował duch parenezy, inspiracja do tworzenia zalecanych ideałów osobowych, kształtowanie wzorców osobowych. Wśród głównych propagowanych wzorców były: - ideał ascety (świętego) - ideał rycerza - ideał władcy - ideał kochanka. Ideał ascety - człowiek wybierający drogę ascezy świadomie rezygnuje z uciech i wygód życia ziemskiego. Ideał rycerza - znalazł on wyraz przede wszystkim w epice rycerskiej. Ideał kochanka - propaguje go liryka miłosna zgodnie z zasadą, że każdy rycerz powinien mieć damę swego serca.

Średniowiecze nie hamowało zainteresowania naukami średniowiecznymi- matematyką i astronomią. Średniowiecze oceniano jako epokę ciemnoty i zacofania aż do XIX wieku. Najwyższą wartością w tym okresie był Bóg. Kościół pełnił w średniowieczu rolę kulturotwórczą. Duchowni dawali początek literaturze. W większych miastach na podobieństwo rzemieślniczych cechów - powstawały związki mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, które nazywano początkowo studium generale, a potem universitas. Uniwersytety posiadały pewnego rodzaju autonomię, np. wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim. W XII-XIII wieku powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich:

Uniwersytet Boloński

Uniwersytet Paryski

uniwersytet oksfordzki

uniwersytet w Cambridge

Uniwersytet Padewski

W XIV wieku:

uniwersytet w Rzymie (1303)

uniwersytet we Florencji (1321)

uniwersytet w Pizie (1343)

uniwersytet w Pradze (Uniwersytet Karola)

uniwersytet w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński).

Epoka nosiła silne piętno religijności. Od roku 313 i edyktu mediolańskiego wydanego przez Konstantyna Wielkiego w Cesarstwie panowała swoboda wyznania. W 325 roku chrześcijaństwo było już oficjalnie religią państwową. Kwestią czasu było, by pojawił się człowiek, który dokona syntezy chrześcijaństwa z kulturalnymi osiągnięciami starożytności. Święty Augustyn do chrześcijaństwa początkowo nastawiony był nieprzyjaźnie. Wolał wówczas ruchy manichejskie, a później wyrafinowanych intelektualnie sceptyków. Jednocześnie interesował się rzymską retoryką, szczególnie Cyceronem. Niespodziewanie w 386 roku św. Augustyn nawraca się na chrześcijaństwo. Wydarzenie to opisane jest w autobiograficznych "Wyznaniach" , jedna z najwspanialszych książek, jakie zna kultura europejska. W 374 roku założył w Tagaście szkołę retoryki, od 375 nauczał jej w Kartaginie, od 383 w Rzymie, następnie w Mediolanie. Wówczas porzucił manicheizm na rzecz sceptycyzmu, później zaś neoplatonizmu. Od momentu nawrócenia św. Augustyn systematycznie buduje podstawy nowego światopoglądu. "Wyznania" (około 400 rok) wyrażają poglądy na temat Boga, świata i człowieka. Według św. Augustyna:

  • poznanie Boga i własnej duszy jest najważniejsze,
  • Bóg jest najwyższym bytem, czyli absolutem,
  • aby poznać Boga, trzeba najpierw poznać własna duszę,
  • szczęście można osiągnąć jedynie poprzez poznanie prawdy oraz dążenie do Boga i zespolenie się z Nim,
  • świat jako twór Boga, ale istnieje w nim zło, które nie jest tworem Boga, ale człowieka,
  • Boga można poznać bardziej przez wiarę niż przez rozum,
  • człowiek posiada w świecie swoje miejsce,
  • człowiek czyni zło wtedy, gdy odwraca się od Boga,
  • istnieje absolutne dobro, zła nie ma,
  • człowiek przez oddanie się Bogu dostępuje łaski i staje się dobry,
  • dzięki dobroci Boga, człowiek dostępuje zbawienia.

W centrum zainteresowania św. Augustyna został postawiony Bóg, rozumiany jako najwyższe dobro i najdoskonalsze dobro. Przekonanie to , zwane teocentryzmem, stało się z czasem podstawowym wyznacznikiem średniowiecznego światopoglądu. System filozoficzny Augustyna można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznego platonizmu do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Teoria bytu filozofii Augustyna wychodziła z tych samych przesłanek co Platona, jednak z uwzględnieniem Boga rozumianego na sposób chrześcijański i wyciągnięciem głębszych konsekwencji z faktu przyjęcia wieczności i nieskończoności świata idei. Według Augustyna, do odzyskania kontaktu duszy z Bogiem potrzebny jest akt samego Boga, zwany przez niego iluminacją. Podobnie jak Platon, Augustyn zakładał istnienie świata idei, który istnieje niezależnie od świata materialnego, jest wieczny, nieskończony i doskonały. Augustyn rozwinął jednak teorię hierarchii idei o ideę Boga. Dla niego podstawową i jedyną istniejącą z własnej mocy ideą był właśnie Bóg. Augustyn zakładał, że wszelkie poszukiwanie Boga musi się zacząć od zanalizowania samego siebie. Filozofia biskupa z Hippony miała charakter wybitnie introwertyczny, czego najlepszym dowodem jest książka Augustyna pt. "Solilokwia". Augustyn po nawróceniu uznał, że siłą prowadzącą człowieka do Boga jest przede wszystkim wola, która jest bliższa wierze. Rozum miał niejako uzupełniać ludzką wolę i pomagać jej w znalezieniu drogi do Boga. Św. Augustyn w 387 przyjął wraz z synem chrzest. 388 powrócił do Tagasty. W 391 roku przyjął święcenia kapłańskie, od roku 396 biskup Hippo Regius (Hippony) - prowadził ożywioną działalność pisarską i duszpasterską, polemizował z manichejczykami, a także z pelagianizmem, arianizmem, donatyzmem. Zmarł w czasie oblężenia miasta przez Wandalów.

Św. Franciszek był twórcą franciszkanizmu Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy nazwany braci mniejszych nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach. Św. Franciszek uważał, że życie ludzkie nie musi być ustawicznym oczekiwaniem na śmierć, ale może być afirmacją tego, co rodzi się z miłości. Sens ludzkiego istnienia tkwi w czynnej miłości braterskiej, w chwaleniu Boga jako jedynego dobra. Człowiek czerpie radość z miłości do Boga, ubóstwo jest wyrazem miłości do bliźniego, uczy pokory i współczucia innym. Podstawowymi założeniami franciszkanizmu były: podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia, dosłowne rozumienie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa, wiara prosta i radosna.

Wzorce średniowiecza w Polsce przyjmują się później i trwają dłużej niż na zachodzie Europy. Przybywają do nas z chwilą przyjęcia chrześcijaństwa , a ich nosicielami są duchowni i zakonnicy. Polskie średniowiecze wyróżnia trzy okresy historyczne:

  • koniec X-XIII wieku- czas przyswajania wzorców kulturalnych. Rozwój literatury łacińskiej religijnej i świeckiej , pojawiają się pierwsze utwory pisane w języku polskim. Następuje rozwój szkolnictwa, bibliotek klasztornych i katedralnych.
  • Wiek XIV- następuje rozkwit gospodarczy i kulturalny kraju, rozbudowa miast. W 1364 roku powstaje Akademia Krakowska, rozwija się oświata, powstają pierwsze znane nam przekłady Pisma Świętego,
  • Wiek XV- wiek pełnego rozkwitu kultury średniowiecznej, narodowej, religijnej i świeckiej. Okres działalności Wita Stwosza, rozwój Akademii Krakowskiej.

Najstarsze zabytki polskiego piśmiennictwa:

Geograf Bawarski (IX w)

Dagome iudex (990) najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę papieża

Bulla gnieźnieńska (1133) zawiera 410 polskich wyrazów

Rocznik świętokrzyski (pocz. XII w)

Kronika Galla Anonima (pocz. XII w)

Księga henrykowska (1270) zawiera ona pierwsze polskie zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj"

Kronika Wincentego Kadłubka (XIII w)

Kronika Janka z Czarnkowa (XIV w)

Brewiarz czerwiński (1 połowa XIV w)

Psałterz floriański (koniec XIV w) (zawiera też teksty w języku polskim)

O zachowaniu się przy stole (1415) wiersz Słoty, jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych

Biblia królowej Zofii (1455) (Biblia szaroszpatacka) najstarsze polskie tłumaczenie Starego Testamentu

Lament świętokrzyski (1470) pieśń religijna

Statua synodalia Wratislaviensia (1475 r) - drukowana książka zawierające teksty modlitw po polsku

Psałterz puławski (XV w)

Kazania świętokrzyskie - najstarszy zabytek języka polskiego

Bogurodzica (jeden z pierwszych tekstów drukowanych w języku polskim

Legenda o świętym Aleksym (XV w)

Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tenczyńskiego (XV wieku)

Satyra na leniwych chłopów (XV )

Graduał króla Jana Olbrachta

Kodeks Baltazara Behema (pocz. XV w)

Historiae Poloniae (pol. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza 1480)

Mszał Erazma Ciołka (ok. 1515)

Hortulus Animae, polonice. (Florian Ungler, 1513) - pierwsza całkiem polska książka

Psałterz Dawidów

Communae Poloniae Regni privilegium (Jan Łaski)

Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium (Jan Długosz).

"Bogurodzica" odznacza się najwyższym kunsztem artystycznym i stanowi arcydzieło polskiej poezji średniowiecznej. Pierwsza zapisana w języku polskim pieśń. Najczęściej datuje się powstanie tego tekstu na wiek XIII. Od tamtej pory utwór ten zajął miejsce wyjątkowe w polskiej tradycji literackiej. Pierwotnie wiersz posiadał dwie zwrotki, z czasem jednak zaczął się rozrastać, tak że w wieku XVI całość liczyła już 22 strofy. W najstarszych dwóch strofach zachowało się kilka archaizmów, tytułowe słowo "Bogurodzica" czy też słowo "dziela" wywodzą się z języka staro- cerkiewno- słowiańskiego. "Bogurodzica" szybko wyszła poza mury kościoła i stała się niejako pieśnią narodową, śpiewano ją podczas różnych uroczystości na dworze królewskim w czasie koronacji. Język utworu jest zwięzły, kompozycje obu strof cechuje dwuczłonowosć i treściowy oraz składniowy paralelizm.

"Lament świętokrzyski" jest dobrym dowodem na to , że późne średniowiecze będzie się coraz wyraźniej kierować w stronę humanizmu. Artystów coraz bardziej będą pociągać problemy innych ludzi, psychologia życie społeczne. Średniowieczny teocentryzm będzie się powoli załamywać. Początków tego procesu należałoby upatrywać jeszcze w wieku XIII, w okresie tzw. protorenesansu XII -wiecznego. Wtedy to właśnie kultura średniowieczna stworzyła to, co chodzi za jej sztandarowe osiągnięcia.

Renesans rozpoczął się w połowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI. Kolebką renesansu były Włochy, a później nowe prądy rozpowszechniły się w innych krajach Europy zachodniej i środkowej. Granice czasowe odrodzenia są różne dla różnych rejonów Europy. We Włoszech epoka rozpoczęła się najwcześniej: początek epoki przypada na XIV wiek, a jej szczytowy okres trwa przez cały wiek XV. W Europie północnej odrodzenie zaczęło się później- w XV wieku, a rozwinęło się w XVI wieku. W Polsce renesans przypada głownie na czasy panowania ostatnich Jagiellonów i trwa od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku. We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Autorem nazwy renesans (fr. renaissance) jest dziewiętnastowieczny badacz literatury Jacob Burchardt. Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Wszechstronność była niejako obsesją renesansu. Jej początki związane z pojęciem humanitas, które należy kojarzyć nie tylko abstrakcyjnym terminem odnoszącym się do cech charakterystycznych dla człowieka, ale z bardziej konkretnym wykształceniem. Tym sposobem odkrywamy, że u podstaw humanizmu i renesansu zarazem leży nauka i poznawanie. Epoka renesansu pełna była postaci, które do historii przeszły jako niebywałe indywidualności. Większość z nich zaznaczyła swoją obecność na wielu płaszczyznach kultury, jak choćby Michał Anioł, Leonardo da Vinci, Francesco Petrarka, Erazm z Rotterdamu czy Machiavelli. W kulturze polskiej taka sama rolę może odegrać biografia Jana Kochanowskiego. Rok 1543 można uznać za początek polskiego renesansu, był to moment debiutu Mikołaja Reja i Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz publikacji przełomowego dzieła Mikołaja Kopernika "O obrotach sfer niebieskich". W tym czasie musiała zapaść decyzja o wysłaniu młodego Kochanowskiego do Krakowa, skoro w wieku lat 14 był już studentem Akademii Krakowskiej. Kraków był wówczas istotnym ośrodkiem nowych prądów umysłowych. Już pod koniec XV wieku w Krakowie pojawiły się postacie, które zapoczątkowały ferment naukowy. Byli to Kallimach i Konrad Celtis. Wspólnie założyli oni w Krakowie pierwsze towarzystwo literackie- Sodalitas Litteraria Vistulana. Obaj także przyczynili się znacząco do rozwoju krakowskim badań nad literaturą starożytną oraz do powstania polskiej poezji nowołacińskiej. W Krakowie Kochanowski nie zabawił zbyt długo, choć nie wiemy dokładnie, dlaczego przerwał naukę w ówczesnej stolicy. Faktem jednak jest, że od roku 1551 przebywał na Uniwersytecie w Królewcu. Tutaj też musiał zetknąć się poeta z ruchem reformacyjnym. We Włoszech Kochanowski zetknął się z wykładami o poetykach klasycznych: Arystotelesa, Horacego i Pseudo- Longinusa. Horacy oddziałała najbardziej na Kochanowskiego. Poeta musiał znać poetykę H. Vidy, jeśli tłumaczył jego "Szachy". Poetyka horacjańska docierała do Kochanowskiego wraz z komentarzami jej włoskich wydawców i nauczycieli, którzy szeroko rozwijali teorię naśladownictwa, zwracali uwagę na konieczność wyboru określonego wzorca. Koncepcja poezji zawarta w twórczości Kochanowskiego opiera się na horacjańskiej koncepcji sztuki jako rzemiosła, jako synteza natchnienia z łaski Muz z żmudną pracą nad utworem. Renesansowa koncepcja nowatorstwa literackiego pozwoliła poecie umieścić najbardziej dumne wyznanie na temat własnej twórczości w dedykacji przekładu "Psałterza" zwróconej do Piotra Myszkowskiego:

"Tymżeś mi serca dodał , żem się rymy swymi

Ważył zetrzeć z poety co znakomitszymi

I wdarłem się na skałę pięknej kaliopy,

Gdzie dotychczas nie było znaku polskiej stopy."

Kochanowski w pieśni "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" zgodnie z duchem renesansowego humanizmu docenia własny talent i przedstawia siebie jako twórcę wybitnego, poetę wielkiego, który przetrwa w pamięci potomnych dzięki swojej niepowtarzalnej twórczości. Wymienia tu różne narody, które będą znać jego utwory :

"O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,

I różnego mieszkańcy świata Anglikowie;

Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan , mnie poznają,

Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają."

"Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego…" wydany został drukiem w 1579 roku. Praca nad przekładem trwała co najmniej osiem lat, w 1571 roku Kochanowski miał gotowych zaledwie 30 psalmów. W wieku XVI we wszystkich krajach Europy mnożą się przekłady "Psałterza" , również w Polsce: w 1539 roku wychodzi "Ołtarz" Wróbla. W 1546 roku "Psałterz" Mikołaja Reja, 1558- Jakuba Lubelczyka. Kochanowski szedł zatem utartym torem, ale jak zwykle stworzył wartości nieporównywalne z dorobkiem poprzedników. Dzieło to wyraża uczucia człowieka zwróconego do Boga i pokładającego w Nim nadzieje. Pełno w "Psałterzu" środków stylistycznych, porównań , metafor, epitetów. Dla Kochanowskiego Bóg "Starego Testamentu" jest nie tyle surowym sędzią co raczej oparciem, dzięki któremu człowiek odnajduje sens i porządek. Potwierdza to edycja pieśni z roku 1586, przygotowywał ją do druku sam poeta, zatem nie jest dziełem przypadku, że cały cykl pieśni zamyka bardzo wczesny Hymn. Miejsce Hymnu wskazuje, że mimo załamania wiara w Boga jako Stwórcę uporządkowanego świata przetrwała w poecie aż do końca. Kolejne pokolenia twórców nie będą już tak optymistyczne i to właśnie będzie jedna z najważniejszych cech nowej epoki, odrębnej od czasów renesansu.

Barok - styl w sztuce, architekturze i literaturze; wyrósł na podłożu renesansu i panował w XVI - XVIII wieku (ok. 1580 - ok. 1730 r.). Barok odznacza się ekspresyjnością, bogactwem formy i zdobnictwa, silnymi kontrastami, monumentalnością; linia prosta w sztuce i architekturze jest prawie nieobecna, jej miejsce zajmują linie faliste, załamania, występy, zaokrąglenia. Nazywano go kiedyś "zwyrodniałą formą renesansu" (Jakub Burckhardt), a nazwę wziął od portugalskiego słowa barocco - nieregularna perła. Polscy reformatorzy oświeceniowi widzieli w baroku symbol upadku umysłowego, zacofania i panoszącego się sarmatyzmu. W okresie baroku stworzono wiele dzieł, które weszły do kanonu sztuki i stanowią punkt odniesienia także w naszej epoce. Literatura barokowa zerwała z klarownością odrodzenia. Zaczęła operować nowymi środkami wyrazu: paradoksem, kontrastem, absurdem, anaforą i inwersją. Szokowała czytelnika opisami brzydoty i cierpienia. W literaturze barokowej ścierały się różne koncepcje, czasem sprzeczne, apoteoza ekstazy religijnej z libertynizmem, średniowieczny alegoryzm z ozdobnym, przesyconym metaforami językiem. Typowymi motywami literatury baroku były Szatan, śmierć, Bóg, piekło. Rozwinął się epos, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstały wielkie dzieła epoki: "Hamlet" Szekspira (1600, premiera w 1602), "Don Kichot" Cervantesa (1615), "Cyd" Corneille'a (1636) "Świętoszek" Moliera (1664), "Raj utracony" Miltona (1600). We Włoszech rozwinął się marinizm, nazwany tak na cześć poety Giambattisto Marino, prekursora poezji dworskiej, posługującej się konceptem i kontrastem, kładącym nacisk na formę i stylistykę utworu. W Hiszpanii rozpowszechnił się gongoryzm - od nazwiska poety Luisa de Góngory, hiszpańska odmiana marinizmu, znacznie trudniejsza w odbiorze. Dramat reprezentował Lope de Vega. We Francji, w tym samym niemal okresie, rozwijał się już klasycyzm, który szybko wyparł barok.

Mikołaj Sęp- Szarzyński jest autorem jednego z najważniejszych zbiorów polskiej poezji. "Rytmy abo wiersze polskie" zostały opublikowane 20 lat po śmierci pisarza, w roku 1601. W skład tomu weszły małe formy liryczne jak epigramat, epitafium i pieśń, największym jednak uznaniem cieszyły się sonety. Łatwo zauważyć, że poezja Szarzyńskiego daleka jest od estetycznego umiaru Kochanowskiego. To całkiem nowy typ poetyki, która nie chce podporządkować się zaleceniom klasycystycznym. Poetycki świat poety pozostaje w ciągłym ruchu, nic nie jest w nim stałe. W wierszach Szarzyńskiego nie ma już renesansowej harmonii ciała i ducha , człowieka i otaczającego go rzeczywistości. Nie ma mowy o odwiecznym porządku, stale narzuca się poczucie chaosu świata i marności ludzkiej egzystencji. W drodze ku Bogu człowiek pozostaje samotny, musi polegać jedynie na sobie, dzieli go od Boga ogromna przepaść. Jedyna drogą ucieczki przed złem świata jest Bóg, jest jedyną nadzieją. Ludzki los jawi się jako ciągłe bojowanie, w ostatecznym rachunku wszystko zależy od woli Boga. Człowiek żyje w ciągłym rozdarciu , między Bogiem i Szatanem, popędami ciała i dążeniami duszy. Świat jest domena Szatana, który stale łudzi człowieka pozornymi wartościami. Człowieka dzieli od Boga ogromny dystans, ale pozostaje mu nadzieja na łaskę, miłosierdzie Boga. Sęp- Szarzyński był nazwany "zachodzącym słońcem polskiego renesansu". Mimo że żył w epoce renesansu, uważa się go za prekursora baroku. Rozpoczął filozoficzno-refleksyjny nurt poezji metafizycznej. Tworzył lirykę patriotyczną i religijno-filozoficzną. W jego utworach dominują motywy zwątpienia i refleksji nad celowością życia ludzkiego, widoczna jest też obsesja śmierci. Twórczość poety opublikowana została dopiero po jego śmierci, przetrwało tylko 50 utworów, wydanych w 1601 roku przez jego brata Jakuba w zbiorze "Rytmy abo wiersze polskie". Zostały one napisane najprawdopodobniej w latach 1568-1581. Niektórzy przypisują mu też erotyki z tzw. rękopisu Zamoyskich. Pozostała twórczość poety zaginęła.

Literatura barokowa w Polsce to przede wszystkim znakomite naśladownictwo Mariniego (Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski), poezja ziemiańska w wydaniu Szymonowica i Morsztyna. Epikę sarmacką reprezentowali: Jan Chryzostom Pasek ("Pamiętniki") i Wacław Potocki ("Nierządem Polska stoi"). W mieście zaczęła się rozwijać nowa forma literatury: literatura plebejska (Jan z Kijan). Poezję metafizyczną, skupioną wokół filozoficznych rozważań nad bytem i przemijaniem, reprezentowali: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki. Poezję sarmacką tworzył Potocki, Kochowski i Szymonowic.

Obraz drugiej połowy XVI wieku jest dramatyczny. Na północy toczy się wojna pomiędzy Szwecją a Danią, na zachodzie Anglia zmaga się z Hiszpanią, na wschodzie Polska walczy z Rosją. Na całym kontynencie toczą się wojny religijne. Podłożem tych wojen była reformacja. Pierwsze wojny miały miejsce jeszcze na początku wieku XVI w Niemczech. Z czasem konflikty religijne zaostrzyły się. Olbrzymią rolę odegrał w tej sytuacji sobór trydencki, obradujący w latach 1545-1563. Celem soboru było wypracowanie mechanizmów, które umożliwiłyby zatrzymanie rozwoju reformacji. W efekcie osiągnięto porozumienie w wielu kwestiach dogmatycznych, ale również położono podwaliny pod rozwój szkolnictwa katolickiego, które będzie odgrywać olbrzymią rolę w edukacji aż do czasów oświecenia. Obrady soborowe stanowią początek kontrreformacji rozumianej jako odnowa katolicyzmu.

Sytuacja wewnętrzna Polski również nie była stabilna. Już publicystyka epoki renesansu wskazywała na liczne niebezpieczeństwa ustrojowe istniejące za czasów ostatnich Jagiellonów. Po wygaśnięciu dynastii stało się jasne, że władca uzależniony od pacta conventa i artykułów henrykowskich nie będzie w stanie reformować państwa. Te wszystkie problemy znalazły odzwierciedlenie w literaturze.