Literatura od wieków reagowała na wszelkie zdarzenia historyczne i nastroje, jakie panowały wśród społeczeństwa. Dzięki literaturze mamy możliwość poznawania dziejów jednostek. Twórczość pisana posiada właściwość bezpośredniego docierania do uczuć i emocji odbiorców. Pisarze i poeci dokonują analizy, pochwalając lub ganiąc to, co dzieje się wśród nich. Artystom nieobce jest również pragnienie zmiany świata na lepsze, unowocześnienia go, uczynienia bardziej sprawiedliwym i przyjaznym ludziom. Artysta dzięki swej wyjątkowej wrażliwości dostrzega więcej, niż osoba niezajmującą się literaturą lub sztuką. Dlatego też przybliża odbiorcom prawdy o życiu i najważniejszych uczuciach, stara się również przekazywać wartości uniwersalne, które mają wpływ na nasze postępowanie. Dzieła literackie proponują określone wzorce zachowania, które możemy naśladować lub odrzucić ze względu na wątpliwą wartość moralną. To, czy czytelnik skorzysta z propozycji pisarza, zależy wyłącznie od niego. Nie ulega wątpliwości, że duża jest rola literatury w kształtowaniu ponadczasowych wartości.
W twórczości Jana Kochanowskiego możemy odnaleźć wiele wartości, które mogą okazać się ważne również i dla współczesnego odbiorcy. Poeta proponuje harmonijną wizję świata, a głównym celem człowieka jest dostosowywanie się do rozumnie stworzonej natury. Szczęście zapewnia ład panujący w świecie, wykreowanym przez Boga-Wielkiego Architekta. Cnota opiera się na życiu zgodnym z naturą człowieka. Warunkiem niezbędnym do spokojnego życia jest czyste sumienie, gwarantujące szczerość w relacjach z innymi. Ten, którego "gryzie mól zakryty", czyli grzechy obciążające sumienie, mimo pozornego szczęścia będzie ponury i zasmucony. Życie przemija bardzo szybko, a "nic wiecznego na świecie" nie ma, więc należy pamiętać, że zawsze można spodziewać się zmiany losu. Fortuna bywa kapryśna i zmienna, zatem należy zachować równowagę ducha w każdym położeniu życiowym. Postawa stoickiego spokoju i obojętności na to, co przynosi kolejny dzień pozwala uniknąć wielu bolesnych rozczarowań i nieszczęść. Trzeba pamiętać, aby nie załamywać się nawet w najcięższych okolicznościach i nigdy nie tracić nadziei gdyż "Na szczęście wszelakie, Serce ma być jednakie". Czarnoleski poeta proponuje zachowywanie umiaru w każdej czynności. Młodość jest takim czasem, w którym należy jak najwięcej korzystać z każdej okazji do zabawy. Kochanowski jednak wskazuje, "Miło szaleć, każdy czas po temu". Nie każdy czas jest odpowiedni na zabawę, należy wiedzieć, kiedy możemy szaleć, a kiedy należy poświęcić czas nauce lub pracy.
Twórczość renesansu szczególnie mocno propagowała patriotyzm. Miłość do ojczyzny jako wartość uniwersalną odnajdujemy np. w "Odprawie posłów greckich" Kochanowskiego. Mimo, iż literatura "złotego wieku" preferowała życie ziemskie, zajmowała się również kwestiami Boga. Twórcy ukazywali Boga jako Stwórcę świata, Dobrego Ojca i przyjaciela ludzkości. Z taką wizją Boga związany jest harmonijny obraz świata oraz wyjątkowe miejsce, jakie zajmuje w nim człowiek. Pisze o tym Kochanowski w hymnie "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary…". Literatura odrodzenia propagowała wartości takie jak np. szczęście, cnota, przyzwoitość, które ze względu na uniwersalizm i ponadczasowość z powodzeniem mogą być przez nas wcielane w życie.
Najważniejsze zadania, jakie wyznaczała sobie literatura czasów oświecenia, to zwalczanie zacofania rodaków. Patriotyzm był wartością nadrzędną, ale miłość do ojczyzny postrzegano jako pracę dla dobra kraju i uczciwe wypełnianie swoich obywatelskich obowiązków. W krzywym zwierciadle satyry i kpiny ukazywano postacie fircyków, łowców posagów, pijaków i modnych żon po to, aby ośmieszyć pewne zachowania. W literaturze oświeceniowej brak pozytywnych wzorców postępowania, gdyż wskazywano prawidłowe modele zachowań poprzez krytykowanie wad i przywar ludzkich. W taki sposób literatura utrwalała system wartości w ówczesnym czasie.
Ogromną rolę w budowaniu ponadczasowych wartości odegrała twórczość okresu romantyzmu. Polacy nie mieli wówczas ojczyzny, ale społeczeństwo tworzyło sobie namiastkę ojczyzny w zaściankach i dworach szlacheckich. Miejsca te funkcjonowały jako skarbnice narodowych pamiątek. Kultywowano w nich rodzimą tradycję. Dzieci uczono historii Polski, wpajano im poczucie patriotyzmu, krzewiono wiarę chrześcijańską i przypominano o konieczności walki o niepodległą Polskę. Przykładem dzieła, w której zawarto obraz zaścianka szlacheckiego jako "ostoi polskości", jest "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Literaturę epoki określić można jako tyrtejską, gdyż zachęcała do walki o suwerenną ojczyzną (m.in. "Dziady cz. III" Mickiewicza).
Twórczość romantyzmu spełniała wielką funkcję w ukazywaniu miłości jako wartości uniwersalnej. Bohater epoki najczęściej bywał w miłości niespełniony, gdyż dobro ojczystego kraju cenił wyżej niż szczęście osobiste. Tytułowy bohater "Kordiana Wallenroda" Mickiewicza to przykład postaci nieszczęśliwej. Mimo, iż wielkie znaczenie dla bohatera miał dom rodzinny, to wyrzekł się miłości Aldony po to, by poświęcić swe życie walce o kraj.
Poza wymienionymi już wartościami twórcy proponowali również pracę jako element życia niezbędny do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Praca prawidłowo wykonywana dawała przyjemność oraz zapewniała środki do życia. W pozytywizmie kultywowano tak pojmowaną pracę. W "Nad Niemnem" Eliza Orzeszkowa pokazała, w jaki sposób praca może umacniać więzi rodzinne, kształtować charakter i hart ducha. Jan i Cecylia, założyciele rodu, dzięki swej wielkiej, ciężkiej pracy zdołali zbudować osadę Bohatyrowiczów. W ich rodzinie z pokolenia na pokolenie przekazywano sobie takie wartości jak poszanowanie uczciwej pracy, tradycji i ludzkiej godności.
W pozytywizmie literatura miała za zadanie kształtować nową świadomość społeczną. Wytworzyła inny sposób postrzegania patriotyzmu, który miał polegać na dokładnym i sumiennym wypełnianiu swoich obowiązków, rzetelnej pracy, nauczaniu najbiedniejszych i budowaniu postawy obywatelskiej. Twórcy chcieli dokładnie opisywać polskie społeczeństwo poprzez ukazywanie jego szczególnych właściwości. Literatura przypominała czytelnikom, że to od nich samych zależy, co zrobią ze swoim życiem, gdyż "każdy jest kowalem swego losu". Dzieła pokazują nam pewne wartości, a do nas należy właściwe postępowanie i życie zgodne z tym, co wyznajemy.
Literatura współczesna nie daje łatwych wskazówek, jak żyć. Jest to spowodowane ogromem zła, jakie człowiekowi wyrządził człowieka podczas dwóch wielkich konfliktów światowych XX wieku. Franz Kafka, autor powieści parabolicznej pt. "Proces" wprost twierdzi: "w walce ze światem stawaj po jego stronie". Porażkę ponoszą również bohaterowie utworów Hemingwaya. "Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać" - stwierdza bohater opowiadania "Stary człowiek i morze". Bohater utworu jest samotny, ale pozostaje silny i nieugięty. Nie poddaje się zwątpieniu, lecz dzięki wielkiej sile wewnętrznej pokonuje wszelkie przeszkody.
Zbigniew Herbert, jeden z najwybitniejszych poetów współczesnych, w twórczości broni tradycyjnych norm etycznych oraz wartości głęboko zakorzenionych w kulturze europejskiej. Według niego wartości moralne pozostają niezmienne mimo różnych okoliczności historycznych. Cel nigdy nie może uświęcać środków, a dobra nigdy nie zbuduje się na złych podstawach. Zwalczanie zła siłą jest bezsensowne, gdyż oznacza powoływanie nowego zła. Według "Przesłania Pana Cogito" zło należy zwalczać dobrem, aby nie zwielokrotniać nieszczęścia.
W minionym stuleciu załamały się tradycyjne systemy wartości. Koszmar wojen światowych, zagłada narodu żydowskiego, wybuch wojny atomowej oraz inne liczne zbrodnie przeciw ludzkości zmieniły oblicze świata oraz zdegradowały kodeks etyczny. W obronie wartości stanęła literatura, która stara się uwrażliwić człowieka na zagrożenia płynące z obojętności wobec cierpienia, zaniku podstawowych więzi społecznych i braku czasu spowodowanego pogonią za pieniędzmi. Literatura jest odpowiedzialna za kształtowanie ponadczasowych wartości humanistycznych takich jak miłość, godność, uczciwość, honor, odwaga cywilna. Takie wartości określają moralny wymiar człowieczeństwa. Mimo życia w coraz szybszym tempie, marzenia ludzi o miłości, szczęściu i zdrowiu nie uległy zmianie. To właśnie marzenia stanowią o pełni człowieczeństwa, a postępowanie zgodne z podstawowym kodeksem etycznym daje gwarancję spokojnego sumienia i jest podstawą radosnego, pogodnego życia.
