Każdy z nas lubi wspominać wydarzenia z przeszłości, zwłaszcza, jeżeli wiele w nich był chwil przyjemnych. Wtedy możemy szukać tam ucieczki od problemów współczesności. Najczęściej przy tym trochę ubarwiamy to, co się wydarzyło. Interesują nas jedynie subiektywne odczucia. A jak to jest w przypadku bohaterów literackich?
Zazwyczaj pisarz poprzez przywołanie przeszłości danej postaci chce poszerzyć naszą perspektywę patrzenia. W ten sposób widzimy bohatera nie tylko w określonym miejscu, ale poznajemy większą część jego biografii. Często nie można zrozumieć tego, co się dzieje bez odwołania się do wcześniejszych wypadków. Wszak czytelnik chce poznać przyczyny pewnych wyborów i tym samym dotrzeć do sensu działań. Jednym ze sposobów przywoływania przeszłości jest wprowadzenie chociażby do powieści fragmentów pamiętnika jednej z postaci lub przywołanie czyjejś opowieści. Za każdym razem zyskujemy trochę inny efekt.
O ile pamiętnik powstaje na bieżąco, z systematycznych zapisów tworzonych każdego dnia, albo co kila dni, to opowieść koncentruje się na wydarzeniach, które już dawno miały miejsce. W pierwszym przypadku fakty przedstawiane są dosyć dokładnie z wielką dawkę emocji. Wszak w trakcie powstawania kolejnych zapisków autor pamiętnika targany był różnymi uczuciami i to wszystko tam znajduje swój wyraz. Zdarzenia są luźno powiązane, a ważne jest ich następstwo czasowe. Z kolei w opowieści ważną rolę odgrywa ciekawa fabuła zaprezentowana tak, by zainteresować słuchacza. Co za tym idzie akcja jest raczej zwarta i zwięzła.
Przykłady literackie pokazują, jakie znaczenie ma przytoczenie takich form wypowiedzi. Rozpocznę od powieści "Ptasiek" Williama Whartona. Tam Al, przyjaciel tytułowego bohatera opowiada o minionych czasach. Chce w ten sposób zestawić zmiany i wyciągnąć wnioski. Ta opowieść jest właściwie kluczem do poznania charakteru obydwu bohaterów. Pozwala zrozumieć ich zachowania i kolejne kroki. O ile zasadnicza cześć książki pokazuje losy dwudziestokilkuletnich bohaterów, to powieść Ala pozwala czytelnikom przenieść się do czasów ich dzieciństwa. Bez poznania młodych lat, trudno by nam było zrozumieć zachowanie Ptaśka w szpitalu psychiatrycznym - udawanie ptaka. W ten sposób dowiadujemy się o młodzieńczej fascynacji ptakami a zwłaszcza ich lotem i sposobem życia. Tym samym na wszystko patrzymy już z innej perspektywy. Opowieść wzbogaca dzieło. Sprawia, że wiemy więcej i łatwiej się zżywamy z bohaterami, których poznaliśmy w różnych sytuacjach.
Teraz spróbuję przyjrzeć się "Lalce" Bolesława Prusa. Umieszczony tam pamiętnik Rzeckiego ukazuje wydarzenia, które poprzedzają główną akcję powieści. W ten sposób poznajemy młodość Wokulskiego. Rzecki - stary, zdziwaczały człowiek chce w ten sposób pomóc swojej słabej pamięci. Poza tym przelewa na papier swoje myśli, bo ten niepoprawny romantyk w żadnym wypadku nie potrafi dogadać się z młodymi ludźmi, którzy mają pozytywistyczne poglądy. Forma pamiętnika pozwala poznać poglądy subiekta na temat zdarzeń przywoływanych przez autora. Tym samym kontrastuje wyraźnie z wszechwiedzącą narracją, która dominuje w innych miejscach powieści. W tym przypadku obiektywizm schodzi na plan dalszy. Bieg wydarzeń jest wyselekcjonowany i uporządkowany. Rzecki bowiem spogląda na wszystko z odmiennej perspektywy. Dzięki temu wgłębiamy się w wydarzenia, poznajemy poglądy kogoś, kto uczestniczył w akcji. Pamiętnik uzupełnia treść "Lalki", wypełnia luki. Mówi o tym Jan Zygmunt Jakubowski w studium "Literatura Polska - od średniowiecza do pozytywizmu". Profesor twierdzi, że Prus zastosował formę pamiętnika, aby "treści polityczne (...) rozrzucone po całej powieści mogły ujść uwadze cenzora i faktycznie uszły, skomasowane zaś w jednym miejscu uniemożliwiłyby w ogóle jej ogłoszenie." Tym samym Prus zastosował formę pamiętnika, by ujawnić swoje poglądy w kwestii skomplikowanej sytuacji kraju.
Wielu twórców, niezależnie od epoki historycznej przywoływali przeszłość bohaterów literackich. Sięgali tym samym do pamiętnika oraz opowieści, by wzbogacić swój utwór. Równocześnie działania bohaterów wtedy stawały się bardziej zrozumiałe. W ten sposób czytelnicy mogą w pełni docenić kunszt i zamysł autora.
