Nowy wzór patriotyzmu, praca u podstaw, praca organiczna, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów to główne hasła programowe epoki pozytywizmu. Starano się poprawić sytuację w kraju, edukować społeczeństwo, zwiększyć prawa płci pięknej, zachować jedność z mniejszościami narodowymi.
Pisarze, poeci, publicyści starali się wzbudzić swymi dziełami w zrezygnowanym społeczeństwie ducha patriotyzmu, przypomnieć sukcesy historyczne, dać nową nadzieję. Przykładem tego może być "Trylogia" Henryka Sienkiewicza, która miała służyć "pokrzepieniu serc". Starano się także walczyć z zacofaniem i ciemnotą ludzi, mieszkających na wsi. Autorzy alarmowali o złej sytuacji chłopów, wykorzystywaniu najbiedniejszych warstw, tragicznych warunkach życia. Pisarze ukazywali postawy bohaterów godnych podziwu i naśladowania. Tytułowa "siłaczka" z noweli Stanisława Żeromskiego to osoba pełna poświęcenia i walki o własne ideały. Taka właśnie powinna być polska inteligencja, jeżeli kraj ma mieć szansę odbudowy. Przedstawiciele polskiego pozytywizmu apelowali również o zwiększenie praw kobiet, co miało prowadzić do progresu społecznego. Pragnęli, aby płeć piękna miała większy udział w życiu społecznym kraju i większy dostęp do placówek oświatowych. Chcieli uświadomić społeczeństwu znaczenie kobiet. Pisarki, które tworzyły w tej epoce nawoływały do równouprawnienia, dania kobietom szansy, aby mogły się kształcić, same utrzymać, mieć odpowiednie wynagrodzenie. Miało to związek z upadkiem powstania, w którym większość żywicieli rodziny zginęła lub wyemigrowała.
Równie ważna ideą było hasło asymilacji Żydów. Zaborcy starali się poróżnić społeczeństwo z mniejszościami narodowymi. W noweli "Mendel Gdański" Maria Konopnicka apeluje o zaprzestanie prześladowań i skłania do refleksji nad bezmyślnym zachowaniem Polaków.
Na wypełnienie postulatów pozytywistycznych ogromny wpływ mieli przede wszystkim pisarze. To oni propagowali odpowiednie wzorce zachowań, krytykowali postępowanie ludzi obojętnych na losy kraju, byli odpowiedzialni za uświadamianie społeczeństwa. Część haseł udało się spełnić, o inne dzielnie walczono, niektóre natomiast okazały się niewykonalne.
