Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wiek rozumu" (w Anglii), "wiek filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromna wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty.

Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:

- wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;

- dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;

- schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822.

Główne nurty artystyczne okresu oświecenia:

Klasycyzm - poezja ma mieć cele utylitarne oraz dydaktyczno - moralizatorskie, wynikające z przekonania o dużej sile słowa jako narzędzia wywierania wpływu na społeczeństwo.

Sentymentalizm - literaturami przekazywać emocje i uczucia człowieka oraz kształtować prawdziwe więzi międzyludzkie, co także prowadziło do moralizatorstwa. Największym propagatorem sentymentalizmu był pochodzący z Francji pisarz Jan Jakub Rousseau. Pojęcie "sentymentalizm" przejęto od tytułu powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a zatytułowanej "Powieść sentymentalna".

Sentymentalizm nawiązywał do empiryzmu i sensualizmu, dużą wagę przywiązywał do opisania sytuacji pojedynczej jednostki, jej wewnętrzne konflikty oraz problemy, analizując przy tym sytuację społeczną. Sprzeciwiał się sztucznie tworzonym podziałom stanowym.

Rokoko - styl, który uwidocznił się przede wszystkim w poezji. Odznaczał się dużą dekoracyjnością, subtelnością, która widoczna był w niektórych typach komedii i operach. Piękno było najważniejszą wartością, ponieważ dawało przyjemność w obcowanie z dziełem sztuki.

Gatunki literackie oświecenia:

bajka - jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, jednoznaczne cechy. Mamy dwa rodzaje bajek: narracyjna ( która opowieść o prostej budowie) oraz epigramatyczna (czterowersowa historyjka). Najbardziej popularna jest tzw. bajka zwierzęca, której bohaterowie są upersonifikowanymi zwierzętami, za którymi kryją się ludzie, a relacje miedzy zwierzętami odpowiadają relacjom ludzkim. Pierwszym twórca bajek jest żyjący w starożytności Ezop (VI wieku p.n.e.). W Polsce pierwsze bajki tworzył w XV wieku Biernat z Lublina. Natomiast w oświeceniu pisali je: w Rosji I. Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.

satyra - Satyra wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych.

poemat heroikomiczny - powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.

Cechy poematu heroikomicznego:

- parodia,

- charakter żartobliwy, satyryczny,

- celem jest ośmieszenie zachowań,

- wysoki styl, typowy dla epopei,

- inwokacja, porównania homeryckie,

- brak zasady decorum,

- patetyczny język dla błahej tematyki.

komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce i nastroju, mający dużo wątków, które zazwyczaj kończą się pozytywnie i szczęśliwie dla bohaterów. Zawiera dużo komizmu a także karykatury, satyry, groteski. Ma na celu rozśmieszenie widza.

sielanka - gatunek ten pochodzi ze starożytnej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), zalicza się do niego wszystkie utwory o pogodnym tonie, podejmujące temat życia pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie najbardziej znanym autorem sielanek był Wergiliusz.

powieść - jest jednym z głównych gatunków nowożytnej epiki. Odznacza się dużym rozmiarem, dużą ilością wątków i opisywanych wydarzeń oraz postaci. Posiada narratora, który opowiada o tym, co się dziej w świecie przedstawionym. Wydarzenia oraz bohaterowie są nierealni, wymyśleni oraz mocno zindywidualizowane, konkretne. Opisy bogate są w szczegóły.

esej - pochodzi od francuskiego słowa assai = próba. Jest to wypowiedź podejmująca tematykę literacką, publicystyczną lub filozoficzną. Charakteryzuje się swobodnym, luźnym style, gra skojarzeń, subiektywizmem oraz dbałością o formę. Od wypowiedzi naukowej lub filozoficznej różni ją to, że nie stara się wyczerpać problemu, tematu i ma bardziej elastyczną formę, co sprawia, ze może posługiwać się środkami literackimi (np. metaforą, obrazem, luźną kompozycją, tokiem skojarzeniowym). Zazwyczaj wyraża emocje i refleksje autora i tylko stwarza pozory szczerości. Brak syntetycznego podsumowania.

felieton - pochodzi od francuskiego słowa feuilleton = zeszycik, powieść w odcinku. Jest gatunkiem publicystycznym, który podejmuje aktualną tematykę, opisuje bieżące wydarzenia w swobodny, impresyjny, sposób. Tu również istnieje możliwość posługiwania się metaforą i skojarzeniem, a nawet fikcją literacką. Felieton ma wzbudzić ciekawość czytelnika, czemu służy atrakcyjna forma, która łączy lekki styl, często żartobliwy z satyrą. Temat główny jest traktowany dygresyjnie, wyraża subiektywne opinie i cale nie musi być jednorodny stylistycznie, a uogólnienia są raczej hipotetyczne.

poemat heroiczny - opisuje postać ważną, historyczną na tle istotnych dla państwa wydarzeń, np. "Jagiellonida" Tomaszewskiego.

poemat opisowy - utwór o charakterze dydaktyczno-filozoficznym, który opisuje fragment rzeczywistości, aby móc uogólniać. Opis jest podporządkowany jakiejś wizji ogólnej, wizji natury, świata. Poemat opisowy w XVIII wieku służył do pochwały człowieka oraz przyrody.

komedia dell'arte - należy do literatury plebejskiej.

oda - utwór poetycki ukształtowany w starożytności, który odznacza się podniosłym stylem i jest pisany na cześć jakiejś osoby, idei lub wydarzenia. Zgodnie z poetyka klasyczna oda łączyła retorykę z elementami lirycznymi. Miała pewną swobodę kompozycyjna, ponieważ musiała wyrażać uniesienie. W oświeceniu oda była wykorzystywana tylko dla celów filozoficznych lub okolicznościowych.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:

empiryzm - (empiria-doświadczenie); Ojcem jest Franciszek Bacon, który uznawał za prawdziwe tylko to, co można sprawdzić doświadczalnie, a wszystko pozostałe odrzucał.

racjonalizm - jego twórcą jest Kartezjusz, autor sentencji "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Według niego najważniejszym celem jest myślenie, za pomocą którego człowiek może poznać prawdę o świecie. Odrzucał wiarę w przesądy uważając, ze prawdziwe jest tylko to, co można wytłumaczy rozumowo. Przedstawiciele to Wolter oraz Denis Diderot;

deizm - wynikał z racjonalizmu, który negował wiedzę objawioną i wszelkie dogmaty wiary. Nie akceptowali objawienia i innych wyznaniowych form wiary. Deiści uznawali, że Bóg istnieje, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy. Deistami byli Diderot oraz Wolter, którzy ostro krytykowali fanatyzmem religijny.

ateizm - (inaczej materializm) to pogląd, który odrzucał istnienie Boga. Nie liczyły się dla nich wartości duchowe. Jego ślady widoczne są w utworach francuskiego filozofa Paula Holbacha.

irracjonalizm - pogląd filozoficzny, który uważał, ze człowiek nie jest w stanie poznać całej prawdy o świecie za pomocą rozumu i musi się wesprzeć intuicją, wiarą, instynktem i tradycją. Rozwinął się tuz pod koniec epoki.

sensualizm - ponieważ wrażenia zmysłowe są odbiciem rzeczywistości, dlatego tylko one pomogą człowiekowi poznać sens istnienia. Słowami można wszystko nazwać i określić. Głównym ideologiem prądu był John Locke. Uważał, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), a doświadczenie życiowe zapisuje ją. 

Życie i zachowanie ludzi oświeceniowych zdominowane było przez utylitaryzm (najwyższym celem postępowania jednostki jest pożytek dla społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm oraz krytycyzm.