Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wiek rozumu" (w Anglii), "wiek filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromna wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty.

Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:

- wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;

- dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;

- schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822.

Tło historyczne.:

- dominacja Francji w Europie (Ludwik XIV, Ludwik XV, Ludwik XVI)

- Rewolucja Francuska

- czasy Napoleona

Filozofowie oświecenia:

- Kartezjusz

- Wolter

- John Locke

- filozofowie należący do tzw. encyklopedystów: Wolter, Monteskiusz, Rousseau, Diderot i d`Alembert

Główne prądy okresu oświecenia:

Klasycyzm - poezja ma mieć cele utylitarne oraz dydaktyczno - moralizatorskie, wynikające z przekonania o dużej sile słowa jako jedynego skutecznego narzędzia wywierania wpływu na społeczeństwo.

Sentymentalizm - literaturami przekazywać emocje i uczucia człowieka oraz kształtować prawdziwe więzi międzyludzkie, co także prowadziło do moralizatorstwa. Największym propagatorem sentymentalizmu był pochodzący z Francji pisarz Jan Jakub Rousseau. Pojęcie "sentymentalizm" przejęto od tytułu powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a zatytułowanej "Powieść sentymentalna".

Sentymentalizm nawiązywał do empiryzmu i sensualizmu, dużą wagę przywiązywał do opisania sytuacji pojedynczej jednostki, jej wewnętrzne konflikty oraz problemy, analizując przy tym sytuację społeczną. Była to pewnego rodzaju analiza psychologiczna. Sprzeciwiał się sztucznie tworzonym podziałom stanowym.

Rokoko - styl, który uwidocznił się przede wszystkim w poezji. Odznaczał się dużą dekoracyjnością, subtelnością, która widoczna był w niektórych typach komedii i operach oraz w niektórych drobnych wierszach. Piękno było najważniejszą wartością, ponieważ dawało przyjemność w obcowanie z dziełem sztuki.

Gatunki literackie oświecenia:

bajka - jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej, mającej charakter ogólny i powszechny. Zazwyczaj zwierzęta służą za maskę, za która kryją się określone cechy ludzkie. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje w trakcie utworu. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, niezmienne, jednoznaczne cechy. Podział bajek:

- narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), krótka opowieść o nieskomplikowanej budowie, podobna do noweli

- bajka epigramatyczna, zazwyczaj czterowersowa, przedstawia sytuację powierzchownie, następnie prezentuje paralelizm lub kontrastowe postawy.

W oświeceniu bajka służyła celom dydaktyczno - moralizatorskim oraz krytyce przywar wyższych warstw społecznych.

satyra - utwór o charakterze dydaktycznym, wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Jej istota jest krytyka i ośmieszenie prezentowanych zjawisk lub osób. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych.

poemat heroikomiczny - powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.

Cechy poematu heroikomicznego:

- parodia,

- charakter żartobliwy, satyryczny,

- celem jest ośmieszenie zachowań,

- wysoki styl, typowy dla epopei,

- inwokacja, porównania homeryckie,

- brak zasady decorum,

- patetyczny język dla błahej tematyki

komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce i nastroju, mający dużo wątków, które zazwyczaj kończą się pozytywnie i szczęśliwie dla bohaterów. Zawiera dużo komizmu a także karykatury, satyry, groteski. Ma na celu rozśmieszenie widza.

powieść - - jest jednym z głównych gatunków nowożytnej epiki. Odznacza się dużym rozmiarem, dużą ilością wątków i opisywanych wydarzeń oraz postaci. Posiada narratora, który opowiada o tym, co się dziej w swiecie przedstawionym. Wydarzenia oraz bohaterowie są nierealni, wymyśleni oraz mocno zindywidualizowane, konkretne. Opisy bogate są w szczegóły.

esej - pochodzi od francuskiego słowa assai = próba. Jest to wypowiedź podejmująca tematykę literacką, publicystyczną lub filozoficzną. Charakteryzuje się swobodnym, luźnym style, gra skojarzeń, subiektywizmem oraz dbałością o formę. Od wypowiedzi naukowej lub filozoficznej różni ją to, że nie stara się wyczerpać problemu, tematu i ma bardziej elastyczną formę, co sprawia, ze może posługiwać się środkami literackimi (np. metaforą, obrazem, luźną kompozycją, tokiem skojarzeniowym). Zazwyczaj wyraża emocje i refleksje autora i tylko stwarza pozory szczerości. Brak syntetycznego podsumowania.

felieton - pochodzi od francuskiego słowa feuilleton = zeszycik, powieść w odcinku. Jest gatunkiem publicystycznym, który podejmuje aktualną tematykę, opisuje bieżące wydarzenia w swobodny, impresyjny, sposób. Tu również istnieje możliwość posługiwania się metaforą i skojarzeniem, a nawet fikcją literacką. Felieton ma wzbudzić ciekawość czytelnika, czemu służy atrakcyjna forma, która łączy lekki styl, często żartobliwy z satyrą. Temat główny jest traktowany dygresyjnie, wyraża subiektywne opinie i cale nie musi być jednorodny stylistycznie, a uogólnienia są raczej hipotetyczne.

poemat heroiczny - opisuje postać ważną, historyczną na tle istotnych dla państwa wydarzeń, np. "Jagiellonida" Tomaszewskiego.

poemat opisowy - utwór o charakterze dydaktyczno-filozoficznym, który opisuje fragment rzeczywistości, aby móc uogólniać. Opis jest podporządkowany jakiejś wizji ogólnej, wizji natury, świata. Poemat opisowy w XVIII wieku służył do pochwały człowieka oraz przyrody.

komedia dell'arte - należy do literatury plebejskiej.

oda - utwór poetycki ukształtowany w starożytności, który odznacza się podniosłym stylem i jest pisany na cześć jakiejś osoby, idei lub wydarzenia. Zgodnie z poetyka klasyczna oda łączyła retorykę z elementami lirycznymi. Miała pewną swobodę kompozycyjna, ponieważ musiała wyrażać uniesienie. W oświeceniu oda była wykorzystywana tylko dla celów filozoficznych lub okolicznościowych.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:

empiryzm - (empiria-doświadczenie); Ojcem jest Franciszek Bacon, który uznawał za prawdziwe tylko to, co można sprawdzić doświadczalnie, a wszystko pozostałe odrzucał.

racjonalizm - jego twórcą jest Kartezjusz, autor sentencji "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Według niego najważniejszym celem jest myślenie, za pomocą którego człowiek może poznać prawdę o świecie. Odrzucał wiarę w przesądy uważając, ze prawdziwe jest tylko to, co można wytłumaczyć rozumowo. Zwalczał fanatyzm religijny i wszelką wiedze objawioną. Przedstawiciele to Wolter oraz Denis Diderot.

deizm - wynikał z racjonalizmu, który negował wiedzę objawioną i wszelkie dogmaty wiary. Nie akceptowali objawienia i innych wyznaniowych form wiary. Deiści uznawali, że Bóg istnieje, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy. Deistami byli Diderot oraz Wolter, którzy ostro krytykowali fanatyzmem religijny.

ateizm - (inaczej materializm) to pogląd, który odrzucał istnienie Boga. Nie liczyły się dla nich wartości duchowe. Jego ślady widoczne są w utworach francuskiego filozofa Paula Holbacha.

irracjonalizm - pogląd filozoficzny, który uważał, ze człowiek nie jest w stanie poznać całej prawdy o świecie za pomocą rozumu i musi się wesprzeć intuicją, wiarą, instynktem i tradycją. Rozwinął się tuz pod koniec epoki.

sensualizm - ponieważ wrażenia zmysłowe są odbiciem rzeczywistości, dlatego tylko one pomogą człowiekowi poznać sens istnienia. Słowami można wszystko nazwać i określić. Głównym ideologiem prądu był John Locke. Uważał, że człowiek zaraz po narodzinach jest niczym "czysta karta" (tabula rasa), a doświadczenie życiowe zapisuje ją. 

Życie i zachowanie ludzi oświeceniowych zdominowane było przez utylitaryzm (najwyższym celem postępowania jednostki jest pożytek dla społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm oraz krytycyzm.