Oświecenie to okres ludzkiej kultury umysłowej zawarty pomiędzy rokiem 1680 a końcem XVIII wieku, a Polsce pomiędzy 1740 a rokiem 1822, kiedy to ukazały się Ballady i romanse Mickiewicza, tradycyjnie przyjmowane jako początek epoki romantycznej. Obok nazwy formalnej funkcjonowały także następujące nazwy - terminy definiujące epokę ze względu na główne cechy filozoficzne, np.: "wiek rozumu", "wiek świateł", "wiek filozofów". Za jedną z głównych podstaw epoki uznaje się rozumowe (racjonalne, racjonalistyczne) podejście do świata i poznania tegoż świata, które wyrażone zostało w dziele Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, głoszące empiryczne, (czyli doświadczalne) pochodzenie wiedzy, którego autorem był John Locke. Zapoczątkowane przez niego uwielbienie rozumu zostało błyskawicznie podchwycone przez innych myślicieli epoki i oczywiście poddane weryfikacji praktycznej, czego dowodem mogą być kolejne dzieła wypowiadające się w najróżniejszy sposób na temat postulatów Locke'a, by przywołać w tym miejscu: D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748) czy I. Kanta, Krytykę czystego rozumu (1781), będące de facto zwieńczeniem założeń ideologicznych stawiających rozum u podstaw wszelkiego poznania świata. Nurty filozoficzne oparte na głębokim przekonaniu o możliwościach rozumu ludzkiego propagowali europejskiej sławy pisarze, m. in. Wolter, Diderot czy Rousseau, którzy w swych dziełach budowali postacie o wzorcu charakterologicznym ściśle związanym z głoszonymi przez autorów przekonaniami, stąd nie brakuje utworów wpisujących się w gatunek powiastki filozoficznej, poematu opisowego czy też wszelkiego rodzaju satyr, listów poetyckich czy bajek wymagających od czytelnika zaangażowania intelektualnego i emocjonalnego. W dziedzinach nauki oświecenie postrzegane jest jako czas niezwykle prężnie rozwijającej się wiedzy z zakresu techniki, fizyki, chemii, nauk matematyczno - przyrodniczych, wreszcie antropologii i historii ludzkiej, bowiem dotychczas wszelkie próby wykroczenia poza krąg dozwalany przez Kościół, natychmiast kończyły się ekskomuniką lub w najlepszym przypadku mianem szarlatana i tym samym drastycznym ograniczeniem środków na kontynuowanie badań z wybranej dziedziny.

W Polsce oświecenie rozpoczęło się z pewnym opóźnieniem wynikłym zapewne z peryferyjności Królestwa w stosunku do kulturalnej mapy Europy. Jako datę inicjującą nową epokę przyjmuje się rok 1740, czyli datę otwarcia pierwszej nie - jezuickiej szkoły w Polsce, było to Collegium Nobilium, którego inicjatorem a później pierwszym dyrektorem został Stanisław Konarski. Warto także wspomnieć w tym miejscu, że w nieodległym czasie powstała pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie biblioteka o charakterze publicznym - Bibliotek Załuskich. Za koniec epoki przyjmuje się tradycyjnie, bowiem pozwalają określić ją dość jednoznacznie czasowo wspomniane już Ballady i romanse Mickiewicza. Warto podkreślić, że pomimo iż oświecenie zawitało nad Wisłę z pewnym, jednak dość wyraźnym, opóźnieniem, to jednak polscy twórcy i reformatorzy bardzo szybko ową stratę zdołali nadrobić - wymieniając w tym miejscu powstanie czasopism o wyraźnie oświeconym charakterze (Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne), otwarcie Teatru Narodowego, powołanie Komisji Edukacji Narodowej czy najważniejsze - uchwalenie Konstytucji Majowej.

Oświecenie w Polsce, jeśli wziąć pod uwagę style obowiązujące w literaturze, wyróżnia się w pewien sposób na tle europejskiego, bowiem cechuje się niewielką rozbieżnością pomiędzy trzema obowiązującymi stylami - klasycyzmem, który wziął zdecydowanie górę za sprawą Krasickiego i Naruszewicza, sentymentalizmem w wydaniu Franciszka Dionizego Kniaźnina oraz Juliana Ursyna Niemcewicza i rokokiem, którego czołowymi przedstawicielami byli Józef Szymanowski oraz Tomasza Kajetana Węgierskiego. Warto w tym miejscu podkreślić, że jednak znacząca większość powstających utworów była eklektyczna (termin ten oznacza wzajemności stylowe, formalne lub symboliczne pomiędzy współistniejącymi gatunkami, nurtami czy technikami obrazowania w poezji), bowiem autorzy nie przywiązywali, zresztą bardzo słusznie, uwagi do stylu, skupiając swą uwagę na wymiarze treściowym utworu. Oczywiście nie brakuje w polskiej poezji XVIII wieku utworów, które jednoznacznie wpisują się w przedział wyznaczony przez poetykę nurtu na przykład sentymentalnego czy rokokowego, jednak najnowsze badania coraz częściej mówią o analizie dorobku oświeceniowej poezji jako zjawiska w większym stopniu zdeterminowanego przez czynniki społeczno - polityczne niż wyznaczniki stylistyczne.

Wczesne oświecenie (1740-1765)

Kiedy pada pytanie, kto tak naprawdę zapoczątkował przemiany społeczno - polityczne na terenie Królestwa odpowiedź może być tylko jedna - Stanisław Konarski, wybitny działacz społeczny, pedagog a przede wszystkim twórca pierwszej szkoły, która nie podlegała kościelnym wpływom. Konarski był także tym człowiekiem, który jako pierwszy zebrał i wydał w jednym dziele wszystkie polskie prawa i… od razu przystąpił do ich gruntowanej reformy, jako że uznał je w większości za przestarzałe lub najzwyczajniej w świecie głęboko niesprawiedliwe, bowiem godzące niemiłosiernie w stany zależne, jakimi było mieszczaństwo oraz chłopi. Nie posunął się jednakże do podjęcia reformy prowadzącej do uwłaszczenia chłopów, ale propozycje związane z samodzielnością mieszczan zajęły w jego almanachu politycznym dość dużą ilość miejsca. Swoją teorię państwa polskiego wyłożył w czterotomowym dziele O skutecznym rad sposobie, które ukazywało się w latach 1760 - 1763). Myśląc o początkach oświecenia w Polsce, należy także pamiętać o braciach, Andrzeju i Józefie Załuskich, którzy pełniąc funkcje biskupów, dołożyli wszelkich starań o to, aby podnieść Polskę z kolan i przywrócić jej dawną świetność; oni też założyli pierwszą polską bibliotekę publiczną, która według ich zamierzeń miała być ośrodkiem badań i odkryć naukowych - wspominałem o niej już we wstępnej części.

Czasy stanisławowskie (1764 - 1795)

Polska literatura oświeceniowa często bywa utożsamiana z pojęciem literatura stanisławowska, bowiem to właśnie król Stanisław August Poniatowski bardzo przyczynił się do faktu, że osiągnęła ona poziom znany nam dziś. Ze wszystkim oczywiście wiązała się rola mecenasa kultury, którą bardzo chętnie król przyjął na siebie postępując wzorem monarchów europejskich. Zresztą pamiętajmy także o jednym, bardzo ważnym postulacie polskiej literatury oświecenia, który wypłynął właśnie z ust króla, a mianowicie, że jednym z podstawowych zadań stojących przed literaturą jest bawić, ale przede wszystkim uczyć.

Innym czynnikiem, który miał znaczący wpływ na kulturę polskiego oświecenia jest bez wątpienia prasa. W 1765 roku zaczyna ukazywać się Monitor, którego redaktorem zostaje bliski współpracownik króla, Franciszek Bohomolec, a z początkiem roku 1770 zaczynają ukazywać się Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (od siódmego numeru są one dwutygodnikiem), które są pierwszym i chyba najważniejszym pismem literackim epoki oświecenia w Polsce, nie tylko dlatego, że promowały twórczość zagraniczną, ale przede wszystkim stanowiły pole do popisu artystycznego naszych rodzimych poetów i pisarzy.

Kolejnym ważnym wydarzeniem, które trzeba wymienić omawiając czasy stanisławowskie, jest powstanie elitarnej Szkoły Rycerskiej, której dyrekcję objął książę Adam Czartoryski i która wkrótce uzyskała miano jednej z najlepszych szkół w Europie. Należy wspomnieć w tym miejscu o jednostce powołanej przez Komisję Edukacji Narodowej, której zadaniem było opracowywanie podręczników wyłącznie w języku polskim oraz krzewienie oświaty tam, gdzie jej kaganek nie zdołał jeszcze w pełni zapłonąć, mam w tym momencie na myśli oczywiście Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

Należy także wspomnieć rok 1765, kiedy to dzięki staraniom samego króla udało się otworzyć pierwszy w Polsce teatr publiczny, którego roli dziś trudno w ogóle przypisać jakąkolwiek ocenę ze względu na jej ogólnospołeczny wymiar. Stał się on bowiem jedną z kluczowych instytucji wychowawczych, bowiem wystawiane tam sztuki miały taki właśnie charakter a udostępnienie repertuaru szerokiemu gronu publiczności spowodowało, że jego siła oddziaływania była nieporównywalna z żadną z dotychczas prowadzonych instytucji o charakterze kulturalnym. Tu bowiem kształtowane były podstawy kultury bycia częścią społeczeństwa, tu wykuwano pierwsze sądy publiczne i wreszcie tu spotykały się ze sobą różne grupy społeczne uczestniczące w jednym wydarzeniu na wspólnych zasadach, bez podziału na gorszych i szlachtę. Teatr więc spełniał swoją rolę w wielu płaszczyznach - bawił, wychowywał ale przede wszystkim integrował ze sobą środowiska poszczególnych warstw społecznych, pozwalając im spotykać się na wspólnym terenie, gdzie nie funkcjonowały podziały na lepszych i gorszych względem podejmowanych działań o charakterze scenicznym, muzycznym czy wokalnym.

Łatwo więc zorientować się, że najważniejsze role w państwie odgrywali ludzie skupieni wokół postaci króla Stanisława Augusta i głoszący tożsamą z nim politykę gruntownej odnowy państwa. Do najwybitniejszych przywódców ruchów intelektualnych zaliczyć z całą pewnością trzeba Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja, których reformy polityki, oświaty, kultury, obyczajów a wreszcie moralności obywateli złożyły się w dużej mierze na kształt Konstytucji 3. Maja.

Klasycyzm postanisławowski (1795 - 1822)

Początkowa data okresu schyłkowego jest kojarzona jednoznacznie z III rozbiorem Polski dokonanym przez Rosję, Prusy oraz Austro-Węgry a zatem z końcem istnienia Polski jako samodzielnego państwa na mapie Europy. Nie oznacza to jednak końca podejmowanych w kraju prób artystycznych czy przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, choć niewątpliwie należy rozpoznawać je jako swoiście przebrzmiałe echa oświecenia właściwego. Oczywiście nie możemy zapomnieć, że to właśnie teraz powstaje pierwsza powieść sentymentalna - Malwina autorstwa Marii Wirtemberskiej, że we Włoszech Wybicki pisze Mazurek Dąbrowskiego oraz że siedemnaście lat historii narodu nie może być czarną dziurą myśli społecznej i intelektualne, bez względu na towarzyszące okoliczności. W tym okresie swoje działania o charakterze podejmuje Tadeusz Kościuszko, wtedy też zostają poczynione pierwsze akty terroru ze strony zaborców, słowem formalnie Polska została wymazana z map Europy ale w żadne sposób nie zostało zahamowane jej życie wewnętrzne, które wciąż jeszcze modelowane było przez poetów i pisarzy współtworzących Konstytucję.

Immanuel Kant - autor słynnego pytania Co to jest oświecenie?, które w znaczący sposób wpłynęło na kształtowanie się osiemnastowiecznej myśli filozoficznej; za jego sprawą dokonał się przełom w świadomości europejskich filozofów, przez niektórych postrzegany także jako czołowy teoretyk epoki i… filozof, który położył jeden z kamieni węgielnych pod myśl romantycznego przełomu. Innym ważnym cytatem z twórczości niemieckiego filozofa są słowa: Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie, które interpretować można w duchu oświeconego racjonalizmu, bowiem gwiazdy są tutaj metaforą nigdy nie kończącego się poznania świata, zaś, prawo moralne utożsamia rozum i tym samym zdolności poznawcze jednostki względem całości świata, który ją otacza.

Wolter - francuski filozof i publicysta. Autor jednej z najpowszechniej znanej powiastki filozoficznej - Kandyda, w której to zawarł rozważania poświęcone kondycji człowieka we współczesnym mu świecie. Dzięki temu ale także niezwykłemu talentowi do budowania błyskotliwych i łatwo zapadających w pamięć kwestii, Wolter stał się jednym z najchętniej czytanych i cytowanych autorów na świecie, by przytoczyć jedno z jego ulubionych powiedzonek: Gdyby Bóg nie istniał, trzeba by Go było wynaleźć;

Monitor - kluczowe czasopismo o charakterze społeczno - politycznym wydawane w okresie polskiego oświecenia, które pełniło także rolę jednego z narzędzi prowadzonej polityki reformy obyczajowej i moralnej. Obok tej tematyki pojawiały się nieco rzadsze artykuły o charakterze wybitnie literackim czy eseistycznym, jednak duże znaczenie przywiązywał do zaangażowania się w organizację zjawiska mecenatu artystycznego. Odegrał istotną rolę w dziejach kształtowania nie tylko polskiej publicystyki oraz w walce o język narodowy.

Zabawy Przyjemne i Pożyteczne - to pierwszy na ziemiach polskich tygodnik, którego głównym celem było dokonywanie przeglądu wydarzeń artystycznych i kulturalnych, które miały miejsce w przeciągu ostatnich dni, ale także prezentowanie najnowszych osiągnięć literackich autorów związanych z osobą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Redaktorem był Adam Naruszewicz, dlatego nie powinno dziwić, że kierowane ono było szerokich mas społecznych a jego celem, który określić można jako długofalowy, była z całą pewnością edukacja społeczna, obyczajowa i obywatelska, która realizowana była poprzez odpowiedni dobór gatunków, jak i utworów prezentowanych na łamach tygodnika. Nieoficjalnie mówi się o nich jako o czasopiśmie będącym organem obiadów czwartkowych organizowanych przez króla oraz jako o kuźnicy polskiej poezji doby oświecenia, bowiem to na ich łamach kształtowały się tradycyjne w epoce gatunki, wreszcie miały miejsce najważniejsze debiuty i dyskusje o charakterze programowym. To właśnie na jego łamach toczyły się spory i dyskusje o charakterze politycznym i społecznym, które później miały niezwykle istotne znaczenie w kształtowaniu tekstu Konstytucji, co więcej w sposób niezwykle znaczący przyczyniło się do modelowania poszczególnych nurtów oraz stylów pisarskich obowiązujących w, podkreślam, polskim oświeceniu.

Trudno powiedzieć jak wyglądałaby dzisiejsza polska szkoła, gdyby nie Hugo Kołłątaj, który żył w latach 1750 - 1812. Jemu to bowiem z całą odpowiedzialnością można przypisać reformę Akademii Krakowskiej, którą prowadził z ramienia Komisji Edukacji Narodowej. Był niezwykle zaangażowanym w życie polityczne kraju działaczem stronnictwa patriotycznego, a wielkie doświadczenie był działaczem i pisarzem politycznym, organizatorem oraz teoretykiem nauki i oświaty, historykiem i filozofem. Podczas Sejmu Czteroletniego Kołłątaj należał do najbardziej aktywnych przedstawicieli stronnictwa patriotycznego, jego umiejętności polityczne, szeroka wiedza zdobyta w czasie studiów zagranicznych pozwoliło skupić mu wokół własnej myśli politycznej grupę najaktywniejszych poetów, pisarzy i publicystów, których później nazywano Kuźnicą Kołłątajowską. Współtworzył Konstytucję 3. Maja. Bez wątpienia jest jedną z najwybitniejszych postaci nowożytnych dziejów Polski. Do najważniejszych jego dzieł należą bez wątpienia listy będące niezwykle dokładną analizą i jednocześnie wykładnią o charakterze programowym zatytułowane Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka. Wśród dorobku literackiego Kołłątaja wymienić należy także Prawo polityczne narodu polskiego (1790) oraz Porządek filozoficzno-moralny (1810), czyli dzieła będące pokłosiem wielu lat zbierania doświadczenia oraz zimnego, analitycznego podejścia do wszelkich chorób, jakie cierpiała w XVIII Rzeczypospolita Polska.

Stanisław Staszic, żyjący w latach 1755-1826, zasłynął jako organizator i reformator osiemnastowiecznego życia kulturalno - obyczajowego. Jest autorem dwóch traktatów charakterze społeczno - politycznym, które zawierają wykładnię najodpowiedniejszej dla państwa polityki tak wewnętrznej, jak i zagranicznej. Przestrogi dla Polski oraz Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego poprzedzone zostały długimi studiami pod kierunkiem największych sław europejskiej myśli politycznej i społecznej oraz wnikliwą analiza sytuacji zastanej. Z obu dzieł przemawia Staszic - polityk, któremu najbliższy jest ustrój republikański, który jednak dla dobra ogólnego postanawia zastąpić monarchią konstytucyjną. Występuje z pozycji oponenta rzeczywistości Polski szlacheckiej, bowiem widzi doskonale, jak daleko posunęło się zepsucie i degrengolada społeczno - obyczajowa wśród przedstawicieli najbardziej wpływowej szlachty. Dlatego trudno jest mówić o popularności Staszica wśród kręgów szlacheckich czy magnackich - był twardym i nieustępliwym człowiekiem, który gotów był bronić swoich racji do ostatniej kropli krwi swojej lub cudzej. Jego to wkładowi zawdzięczamy szkołę, której program oparty został na idei wychowania pożytecznego i praktycznego, które prowadzone miało być w myśl zasady głoszonej jeszcze przez Reja, zatem nauka w języku polskim.

Stanisław Konarski (1700-1773) to pisarz, publicysta, pedagog, ale przede wszystkim jedne z największych reformatorów polskiego szkolnictwa doby oświecenia. Twórca Collegium Nobilium postulował i wprowadzał w życie bogaty program modernizacji systemu nauczania w zakresie programu i organizacji nauki, ale przede wszystkim w płaszczyźnie stosowanych metod nauczania oraz tym samym wychowania młodych ludzi. Jego imperatyw moralny oparty był ideale "mąż honoru", dlatego chętnie w swojej działalności szkolno - wychowawczej odwoływał się do utrwalonych w kulturze europejskiej wzorów bohaterstwa, często sięgał, wzorem swoich mistrzów, do kultury antyku.

Jakub Jasiński żył w latach 1761 - 1794. Nikt nie popełni błędu, jeśli jego skojarzeniem będą lekkie i łatwe w odbiorze piosenki o wyraźnym zabarwieniu libertyńskim. Później zaznaczą się ostre w wymowie utwory o charakterze antyklerykalnym, by wreszcie w końcowym etapie twórczości prym oddać wspaniałym utworom o charakterze patriotycznym. Z całą pewnością warto pamiętać postać tego młodego poety, który zginął z bronią w ręku, broniąc warszawskiej Pragi, bowiem jego twórczość zapisuje się czerwono - złotymi zgłoskami w historii literatury polskiego oświecenia. Jest jednym z niewielu twórców epoki oświecenia, który nie uląkł się represji wskutek radykalnych poglądów patriotycznych, za co odebrano mu między innymi szlify generalskie, oraz jednym z niewielu poetów, o których bardzo ciepło wyrażą się Mickiewicz powszechnie uważany za krytyka epoki oświeceniowej. Być może na autorze Pana Tadeusza wielkie wrażenie zrobiła duma i dzielność młodego przecież poety.

Klasycyzm (samo słowo wywodzi się od łacińskiego classicus - pierwszorzędny, wzorowy, doskonały) - w oświeceniu funkcjonuje jako nazwa prądu literackiego, który rozwinął się we Francji w XVII w. i który można wyróżnić w innych literaturach europejskich aż do końca wieku XVIII, choć w niektórych krajach jego pewne tendencje zanikły dopiero w pierwszym ćwierćwieczu kolejnego stulecia. Literaci zaliczani do tegoż za podstawowy cel uznawali takie ukształtowanie materiału poetyckiego i literackiego w ogóle, aby w sposób możliwie najpełniejszy zbliżyć się do klasycznego wzorca osiągniętego przez twórców starożytnych i tym samym stworzyć dzieło o uniwersalnym charakterze. Wykładnię stylu klasycznego stworzył Boileau w Sztuce poetyckiej wydanej w 1674 roku. Według Boileau zadaniem twórcy klasycznego jest osiągnięcie doskonałości stylu i akceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości uznawanych za piękno ogólne, którego wzorce powstały w starożytności lub też pochodziły z natury, która postrzegana był jako swoista istota rzeczy. Konkretny utwór zrealizowany musiał być przy szczególnym zachowaniu zasad wszelkiego umiaru, który to pozwalał osiągnąć wymiar prawdopodobieństwa a także jedność estetyczną w obrębie treści dzieła. Jedną z najważniejszych zasad obowiązujących w trakcie pisania była zasada decorum, ale również dużą wagę przywiązywano do stylu pisarskiego, od którego wymagano z jednej strony jasności i zwięzłości formy, z drugiej zaś prawd ogólnych sformułowanych konkretnie i na odpowiednio poziomie intelektualnym.

Sentymentalizm (słowo pochodzi od francuskiego sentiment = uczucie, czucie) - to jeden z głównych prądów kulturalnych, umysłowych i literackich powstały w oświeceniu i rozwijający się w różnych krajach Europy. Generalnie oparty był na negacji tego wszystkiego, co wynikało z racjonalistycznego podejścia do życia, twórcy postrzegali doświadczenie zmysłowe jako najdoskonalszy sposób zebrania wiedzy o świecie, który uznawali za doskonałe zaprzeczenie ładu i harmonii. Odczuwali wyraźny kryzys moralny wywołany porzuceniem w twórczości wzorów pochodzących z natury, która według nich była ostoją dobra, piękna oraz enklawą dla potrzebujących wyciszenia i zmęczonych zgiełkiem cywilizacji. Najważniejszą formą obcowania ze sztuką było jej przeżycie, bowiem tylko w ten sposób można było osiągnąć stan emocjonalnego utożsamienia się z filozoficzną myślą autora, dlatego też wykreowano nowy typ postaci - bohatera czułego, dla którego najważniejsze były własne uczucia, spostrzeżenia i sądy wynikłe z doświadczenia natury, jej piękna oraz pięknej literatury opisującej ludzkie uczucia.

Franciszek Karpiński, nazywany także "śpiewakiem Justyny" (od cyklu sielanek, w których główną bohaterką była właśnie Justyna - w rzeczywistości Marianna Broselówna). Żył i tworzył w latach 1741 - 1825. Powszechnie uznaje się go za najwybitniejszego poetę okresu sentymentalizmu, który stworzył na gruncie literatury polskiej nowy typ liryki, obierającej sobie za główny cel ludzkie uczucia i możliwie dokładną ich analizę oraz piękno wyrażenia. Nie oznacza to, że nie podejmował "obowiązkowych" w oświeceniu tematów polityczno - społecznych, jednak musiały mu one ewidentnie nie odpowiadać, bowiem rychło wycofał się z życia politycznego i zaszył się w swojej posiadłości na prowincji, gdzie pozostał do końca życia. Ważne, aby pamiętać o przepięknej urodzie kolędach oraz twórczości religijnej - wyraźnie wzorowanej na poezji ludowej oraz wspomnianej już liryce miłosnej, osobistej i erotycznej, w której wyraźnie rysował się pierwiastek indywidualnego stylu i naturalności języka.

Rokoko (nazwa pochodzi od francuskiego rocaille - muszla zdobiąca grotę) - początkowo za pomocą tego terminu określano styl w sztukach plastycznych i architekturze pierwszej połowy XVIII w., zaś później utarło się określać za jego pomocą także zjawiska literackie, w których obserwować można było tendencje analogiczne do występujących w sztukach pięknych czy architekturze. Utwory określane jako rokokowe odnosiły się głównie do sfery uczuć erotycznych, przeżyć osobistych. Prezentacje odbywały się zazwyczaj w bardzo niewielkim gronie blisko ze sobą związanych czy zaprzyjaźnionych osób, które przekonane były o wielkim wyrafinowaniu artystycznym sztuki, z którą obcowali a jednocześnie sublimacja miłości i jawnego erotyzmu przyczyniała się do wytworzenia atmosfery zabawy i radosnej gry z obowiązującą konwencją towarzyską. Polskie rokoko to twórczość Franciszka Dionizego Kniaźnina i Tomasza Kajetana Węgierskiego, których anakreontyki, epigramaty, komedie salonowe oraz rokokowe odmiany sielanek stały się rozrywką dworską schyłku XVIII wieku.

Powrót posła - to pierwsza polska komedia polityczna (to gatunek komedii, w którym główny nacisk kładziony jest przez autora na charakterystykę utrzymaną w duchu ironii i satyry poświęconą danemu miejscu lub czasowi.), która wyszła spod pióra Juliana Ursyna Niemcewicza. Powstała na przełomie października i listopada 1790 roku w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego, wydana zaś została w styczniu 1791 i dedykowana marszałkowi Sejmu, Stanisławowi Małachowskiemu. Ważne, aby wspomnieć datę wystawienia na deskach teatralnych, bowiem nastąpiła ono w bardzo krótkim czasie po premierze książkowej, był to 15 I 1791. Treść utworu osnuta jest wokół wątku miłosnego dwójki młodych ludzi, w których związek próbuje się wkraść osoba trzecia, która działa wyłącznie z pobudek finansowych. W tym miejscu należy podkreślić wyraźnie pojawiający się motyw sentymentalny, bowiem Walery jest typowym przykładem czułego i wrażliwego kochanka, gotowego poświęcić swoje własne dobro i szczęście dla wybranki swego serca. Teresa zaś, choć zwodzona obietnicami Szarmantckiego, nie zamierza poddać się modnej fali i ostro sprzeciwia jego zalotom, nie chce bowiem wpisać się w społeczeństwo określane tak nielubianym przymiotnikiem "modne". Ale to właśnie powrót Walerego, będącego posłem na sejm, jest okazją do podjęcia dyskusji na tematy polityczne oraz oceny własnej postawy każdego z uczestników wydarzeń względem kraju a tym samym względem obowiązku publicznego, który czy tego chcą czy też nie, na nich spoczywa. Dochodzi do jawnego konfliktu, w którym sromotną porażkę ponoszą zwolennicy tradycyjnego, magnackiego porządku, dodatkowo zostają oni ośmieszeni przez swoją nieporadność i brak ogólnego zorientowania w kulturze współczesnej oraz bierne hołdowanie populistycznym modom przenikającym z oświeconego Paryża. Powrót posła jest więc parodią oświeceniowego społeczeństwa i niezwykle aktualnym jeśli nie najaktualniejszym, komentarzem polskiej sceny politycznej, która jak wiemy pod koniec XVIII wieku stanowiła centrum zainteresowania świadomych obywateli. Warto także zwrócić uwagę na przedsięwzięte przez poetę środki artystycznego wyrazu, którymi będą niewątpliwie kontrast realizujący się w opozycji kreacji zwolenników obozu szlacheckiego i stronnictwa patriotycznego oraz pomiędzy Starościną i Szarmanckim, w zestawieniu z Podkomorzym i Podkomorzyną, komizm słowny i sytuacyjny, a także liczne paralele - najczęściej zrozumiałe dla czytelników żyjących w epoce.

Fircyk w zalotach - to trzyaktowa komedyjka Franciszka Zabłockiego, którą wydał w 1781 roku i w tymże wystawił w Warszawie, nie omieszkując opatrzyć jej dedykacją dla Stanisława Augusta. Bez wątpienia wzorowana jest na Theatre Italien, jednak nie popadająca tak bardzo w absurd i poszukująca nieco bardziej aktualnych problemów, niemniej jednak należy tu poszukiwać "tragicznego konfliktu" opartego na zasadzie qui pro quo. W pewien sposób jest to sztuka prekursorska, ponieważ czytelnicy po raz pierwszy mogli podziwiać piękno przedstawienia uczuć w lekkim i zadziwiająco zmieniającym tempo wierszu, który operował najróżniejszymi chwytami literackimi oraz co ciekawe bardzo wyraźnie trzymał się zasady trzech jedności. To utwór, o którym śmiało można powiedzieć "rokokowy", ponieważ celem autora było przedstawienie uczuć i z całą pewnością mu się to udaje. Niektórzy poszukują weń także pierwiastków dydaktycznych, jednak wydaje się to być nadinterpretacją intencji pisarskich. Jest to pierwsze stricte komediowe wystąpienie, nie mające sobie godnych aż do czasów Aleksandra Fredry, które nie popada w czarno - białe schematy epoki, dokonuje częściowej rehabilitacji znienawidzonej przecież w epoce postaci fircyka, w której dostrzega pierwiastki wyraźnie komediowe nie zaś będące potencjalnym zagrożeniem społecznym.

Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale - jest bez wątpienia najwybitniejszym osiągnięciem polskiej sceny muzycznej okresu oświecenia. Ukształtowana przez Bogusławskiego polska odmiana opery komicznej swe korzenie ma oczywiście na scenach włoskich, jednak obecność tak wyraźnie ludowych tradycji powoduje, że stanowi ona curiosum w dorobku kultury europejskiej. Sam Bogusławski nie ukrywał, że czerpał inspirację z pastorałek, przyśpiewek ale także i dialogów zasłyszanych na wsi. Wszystkie te aspekty złożyły się n a ostateczny kształt komedii rozgrywającej się we wsi Mogiły pod Krakowem. Cud mniemany to opowieść, która wpisuje się także w nurty literatury zaangażowanej politycznie, choć generalnie autor unika wypowiedzenia swoich poglądów wprost czy też jednoznacznego utożsamienia się z którymś ze stronnictw, niemniej jednak określone naszkicowanie tła fabuły oraz powierzenie dialogów właśnie Góralom i Krakowiakom świadczy jednoznacznie o sympatiach politycznych Bogusławskiego..

Bajka - gatunek szeroko rozumianej literatury dydaktycznej, którego poetyka wykształciła się w dobie starożytnej. Obejmuje krótkie utwory pisane wierszem i prozą zawierające ważną i jednocześnie niezwykle ogólna prawdą moralną, która wyrażona jest wprost na początku lub w zakończeniu bajki. W czasie ewolucji wykształciła się charakterystyczna symbolika oparta na łatwo rozpoznawalnych motywach i odwołująca się do wzorców, norm i tradycji zakorzenionych w kulturze. Za twórcę gatunku w ogóle uznaje się Ezopa, żyjącego w czasach świetności Cesarstwa Rzymskiego, zaś współczesną recepcję przypisuje się La Fontaine'owi, który wprowadził wiele innowacji w obrębie poetyki - m. in. bajkę narracyjną czy epigramatyczną. W Polsce największe zasługi dla gatunku przypisuje się Krasickiemu i Naruszewiczowi.

Satyra - gatunek literacki, do którego zalicza się utwory ośmieszające lub piętnujące opisywaną rzeczywistość. Ulubionymi tematami satyr są więc wady i przywary narodowe, postawy światopoglądowe, sytuacje oraz napięcia polityczne, genetyczna głupota oraz brak dobrego smaku w zachowaniu. Źródłem warstwy tematycznej jest zaś, niezmiennie, umiejętność wnikliwej obserwacji rzeczywistości oraz krytyczne podejście do samego siebie prezentowane przez autora. Bywa, że satyry są jednocześnie panegirykami, bowiem krytykując jednych - chwalą drugich. Ukształtowana została w starożytności - jako odrębny gatunek skodyfikowana w starożytnym Rzymie. Za czołowych twórców gatunku podaje się Juwenalisa oraz Horacego którzy stworzyli kanon poetyki satyry, który funkcjonował do XVIII w postaci niemalże niezmienionej. W okresie klasycyzmu przeżywa swój renesans za sprawą Boileau oraz Pore'a, którzy to wykorzystują ten gatunek w pierwszych próbach dydaktyzmu literackiego. W Polsce z całą pewnością można wskazać dwóch twórców, którzy dokonali niezwykłej pracy na gruncie filologiczno - przekładowym a później także literackim, aby wprowadzić ów gatunek do kanonu polskiej literatury pięknej a myślę w tym momencie oczywiści o Ignacym Krasickim i Adamie Naruszewiczu. Z czasem zatarły się klasyczne wyznaczniki poetyki gatunku, zaś niezmiennie pozostała istotna kwestia związana z jej wymiarem moralizatorsko - dydaktycznym. Wśród najważniejszych gatunków satyr wymienić można następujące typy określające ich zakresy semantyczno - tematyczne:

- satyra społeczno - obyczajowa

- satyra polityczna

- satyra osobista

- satyra literacka

- satyra konkretna

- satyra abstrakcyjna

Gatunek ten funkcjonuje po dziś dzień - jego wyznacznikiem jest obecnie głównie forma wierszowana oraz niezwykle sprawnie przemycana ironia postaci bądź sytuacji.

Oda (pochodzi od greckiego aide, co oznacza pieśń, śpiew) - tradycyjny gatunek greckiej liryki przeznaczonej do wykonywania przy muzyce. W Starożytnej Grecji była związana z wypełnianiem obrzędów magicznych lub też świętami o charakterze państwowym i religijnym. Wśród antycznych twórców tworzących kanon wymienić należy przede wszystkim Simonidesa oraz Pindara a z nieco późniejszych twórców, Safonę, Anakreonta a przede wszystkim Horacego. W renesansie była bardzo chętnie realizowana jako jeden z pierwszych gatunków w języku polskim, szczególnie przez Kochanowskiego. A czymże jest w zasadzie owa oda? - Ukształtowana w wypowiedź o charakterze retorycznym ze szczególnym zwróceniem uwagi na wartości pozytywne opisywanej osoby lub zjawiska. Celem gatunku było więc opiewanie podmiotu tematycznego, dlatego też najczęściej wykorzystywanymi środkami literackimi stawały się hiperbole, mniejszą zaś wagę przywiązywano do doskonałości metrycznej czy klasycznej kompozycji. Należy podkreślić także jej wymiar liryczno - retoryczny, który zawsze utrzymany był w wysokim stylu i skierowany do jasno określonego adresata. W polskim klasycyzmie odegrała szczególną rolę, bowiem szczególną rolę odegrało zjawisko mecenatu artystycznego a idąc dalej tym tropem łatwo będzie dotrzeć do rozumienia ody jako hymnu, który wywodzi się z poetyki tejże. W oświeceniu renesans gatunku zapoczątkowany został przez Nicolasa Boileau, Woltera; wśród polskich twórców wymienić należy Trembeckiego i Naruszewicza. We współczesności mało popularna, prawdopodobnie ze względu na dużą ich ilość w okresie socjalizmu i socrealizmu.

Istota komizmu poematu heroikomicznego sprowadza się do podkreślania różnicy pomiędzy podniosłym, często wprost retorycznym stylem wypowiedzi przypisanych poszczególnym bohaterom a błahością i nieważnością problemów i trudności, które składają się na opisany przez autora konflikt tragiczny. Najczęściej sprowadzający się do przysłowiowej pietruszki lub ingerencji jakiegoś złośliwego czynnika pozarozumowego jakim może być na przykład, znana z Monachomachii Jędza Niezgody. Gatunek wywodzący się z epoki starożytnej, kiedy to pisywany był w odpowiedzi na wspaniałe i doniosłe eposy homeryckie - Batrochomachia.

Później podejmowany przez twórców renesansu, jednak swój właściwy okres świetności przeżywający w dobie oświecenia za sprawą recepcji gatunkowej, której dokonali Boileau i Wolter. Na gruncie literatury polskiej oczywiście wspomniana Monachomachia Krasickiego, ale także Organy Węgierskiego oraz Sprzeczki Jasińskiego, które miały być odpowiedzią na powoli trącące myszką skomplikowane fabuły eposów, ich daleko idącego nieprawdopodobieństwa oraz wzniosłej i często irracjonalnej retoryki.

Powiastka filozoficzna - to gatunek epicki ukształtowany w okresie oświecenia lub, inaczej mówiąc, opowieść fabularna ilustrująca pewną tezę o wyraźnych tendencjach moralizatorskich lub będącą jasną sugestią moralną. Ukształtowana została w nawiązaniu do dawnych gatunków literackich, jak na przykład romans awanturniczy czy opowieść egzotyczna. Fabuła powiastek filozoficznych zbudowana jest zazwyczaj wokół motywu podróży, dlatego też często jest niedokładna, czasem achronologiczna i pozbawiona ciągów przyczynowo - skutkowych, które prowadzą do wykształcenia się myśli lub też zawiązania się sytuacji o charakterze żartobliwym lub komediowym. To gatunek, który niezwykle wyraźnie podkreślał dystans autora wobec prezentowanych postaci i tym samym podejmowanych tematów, choć za każdym razem zawierał wyraźnie sformułowane prawdy moralne i jasne sugestie filozoficzne. W oświeceniu powstało bardzo wiele utworów zaliczających się swoją poetyką do zdefiniowanego właśnie gatunku, jednak należy wymienić choć kilka tych najważniejszych np.:

- Woltera, Kandyd

- Kubuś fatalista i jego pan Denisa Diderota,

które upowszechniały filozofię opartą na przesłankach racjonalistycznych, wpisywały się na listę instrumentów kształtujących opinię publiczną oraz często ironicznie komentowały otaczającą rzeczywistość. Z polskich powiastek filozoficznych z całą pewnością na uwagę zasługują, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego, będące pierwszą powiastką filozoficzną.

Collegium Nobilium - to mówiąc najprościej szkoła z internatem, która przeznaczona była dla synów magnatów i bogatej szlachty; powstała w początkach oświecenia szkołą dała elementarne wykształcenie wielu znakomitym działaczom epoki. Założycielem jej był Stanisław Konarski, który niezwykle starannie dobierał kadrę nauczycielską, wiedząc, że wyłącznie zmiana metod podawczych na bardziej nowoczesne może przynieść pożądane efekty w nauczaniu nowych przedmiotów, jakimi były: historia, ekonomia, prawo, języki nowożytne oraz nauki ścisłe. Ważnym posunięciem było ograniczenie pozycji łaciny jako języka wykładowego i obdarzenie tą zaszczytną funkcją języka polskiego. Od roku 1753 Collegium Nobilium służyło w znacznej mierze za wzór przy wprowadzaniu reformy szkolnictwa pijarskiego, a w ślad za nim w pewnym stopniu i jezuickiego.

Biblioteka Załuskich - Bracia Załuscy zapisali się w historii polskiej edukacji jako księża - reformatorzy. Obaj sprawowali godności biskupie i pełnili funkcję dyrektorów szkół, jednak doskonale zdawali sobie sprawę z niedoskonałości metody scholastycznej. Dlatego właśnie postulowali konieczność reform szkolnictwa oraz poszerzenie oferty programowej kierowanej do uczniów, ale przede wszystkim konieczność prowadzenia nauki w języku polskim. Jako kościelni dygnitarze mieli dostęp do wszystkich bibliotek Europy, dlatego zgromadzenie blisko 400 tys. woluminów oraz sporządzenie około 20 tys. rękodzielnych odpisów należy postrzegać w kategoriach wielkiego osiągnięcia naukowego i bibliofilskiego. Postanowili udostępnić swoje zbiory szerokim masom zainteresowanym rozwojem nauki i w ten sposób powstała w 1747 roku jedna z pierwszych na świecie biblioteka o charakterze publicznym. Spadkobiercą zbiorów tam zgromadzonych stała się Bibliotek Narodowa w Warszawie.

Komisja Edukacji Narodowej - została powołana 14 października 1773 jako pierwsze ministerstwo oświaty w Europie. Jej głównym celem było koordynowanie przeprowadzanej gruntowanej reformy szkolnictwa polskiego. Jej działacze pragnęli stworzyć jasny i zwięzły program nauczania, który obowiązywać miał we wszystkich polskich szkołach, co zagwarantować miało spójny i niezwykle skuteczny sposób wychowania młodzieży. Z czasem powołano także, działające jako jednostka zależna, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było redagowanie podręczników oraz zbieranie materiałów mogących służyć podniesieniu poziomu dydaktyki. Jej najsłynniejszymi działaczami byli Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, którzy poczynili najwięcej zmian na niwie reformy oświaty oraz czynnie włączali się w jej życie jako profesorowie i wizytatorzy jednostek terenowych. Udało się zreformować podupadłe szkolnictwo różnych stopni, jednak pod wpływem wydarzeń politycznych KEN musiała zawiesić, początkowo czasowo, później już na stałe, swoją działalność. Ostatni raz jej działacze spotkali się na obrady 10. kwietnia 1794 roku w Bibliotece Załuskich

Towarzystwo Przyjaciół Nauk było też pionierem nowych metod pracy naukowej w Polsce. Organizacja w zespół ludzi przyniosła niezwykły progres oraz zmotywowała do działania tych wszystkich naukowców, którzy nie mieli w sobie dość samozaparcia, aby podejmować swoje działania ze stałą intensywnością. Warto podkreślić, że oprócz działalności o charakterze ściśle naukowym, Towarzystwo chętnie podejmowały inicjatywy poświęcone krzewieniu i zachowaniu kultury, by wymienić w tym miejscu gromadzenie zbiorów muzealnych, zbiorowe i uroczyste obchodzenie rocznic świąt oraz narodowych uroczystości żałobnych (na przykład ku czci Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego). Wiele wysiłku wkładano także w podtrzymanie i przyspieszenie procesu reform w szkolnictwie na wszystkich poziomach. Towarzystwo działało nieprzerwanie aż do wybuchu powstania listopadowego, tj. do roku 1830.

Powołana w 1765 roku Szkoła Rycerska miała być odpowiednikiem funkcjonującego od pewnego czasu korpusu kadetów. Inicjatorem jej założenia był Stanisław August Poniatowski, który w oświeceniu był jednym z głównych propagatorów rozwoju oświaty. W programie nauczania znalazły się tradycyjne przedmioty, ale także dużą wagę przywiązano do rozwoju fizycznego, nauki matematyki, fizyki oraz nowożytnych języków obcych. Szkołę Rycerską rozwiązano w 1794 roku.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych powołane zostało w roku 1775 przez KEN; jego głównym zadaniem było tworzenie podręczników w języku polskim oraz unifikacja programu nauczania w poszczególnych jednostkach szkolnych. Głównym pokłosiem jego działalności było między wydanie podręczników do nauki języka polskiego, zatytułowanych Elementarz dla szkół parafialnych oraz Gramatyka dla szkół narodowych z przypisami. Pierwszym przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych został wybrany Ignacy Potocki, który na swojego sekretarza powołał Grzegorza Piramowicza. Należy także w tym miejscu wspomnieć nazwisko Onufrego Kopczyńskiego, autora pierwszej Gramatyki języka polskiego (1817) , Józefa Wybickiego, autora Mazurka Dąbrowskiego, który po dziś dzień pełni funkcję hymnu narodowego a także dyrektorów naukowych Szkoły Rycerskiej - Kazimierza Narbutta, Ch. Pfleiderera (niemieckiego profesora matematyki) i Michała Jana Hube. Zostało rozwiązane po II rozbiorze, w roku 1792.

Teatr Narodowy powstał na wiosnę 1765 roku i był jedną z pierwszych inicjatyw o charakterze kulturalnym Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początkowo polska publiczność, nienawykła do kontaktu z wyższą kulturą, niechętnie odwiedzała mury teatralne, jednak z czasem, kiedy pojawił się na afiszach polski repertuar, który realizowany był przez polskich aktorów (grupa stworzona dzięki protektoratowi króla) warszawska publiczność przekonała się do nowej formy rozrywki kulturalnej i zaczęła odwiedzać teatr bardzo chętnie. Czasy świetności nastąpiły w roku 1778, kiedy top przeniesiono teatr do wspaniałego budynku, w którym znajduje się on po dziś dzień. Ponownie z inicjatywy Stanisława Augusta na afiszach pojawiały się przedstawienia o wyraźnie wychowawczym charakterze - w myśl zasady, że teatr ma uczyć bawiąc. Do najważniejszych tytułów tamtego okresu zaliczyć trzeba Powrót posła J. U. Niemcewicza oraz Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale W. Bogusławskiego.

Obiady czwartkowe - to cotygodniowe spotkania organizowane przez Stanisława Augusta Poniatowskiego dla przedstawicieli elity intelektualnej zbliżonej swymi poglądami na otaczającą rzeczywistość do ich organizatora lub będącej pod jego protektoratem. Ich głównym celem była dyskusja poświęcona realizacji wspólnego programu polityczno - kulturalnego oraz wzajemne sprawozdanie z przeprowadzonych działań o charakterze programowym. Przyjęto, że odbywać się one będą bez towarzystwa kobiet, zaś atmosferą ma być idea zaczerpnięta z klasycznego salonu poetyckiego.