W XVIII wieku nastąpił wielki kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną był feudalizm oraz absolutyzm. W Polsce natomiast przyczyną kryzysu stała się anarchia spowodowana rozkładem demokracji szlacheckiej. Podczas gdy w Europie walczono o wolność obywatelską, to w Polsce zabiegano o ograniczenie nadużyć wolności szlacheckiej i poddania ich odpowiedzialności karnej. W Europie trwała walka o równość a w Polsce walka o zlikwidowanie pozorów równości wszystkich stanów i ograniczenie uprawnień jakie z racji przywilejów przysługiwały szlachcie. W Europie walczono o ograniczenie władzy centralnej, zaś Polska domagała się zwiększenia kompetencji władzy centralnej. W Europie główną siłą rewolucyjnych zmian było mieszczaństwo, natomiast w Polsce było to duchowieństwo i wszyscy lepiej wykształceni szlachcice.

W Polsce bardzo nasiliła się krytyka zachowania szlachty. Najbardziej znaczącą rolę w tej kwestii odegrał Ignacy Krasicki. Piętnował wady i przywary ludzkie w swoich "Bajkach" i "Satyrach", chcąc tym samym wpłynąć na zachowanie społeczeństwa. Krasicki pisał o tym wszystkim, co zaobserwował w otaczającym go świecie i krytykował, ośmieszał, próbując jednocześnie naprawić rzeczywistość i pouczyć ludzi..

W jednej z nich o tytule "Do króla" autor tych słów zastosował ironię. Utwór jest tak napisany, ze sugeruje, iż będzie to krytyka króla, ale nie jest tak, bo okazuje się on być atakiem na szlachtę sarmacką. Krasicki chwali króla Stanisława Augusta Poniatowskiego za to, ze jest młody, jest Polakiem, że troszczy się o losy Polski, o kulturę i dba o swoich poddanych. Oskarżenia są zatem skierowane przeciwko szlachcie, która jest przeszkodą dla króla w kierowaniu państwem.

W utworze, pt. "Świat zepsuty" Krasicki rozżala się nad zachowaniem ludzi mu współczesnych. Dla kontrastu zestawia je z postępowaniem i obyczajami przodków, którzy szanowali prawo, dbali o cnotę, dobrą sławę. A teraz jest odwrotnie. Panuje nierząd, lenistwo, egoizm, wszyscy zapatrzeni są w obce w, lubują się w ucztach i pijaństwie. A tymczasem Polska spada na dno i dlatego poeta wzywa wszystkich, aby ją ratowali.

W satyrze, pt.: "Pijaństwo" Ignacy Krasicki ośmiesza najgroźniejsza i powszechna wadę szlachecką, czyli pijaństwo. Autor nakreślił portret nałogowego alkoholika, dla którego każda okazja jest dobra do wypicia wódki. Szuka nawet takich sytuacji. Satyra ta niestety ma negatywne zakończenie, ponieważ człowiek, który nie ma silnej woli, łatwo ulega pokusom i może stoczyć się na samo dno. Kpi także z innej cechy narodowej, a mianowicie z wojowniczości, z ducha walki Polaków, który uwidacznia się najbardziej się przy kieliszku i tam też umiera. Nie podoba mu się także to, ze Polacy nie umieją przyjąć gościa tak, żeby nie poczęstować go alkoholem. Wniosek wysuwa autor taki, że polskie społeczeństwo za dużo pije. Niestety widoczne jest to także dzisiaj.

Krytyka sarmatyzmu zajął się również Stanisław Staszic. Swoje poglądy przedstawił w dwóch wielkich dziełach, pt.: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestrogi dla Polski". Jego myśl i poglądy na sprawy społeczno-polityczne wywodzą się z wielkiego patriotyzmu i troski o dobro kraju, z obawy o możliwość utraty niepodległości. Chciał również polepszyć warunki życia mieszczaństwa i chłopów. Dla Staszica ogromne znaczenie ma wykształcenie młodzieży, którą trzeba wychowywać na patriotów, gotowych się poświęcić dla dobra ojczyzny. Znamienne są tu jego słowa: "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Popiera w nauczaniu metody, które umożliwiają logiczne myślenie oraz łączenie teorii z praktyką, nauczanie historii Polski, matematyki, fizyki i chemii. Domagał się, aby odebrano Kościołowi władze nad oświatą, czego chcieli wszyscy zwolennicy reform. Zajął się w swych utworach także prawodawstwem i ustrojem. Chciał zlikwidować liberum veto, przedstawiciele mieszczaństwa powinni zasiadać w sejmie obok szlachty i mieć prawo decydowania o swoim losie, domagał się zniesienia pańszczyzny. Sprzeciwiał się wolnej elekcji, domagając się dziedziczności tronu. Pisał o utworzeniu i lepszym uzbrojeniu armii, którą miałaby utrzymywać szlachta.

Poglądy Staszic popierał również J.U.Niemcewicz, który napisał "Powrót posła". Jest to komedia polityczna, która powstała w okresie działalności Sejmu Czteroletniego, zaś często wystawiano go w przerwach obrad w Teatrze Narodowym. Niemcewicz chciał, aby ten utwór pomoże obozowi reform w zrealizowaniu programu. Przedstawiony tu został konflikt pomiędzy dwoma stronnictwami: oświeconą szlachtą, która tutaj reprezentują Walery i jego ojciec Podkomorzy (uosobienie cnót), a zacofaną grupą sarmatów, do których należą: starosta Gadulski, jego modna i głupia żona starościna Gadulska oraz największy fircyk i łowca posagów, czyli Szarmancki. Akcja komedii ściśle wiąże się z wydarzeniami politycznymi w tym czasie. Rozmowy bohaterów również zdominowane są programem reform: zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, poprawie sytuacji chłopów. Wszystkie argumenty obozu postępowego są zestawione z argumentami konserwatystów, którzy nie dbają o losy Polski i negują wszelkie próby zmian, twierdząc, że: "tak jest najlepiej jak dawniej bywało".

Publicystyka w okresie oświecenia w Polsce narodziła się na skutek złej sytuacji kraju, przestarzałego systemu oraz konieczności rozpowszechniania poglądów i filozofii europejskiego oświecenia.

Pomimo , iż wiek oświecenia był określany mianem ,,epoki filozofów", to cały jej obraz zamazywało zachowanie szlachty sarmackiej. Tak jak napisał Krasicki, zupełnie nie interesowali się sytuacja w kraju, byli zacofani i przyczynili się do upadku niepodległości Polski.