Oświecenie to pierwsza z epok w dziejach nowożytnych, która jest formacją kulturową z pełną świadomością swego istnienia. Żyjący wtedy ludzie często mówili o swych czasach, jako o "wieku rozumu", "wieku filozofów" czy wreszcie wieku "oświeconym". Epokę tą nazwano oświeceniem, ponieważ szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, który miał być światłem rozjaśniającym drogę do poznania prawdy i świata. Życie ówczesnych przesycone było krytycyzmem istniejącej rzeczywistości oraz wielkim pragnieniem wyswobodzenia człowieka z feudalizmu, który krępował swobodę myśli oraz wstrzymywał rozwój cywilizacji i szkolnictwa. Podłoże intelektualne epoki stanowił racjonalizm i empiryzm, które wykształciły się już pod koniec wieku XVII w Anglii i Francji. Natomiast okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:

  • wczesny (lata 40. XVII w.-1764 r.)
  • dojrzały, czasy stanisławowskie (lata 1764-1795)
  • schyłkowy, oświecenie postanisławowskie (lata 1795-1822).

Głównymi kierunkami w sztuce oświeceniowej był klasycyzm i sentymentalizm. Zdominował on poezję, do której wprowadził cele utylitarne i cel dydaktyczno-moralizatorski. Szerzył przekonanie o dużej roli słowa, jako jedynego i skutecznego narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Sentymentalizm natomiast posługiwał się literaturą, aby opisać wewnętrzne życie człowieka oraz wpływać na kształtowanie autentycznych, szczerych więzi międzyludzkich. To wszystko decydowało o moralizatorstwie. Propagatorem i głównym ideologiem kierunku był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau. Termin sentymentalizm przyjął się dzięki angielskiemu pisarzowi Lawrence'owi Sterne'owi, który napisał "Powieść sentymentalną". Nawiązał on innych nurtów filozoficznych, takich jak empiryzm i sensualizm. Sentymentalizm szczególny nacisk kładł na zanalizowanie sytuacji jednostki, na sprzeczności wewnętrzne w niej rodzące się, przyglądał się także jego sytuacji społecznej, zwracając uwagę sztucznie tworzone bariery, które są przeszkodą w rozwoju człowieka. Kolejnym ważnym prądem artystycznym było rokoko, które typowe było dla wytwornej i subtelnej twórczości, dla komedii i drobnych wierszyków. Jego istota tkwiła w rozumieniu piękna jako wartości podstawowej, która jako jedyna jest źródłem przyjemności branej z obcowania ze sztuką.

Głównymi gatunkami literackimi oświecenia była bajka, czyli krótka wierszowana opowieść z morałem, której bohaterami są zwykle upersonifikowane rośliny i zwierzęta. Morał ma zawsze charakter albo ogólny albo powszechny, dotyczy stosunków międzyludzkich i jest wypowiadany albo na początku utworu albo na końcu. Cechy, którymi obdarzeni są bohaterowie są jednoznaczne i niezmienne, np.: wilk-drapieżnik, lis-zdrajca, itp. Bajka cechuje się dyscypliną językową i zmierza do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co jest osiągane poprzez stosowanie stylu potocznego lub gawędziarskiego. Bajki dzielimy na narracyjne (np. La Fontaine, Francja XVII w.), które przypominają swoją formą nowelę o prostej akcji z licznymi postaciami oraz epigramatyczne, które mają zwykle nie więcej niż cztery wersy, w którym zarysowana została prosta sytuacja, na tle której widnieje paralelizm lub kontrast postaw. W czasach oświecenia bajka była głównym gatunkiem literackim, służącym nauczaniu i moralizatorstwu.

Satyra z kolei była utworem o celu dydaktycznym, mająca za zadanie wytknąć i ośmieszyć przywary ludzkie i stosunki społeczne. Dotykała zarówno sfery obyczajowej, jak i politycznej. Jej istotą była krytyka, którą uzyskiwano często przez zastosowanie deformacji, groteski, przejaskrawienie atakowanych cech. W Polsce satyra swój największy rozkwit przeżyła właśnie w XVIII wieku, m.in. dzięki twórczości Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza. Stała się głównym narzędziem krytyki społeczno-obyczajowej.

Poemat heroikomiczny to utwór epicki, będący parodią starożytnego eposu greckiego. Zgodnie z konwencją wzorca stosowała wysoki styl do opowiedzenia błahych tematów zaczerpniętych z codziennego życia. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy. Ponadto cechuje go dygresyjność, wielość sentencji, oktawa, czyli strofa ośmiowersowa z rymami o układzie: abababcc, przy czym ababab odpowiada sytuacji dramatycznej, natomiast cc to zwykle sentencja.

Komedia jest gatunkiem dramatycznym, utrzymanym w pogodnym tonie, z obfitującą w wydarzenia akcją oraz mającej pomyślnym zakończeniem. Zawiera wiele elementów komicznych, postacie są zwykle karykaturalnie przedstawione, a akcja zawiera wiele satyry i groteski, które służą wywołaniu śmiechu odbiorcy.

Sielanka wywodzi się ze starożytnej Grecji od idylli Teokryta. Zalicza się do tego gatunku utwory o pogodnym tonie, które swoją tematykę czerpią z życia pasterzy lub wieśniaków. W antycznym Rzymie sielankę rozpowszechnił Wergiliusz,

Powieść to główny gatunek nowożytnej prozy, który jest dużo obszerniejszy, ma więcej wątków, więcej postaci oraz bardziej uwikłanym światem przedstawionym. Bohaterowie powieści są zwykle fikcyjne, podobnie jak zdarzenia jednak wyraźnie, ukonkretnione i bogate w szczegóły. Główną formą jest opis oraz opowiadający o wydarzeniach narrator.

Esej pochodzi od francuskiego słowa essai=próba. Jest to wypowiedź o charakterze publicystycznym lub filozoficznym, odznaczająca się swobodnym stylem i dbałością o formę. Różnica miedzy esejem a rozprawą naukowo-filozoficzna jest taka, iż esej jest bardziej elastyczny, za pomocą różnych środków artystycznych (metafora, gra skojarzeń) autor może wyrazić swoje refleksje i nie dąży do wyczerpania i syntezy informacji, stwarzając iluzję szczerości.

Felieton (franc. feuilleton=zeszycik, czyli powieść w odcinku) to gatunek publicystyczny, zajmujący się przede wszystkim aktualną problematyką. Dopuszcza użycie fikcji literackiej, impresyjnego stylu, posługiwanie się skojarzeniem. Felieton pobudza swoją treścią zaciekawienie odbiorcy i dąży do nawiązania bezpośredniego kontaktu z nim. Forma jest atrakcyjna, ponieważ ma swobodny styl a jednocześnie elementy satyryczne i żartobliwe. Temat rozprawy jest w felietonie traktowany w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a przedstawione uogólnienia mają są zazwyczaj hipotetyczne.

Poemat heroiczny ukazywał konkretne wzorce zachowania na tle historycznych wydarzeń. Przykładem takiej formy literackiej jest "Jagiellonida" Tomaszewskiego.

Poemat opisowy jest utworem dydaktyczno-filozoficznym, który prezentując jakaś konkretną sytuację z rzeczywistości dąży do uogólnień. Stosowany tu opis podlega wizji ogólnej, określonej koncepcji świata. W XVIII wieku służył do wychwalania człowieka, jako piewcy natury.

Komedia dell'arte należy do literatury plebejskiej.

Oda to utwór poetycki o patetycznym stylu i wyniosłym tonie, sławiący osobę, ideę lub wydarzenie. Gatunek ten narodził się już w antycznej Grecji, kiedy to oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Wyrażała uniesienie, co dopuszczało pewną swobodę kompozycyjną. Natomiast w okresie oświecenia oda wyrażała poglądy twórców dotyczące tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

Kierunki filozoficzne oświecenia to:

  • empiryzm, którego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon. Szczególna wagę kładł on na rolę doświadczenia w poznawaniu prawdy i świata, krytykując wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;
  • racjonalizm, jego twórcą był Kartezjusz ( główne dzieło to "Rozprawa o metodzie"). W przeciwieństwie do Bacona, według niego największą rolę w poznaniu odgrywał rozum, jedyne źródło, które pozwoli poznać świat i człowieka. Odrzucił zabobony i przesądy, ponieważ uważał, ze do prawdy należy dążyć drogą prostą, rozumową. Z racjonalizmu korzystali tacy wielcy twórcy jak Wolter oraz Denis Diderot. Z racjonalizmu powstał deizm, który odrzucał wszelkie dogmaty religijne, prawdy wiary, ponieważ uważali, ze owszem Bóg istniał, ale był tylko Stwórcą świata i nie ingeruje dalej w życie ludzkie. Deiści walczyli z fanatyzmem religijnym. Kolejnym owocem racjonalizmu był także ateizm zwany inaczej materializmem. Ateiści odrzucali zupełnie istnienie Boga, nawet jako Stwórcy. Pogląd ten pierwszy raz pojawił się w dziełach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;
  • irracjonalizm to pogląd filozoficzny, który nie wierzył, ze poznanie możliwe jest dzięki rozumowi i twierdził, że umożliwia to intuicja, instynkt, zmysły i tradycja. Irracjonalizm narodził się pod koniec XVIII wieku;
  • sensualizm, jedynym źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Ojcem był John Locke, który stwierdził, że umysł człowieka tuż po narodzinach jest jak "czysta karta", czyli "tabula rasa" i nie posiada żadnego doświadczenia, żadnych zasad, które kształtują się w ciągu życia. Poza tym postępowanie ludzi oświecenia zdominowane było również przez utylitaryzm, tzn. jednostka ma pracować z pożytkiem dla siebie i innych, humanitaryzm, optymizm oraz krytycyzm. Epoka oświecenia to także czas, w którym swoje najpiękniejsze utwory pisał Amadeusz Mozart.