Wyjaśnienie nazwy

Odwołuje się do terminu "światło", co ma symbolizować samoświadomość, jasność umysłu, wiek myślicieli. Inne określenia epoki to: "wiek filozofów" i "wiek rozumu". Termin pochodzi z Niemiec. Główne założenia, które chętnie przyjmowane były przez ludzi to: "śmierć jest faktem, a życie na ziemi jest racjonalne, praktyczne".

Ramy czasowe: Europa - 1680r. , Polska - lata 40 XVIII w. do lat 20-tych XIX w.

Filozofia i jej największe dzieła:

1. Kartezjusz "Cogito ergo sum"

2. J. Locke "Tabula rasa"

3. deizm, ateizm, wolnomyślicielstwo, empiryzm

Chronologia :

- faza wczesna: 1740 r. - 1764 (okres saski)

- faza dojrzała: 1764 - 1795 (okres stanisławowski)

- faza schyłkowa: 1795-1822 (wydanie "Ballad i romansów" A. Mickiewicza i początek romantyzmu)

Człowiek oświeceniowy:

- negacja dotychczasowych stosunków społeczno - politycznych,

- sarmacki sposób bycia, kosmopolityzm, oświecony patriota, stawia państwo wyżej niż rodzinę,

Przykłady:

"Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego" - J. Locke:

źródłem poznania prawdy jest doświadczenie i rozum, jako nadrzędna kategoria;

zarówno prawda, człowiek, jak i jego życie opiera się na doświadczeniu. Kiedy się rodzimy nasz umysł jest jak czysta kartka, dlatego nie ma żadnej wrodzonej idei, a człowiek poznaje dobro i zło w trakcie dorastania, w wyniku rozwijania się, samorealizacji. Najważniejsza jest przyjemność umysłowa.

"List do Marysieńki" - Jan III Sobieski:

List jest napisany przez króla Jana III Sobieskiego do swojej ukochanej i zawiera opis wygranej bitwy pod Wiedniem nad Turkami. Jest bardzo szczegółowy: zagarniecie różnych rzeczy wezyra, ucieczka przeciwnika, opis wielkości dóbr, które dostał po zwycięskiej bitwie. Oczywiście w liście tym nie brak pochwał i komplementów dla Marysieńki oraz ciągłych zapewnień o wielkiej miłości króla do niej: "Jedyna duszy i serca pociecho, najśliczniejsza i najukochańsza Marysieńku!". Jest tu mnóstwo wyrazów tęsknoty i uwielbienia.

"Kryzys świadomości europejskiej" - P. Hazard:

W XVIII wieku ludzie mieli dość despotycznej władzy, feudalizmu, przymusu i wielkich autorytetów, zaczęła się rodzić niechęć wobec Kościoła. Niektórzy chrześcijanie, pomimo, że wierzyli w Boga i jego boskie prawo, żyli w strasznej biedzie, w podzielonym społeczeństwie i wielkiej niesprawiedliwości. Inni stawali się przeciwnikami chrześcijanizmu i przestrzegali tylko praw natury oraz filozofów równości. Przedstawione są tu dwa przeciwieństwa: prawo natury i prawo boskie. Jednak utwór kończy myśli, iż "jaki kontrast!" jest w stanie pokazać te ogromne różnice w społeczeństwie w XVII i XVIII wieku.

"Balon" - A. Naruszewicz:

W tej odzie autor zajmuje się opisem najważniejszych wydarzeń kulturalnych i historycznych. Pierwszy przelot balonem nad stolicą Polski został opisany w bardzo wyniosły sposób. Autor posłużył się tu postacią boga Jowisza i mitycznego Ikara, aby wyolbrzymić całe wydarzenie: człowiek nareszcie wzbił się w powietrze. Ludzie zwykli nie pojmowali rangi zdarzenia i traktowali to jako coś niesamowitego, magicznego. Wielcy myśliciele epoki natomiast twierdzili, że jest to przykład na to, że wszystkie marzenia można zrealizować. Końcowe strofy utworu prezentują postać sarmaty.

Utwór powstał w okresie działalności Sejmu Wielkiego, dlatego nastrój i ton wiersza jest poważny, patetyczny i uroczysty.

"Kubuś fatalista i jego pan"- D. Diderot:

Utwór zawiera nowy model człowieka oświeceniowego, inne spojrzenie. Zawiera wiele ironii i satyry, a także porusza i omawia wiele haseł oświeceniowych: równość, wolność, braterstwo. Należy do gatunku powiastki filozoficznej i powstał, jako pretekst do wyrażenia określonych poglądów. Kubuś jest wyjątkowy nieposłuszny i zawsze idzie sowimi drogami i według własnych zasad. Nie lubi, gdy ktoś kieruje jego życiem. Góruje on nad swoim Panem tym, że jest bardziej błyskotliwy, inteligentniejszy i w każdej sytuacji potrafi się odpowiednio zachować, z każdego kłopotu znajdzie jakieś wyjście. Wyjaśnia to w ten sposób, ze jego umiejętności są zapisane w niebie, Bóg po prostu chciał, żeby on taki był. Stosuje także tak zwane prawo konieczności, prawo natury, które mówi, że świat się zmienia a ludzie muszą się dostosowywać. Kubuś twierdził, ze całą wiedzę, którą ma posiadł z wielkiej księgi, czyli z encyklopedii francuskiej. Bohater zna swoją wartość i nie pozwoli się wykorzystywać. Utwór jest krytyką XVIII wiecznego układu społecznego, który jest niesprawiedliwy, nierówny. Prezentacja koncepcji fatalistycznej - ludzie tacy jak Kubuś będą kiedyś panować nad światem.

"Sofijówka"- S. Trembecki:

świat jest uporządkowany, co oznacza, że wszystko, co się zaczyna, co ma początek, kiedyś na pewno skończy się śmiercią.

"Odkrycie"- W. Szymborska:

autorka przedstawia wszystkie ważniejsze odkrycia, które wpływają na to, ze zaczynami wierzyć, ze wszystko ma jakiś sens, nawet te najmniejsze i najbanalniejsze sprawy i wydarzenia.

"Hymn do miłości ojczyzny"- I. Krasicki:

Jest tu zawarty opis wielkiej miłości, jaką autor obdarzył swój kraj. Pochwała patriotyzmu, który jest trudną sprawą ale decyduje o heroicznej postawie. Poeta skrytykował nadużywanie słów o wielkiej sile, kiedy wiemy, że nie możemy ich pokryć czynami: "Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny...".

Wiersz stał się bardzo popularnym utworem patriotycznym.

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"- I. Krasicki:

Utwór powstał na wniosek KEN. Miał na celu przedstawienie dwóch typów powieści: modnej w Europie zachodniej powieści obyczajowej, utopijnej oraz powieści przygodowo - awanturniczej. Główny bohater miał przedstawiać życie typowego przeciętnego szlachcica. Utwór podzielony jest na trzy części: pierwsza opisuje młodość, edukację i imprezowe życie oraz podróże. Straszna burza sprawia, ze tylko on przeżył i to wpływa na zmianę jego zachowania. Druga część ma charakter utopijny i jest to okres pobytu Mikołaja na wyspie Nipu. To tu zapoznaje się z różnymi prawami, których dotąd nie znał, poznaje ludzi, którzy są szczęśliwi. Wtedy to postanawia wrócić do ojczyzny i stworzyć taki sam układ społeczny, oparty na miłości i sprawiedliwości. Wniosek końcowy mówi, ze człowiek musi żyć w zgodzie z wartościami moralnymi, ponieważ tylko one są zgodne z naturą. Trzecia część jest opisem tworzenia nowego państwa i reform, które zaczerpnął ze swej podróży. Niestety nikt go nie umie zrozumieć.

"Pieśń Legionów Polskich we Włoszech":

Ojczyzna to nie system, ale ludzie, to naród decyduje o państwie, które przetrwa zawsze w sercach ludzi. Jedynym zatem celem całego polskiego narodu jest odzyskanie wolności. Podmiot zbiorowy "my" podkreśla tą współpracę. Wiersz należy to nurtu poezji tyrtejskiej. Utwór jest prosty i rytmiczny, ponieważ jest skierowany do prostych ludzi.

"Kandyd czyli optymizm"- Wolter:

Kandyd jest naiwny i głupi. Kiedy zakochał się w Kunegundzie, został wyrzucony z zamku, ale udało mu się w nim ukrywać przez jakiś czas. Różnice społeczne zadecydowały o nieudanej miłości. Jednak opuszcza zamek i udaje się w podróż. Trafia do utopijnej krainy Eldorado. Brak tu przemocy i chorób a ludzie żyją w pełni zgody z przyrodą. Spotkał ponownie Kunegundę i Panglossa. Pewnego razu postanowił kupić wspólnie z Jakubem dom i ogródek, w którym przesiadywali całymi dniami i rozmawiali o życiu. Kandyd wyraża nadzieję na lepsza przyszłość. Treść utworu jest tylko pretekstem do filozoficznych myśli. Autor krytykuje i ośmiesza wszelkie zabobony i cały układ polityczny świata.

Poglądy Woltera:

  • krytykuje optymistyczną filozofię Leibniza, ponieważ sam pesymistycznie patrzył na społeczeństwo
  • wyśmiewał głupotę społeczną, ponieważ uważano, że ten jest ważniejszy kto ma dłuższe drzewo genealogiczne i jest grubszy
  • krytykuje nietolerancję oraz Kościół, który jest pełen dewocji i bigoterii.