W XVIII wieku nastąpił wielki kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną był feudalizm oraz absolutyzm. W Polsce natomiast przyczyną kryzysu stała się anarchia spowodowana rozkładem demokracji szlacheckiej. Podczas gdy w Europie walczono o wolność obywatelską, to w Polsce zabiegano o ograniczenie nadużyć wolności szlacheckiej i poddania ich odpowiedzialności karnej. W Europie trwała walka o równość a w Polsce walka o zlikwidowanie pozorów równości wszystkich stanów i ograniczenie uprawnień, jakie z racji przywilejów przysługiwały szlachcie. W Europie walczono o ograniczenie władzy centralnej, zaś Polska domagała się zwiększenia kompetencji władzy centralnej. W Europie główną siłą rewolucyjnych zmian było mieszczaństwo, natomiast w Polsce było to duchowieństwo i wszyscy lepiej wykształceni szlachcice.

Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wiek rozumu" (w Anglii), "wiek filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym, jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromną wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty. Oświeceni szukali nowego porządku nawiązując się do nauk eksperymentalnych, m. in. fizyki Newtona, rozmawiali o istocie natury i społeczeństwa.

Filozofowie oświecenia:

- Kartezjusz

- Wolter

- John Locke

- filozofowie należący do tzw. encyklopedystów: Wolter, Monteskiusz, Rousseau, Diderot i d`Alembert

FILOZOFIE

Racjonalizm

Kartezjusz, autor "Rozprawy o metodzie"; Rozum jest jedynym sposobem na poznanie prawdy o świecie, dochodzenie do prawdy powinno odbywać się systematycznie, rozumowo, bez włączania zabobonów i przesądów; przedstawiciele: Wolter i Denis Diderot.

Empiryzm

twórca kierunku był angielski filozof Francis Bacon; najważniejszą i jedyną droga poznania prawdy jest doświadczenie

Ateizm

zwany inaczej materializmem, odrzucał całkowicie istnienie Boga; jego głównym przedstawicielem był filozof francuski Paul Holbach.

Deizm

Bóg jest stwórca świata, ale nic poza tym, nie ingeruje w życie ludzkie .

Humanitaryzm

naczelną zasadą była niepodważalna reguła równości i braterstwa, zaś ogromną rolę odgrywała godność człowieka. Człowiek, który stał się w oświeceniu centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki.

"Tabula rasa"

autorem jest John Locke; Twierdził on, że umysł człowieka zaraz po narodzeniu jest jak czysta tablica, nie zapisana karta, która w wyniku nabywania doświadczenia napełnia się.

Utylitaryzm

jest to doktryna etyczna, która mówi, iż praca na rzecz innych jednostki lub społeczeństwa powinna stanowić najwyższy cel moralny w dążeniu wszystkich do dobra osobistego, bo to sprzyja zwiększeniu się bogactwa społecznego.

Sensualizm

źródło wiedzy to wrażenia odbierane przez zmysły, które są odbiciem rzeczywistości.

Relatywizm

to teoria względności.

Najwięksi twórcy oświecenia:

Adam Smith - "O pochodzeniu i naturze bogactwa narodów"

Franciszek Maria Arouet - pseudonim Wolter

I. Newton - odkrył rachunek różniczkowy i prawo ciążenia

Jan Jakub Rousseau - "Umowa społeczna" twórca sentymentalizmu

J. Locke - "Dwa traktaty o rządzie", "Listy o tolerancji"

Christian Wolff i G. Leibnitz - stworzył filozofię optymizmu

Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:

klasycyzm - poezja ma cel utylitarny oraz dydaktyczno-moralizatorski, i jest znaczącym narzędziem oddziaływania na społeczeństwo. Rodzaje:

- renesansowy

- oświeceniowy

- neoklasycyzm

Główne założenia klasycyzmu:

- piękno obiektywne i są kanony piękna

- sztuka musi być harmonijna i zachowywać proporcje, równowagę oraz statyczność

- trzeba trzymać się zasad tworzenia sztuki (podręczniki sztuki)

- wzorem niedoścignionym jest sztuka antyczna (grecka i rzymska), która najdokładniej ujmowała harmonię natury

- piękno wynika z prostoty, a nie ze skomplikowania

sentymentalizm - nurt literacki drugiej połowy XVIII wieku o charakterze filozoficznym. pochodzi od tytułu powieści "Podróż sentymentalna". Był reakcją wobec racjonalizmu i dydaktyzmowi. Uwidaczniał się w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim i ogrodnictwie.

rokoko - jako styl, dotyczy nie tylko sztuki (malarstwo), ale także obyczajowości i stylu życia. Nurt ten rozwinął się we Francji, gdzie lubiono huczne zabawy i przepych. W sztuce rokoko przejawiało się w miniaturyzacji konwencjonalnej, miłosnej tematyce. Przesadnie zabiegano o wytworność i elegancję. Szczególnie rozpowszechnił się na dworach królewskich. Przykładem twórcy piszące w owym stylu był Józef Szymanowski "Listy o guście".

Sztuka

Oświecenie było epoką, gdzie sztuka nie miała jednolitego charakteru stylowego ani ideowego. Ówczesne poglądy filoz., społ., moralne i polit., biegnące wieloma nurtami i nie tworzące spójnego systemu, wpływały na nią w różnoraki, czasem rozbieżny sposób.

Skutkiem wpływu ideologii oświeceniowej były znaczne zmiany w rozwoju sztuki, do których zalicza się: akademizację nauczania oraz profesjonalizację artystycznej twórczości, powstanie świeckiej odmiany mecenatu a także utworzenie innych rodzajów odbierania dzieł, organizowanie wystaw i otwieranie muzeów. Ukształtowała się również oddzielna nauka zwana estetyką (M. Baumgarten), historia sztuki oraz archeologia (J. J. Winckelmann). Upowszechnił się również zawód krytyka artystycznego (D. Diderot). Jeżeli chodzi o teorię sztuki to powstał konflikt w pojmowaniu sztuki: albo jest realizacją danego ideału estetycznego (Winckelmann) albo wyrazem indywidualnych odczuć jednostki lub społeczeństwa (J. G. Herder). Największą role w rozwoju sztuki w XVIII wieku miał encyklopedyzm oraz nauki historyczne, czyli historyzm, relatywizm a także pluralizm estetyczny. Największy wpływ na odrzucenie skostniałych form barokowych, modę na naturalne parki oraz powoływanie się na tradycje sztuki doryckiej (C. N. Ledoux, J. Soane) miały podstawowe dla niektórych prądów filozoficznych epoki chęci powrotu do pierwotnego stanu natury oraz skrytykowanie i przekonanie o negatywnym wpływie cywilizacji na człowieka. Światopogląd ideologiczny spowodował powstawanie idealnych konstrukcji budowli i miast, które tworzone były przez artystów zwanych architektami wizjonerami (L. Boullée C. N. Ledoux, E.). Największy wpływ na sztukę oświeceniową miał klasycyzm, zaś w literaturze najpowszechniejsza była satyra o charakterze obyczajowym oraz wszelkie dzieła mające cel dydaktyczno- moralizatorski (J. B. Greuze F. Goya W. Hogarth,). Popularne były nawiązania do antycznego heroizmu i wartości.

Oświecenie

Anglia

W Anglii dominował EMPIRYZM - czyli doświadczalne poznanie wiedzy. Natomiast we Francji RACJONALIZM, czyli logiczne myślenie. W Anglii wybijają się dwa nazwiska Isaak Newton ( opis zjawisk fizycznych w j. matematyki) John Lock. Empiryzm, którego twórcą był angielski filozof Franciszek Bacon. Teoria ta zakłada, że poznanie prawdy i świat opiera się na wyłącznie na doświadczeniu i eksperymencie. Dla Bacona stwierdzenie, ze coś jest prawdziwe było możliwe tylko wtedy, gdy potwierdzono to praktycznie, a więc przez doświadczenie. Naukowe podstawy empiryzmu określił John Locke. Stwierdził, że poznanie to naczelne zadanie filozofii. Dokonał jednocześnie podziału na dwa źródła wiedzy: postrzeżenie i refleksja oraz wprowadził pojęcie "tabula rasa", co oznacza "biała karta". Określenie to odnosiło się do czystego umysłu dziecka, nie skażonego żadnym doświadczeniem. Karta ta w czasie życia i dojrzewania umysły zapełniała się pod wpływem różnych czynników zewnętrznych. Locke uważał, że cała wiedza o widzialnym świecie i o nas samych ma swoje źródło w doświadczeniu zmysłowym i wewnętrznym, czyli refleksje.

Francja

We Francji koniec XVIII wieku był bardzo burzliwy. Społeczeństwo podzielone było na nierówne stany. Władzę trzymali w ręku król, szlachta i Kościół, a wszystkie koszty utrzymania kraju ponosili mieszczanie i chłopi.

W 1789 roku król Ludwik XVI postanowił obarczyć podatkami również szlachtę, ale powołany w tym celu parlament nie wyraził na to zgody. Stany Generalne przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe i chciały odebrać władzę królowi. W ten sposób wybuchła rewolucja, która objęła cały teren Francji.

W 1793 roku uśmiercono króla i Francja została ogłoszona republiką. Jednak rządzący jakobini mordowali i gnębili ludność, która była im przeciwna. Dopiero w 1795 roku powołano nowe rządy, które uspokoiły sytuację, a w 1799 roku obalono rewolucję i władzę objął Napoleon Bonaparte.

Rewolucja francuska pozostawiła duży ślad w Europie. Dużą popularność zyskały jej hasła wolności i republikańskich rządów. W końcu państwa europejskie sprzeciwiły się temu, bojąc się rewolucji w swoich krajach i zaatakowały Francję, ale niestety wojska napoleońskie w 1804 roku pokonały przeciwników, a Napoleon został cesarzem Francji. Rodzina Bonapartego dominowała w całej Europie, zasiadała na tronie w Hiszpanii, Holandii, Neapolu i Westfalii (północne Niemcy). Jedynie Wielka Brytania i Rosja nie zostały przez Napoleona podbite, ponieważ Wielka Brytania miała bardzo silną flotę, zaś Rosja była ciężkim terenem do walk (zimny klimat, ogromny obszar). W 1814 roku nastąpił koniec rządów Napoleona Bonapartego, który skapitulował i został zesłany na Elbę.

Polska

- są to czasy panowania Sasów 1697-1733, kiedy władcą jest August II Mocny oraz lata 1733-1763, panowanie Augusta III. Następuje upadek ekonomiczny, kulturalny i polityczny. W 1720 roku państwa sąsiadujące, Rosja i Prusy, zawarły między sobą traktat, który zmuszał je do akceptowania w Polsce istniejącego stanu rzeczy.

- początek ruchu umysłowego obejmują lata czterdzieste XVIII wieku i obejmuje reformy szkół oraz wychowania (zmiany wprowadzone przez ks. Stanisława Konarskiego) - cel: wychowanie światłych obywateli wywodzących się z rodzin magnackich. Konarski dokonał wielu zmian w szkolnictwie pijarskim, a w 1740 otworzył Collegium Nobilium. W 1747 roku bracia Józef i Andrzej Załuscy zbudowali w Warszawie jedną z pierwszych bibliotek publicznych. Zawierała ona 180 tys. Woluminów i to przyczyniło się do rozwoju czytelni oraz powstania wielu wydawnictw.

Prawdziwa walka polityczna rozpoczęła się końcem 1768 roku, kiedy to szlachta zawiązała konfederację barską sprzeciwiając się tym samym królowi Stanisławowi Poniatowskiemu, ponieważ powstała ona pod okiem carycy Katarzyny II. Główne jej hasła dotyczyły obrony katolicyzmu i wolności szlacheckiej. W 1772 nastąpił I rozbiór Polski i dlatego lata 1788-92 mijały pod znakiem obrad Sejmu Wielkiego, który w większości tworzyli wychowankowie pijarów. Sejm ten uchwalił 3 maja 1791 Konstytucję Majową. W roku następnym magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki zawiązali kolejną już konfederację w Targowicy i wydając tym samym zgodę dla Katarzyny II na zbrojną interwencję armii Rosji w Polsce, tylko po to, aby ratować swobody szlacheckie. Wtedy też wybuchła wojna - wojska rosyjskie zajęły tereny Rzeczpospolitej, a targowiczanie terroryzowali twórców konstytucji. 24 lipca również bezradny król przyłączył się do Targowicy. To pozwoliło w 1793 państwom ościennym na dokonanie II rozbioru Polski. Dopiero w 1794 wybuchło powstanie kościuszkowskie w obronie wolności. Jednak walki powstańcze nie powiodły się i w 1795, po upadku powstania, miał miejsce III rozbiór Polski, który definitywnie, na długi czas zakończył rozwój kultury polskiej i niepodległość kraju. W literaturze dominowały trzy kierunki: klasycyzm, nawiązujący do literatury antycznej, sięgał do motywów mitologicznych, promował tragedię i epos, używał zrozumiałego dla wszystkich języka; sentymentalizm, który opisywał emocje, ludzkie uczucia, aby lepiej wpłynąć na odbiorcę; oraz rokoko, czyli styl odrzucający dydaktyzm, tworząc tylko dla przyjemności. Najwięcej śladów w sztuce pozostawił klasycyzm, który dominował w twórczości Canaletta i Bacciarellego.

Rola teatru i przykłady:

Franciszek Bohomolec - napisał wiele komedii na potrzeby jezuitów i tworzył głównie dzieła o charakterze dydaktycznym lub przekładał utwory francuskie. Krytykował sarmatów, megalomanię, zabobonność i starał się stworzyć nowy model Polaka oświeconego.

Franciszek Zabłocki - jest autorem słynnej komedii "Fircyk w zalotach", zwykle przekładał dzieła francuskie, klasyczne.

Julian Ursyn Niemcewicz - autor komedii "Powrót posła" wystawionej w 1791 roku. Jego dzieła miały charakter moralizatorski, starał się pokazać negatywne zachowania i wpływać na wiedze społeczeństwa.

Wojciech Bogusławski - był ojcem polskiego teatru, gdzie wystawiano tylko sztuki polskie. To on rozwinął teatr i starał się podnosić kwalifikację aktorów.

Schematy w sztuce:

- przekłady francuskich dzieł

- konflikt, intryga miłosna

- dobry bohater przeciwko postaci negatywnej,

- służąca,

- moralizatorstwo

- typowe imiona (np.: Gadulski),

- przeciwieństwa, kontrastowe ideologie

Główni reprezentanci oświecenia w Polsce:

S. Konarski - był pijarem, pedagogiem, politykiem i pisarzem. Zabiegał o likwidację liberum veto. Stworzył cykl polskiego prawa "Volumina legum".

H. Kołłątaj - był pisarzem, politykiem, filozofem, reformatorem oświaty, duchownym.

S. Staszic - był uczonym, filozofem, wybitnym działaczem i pisarzem politycznym, księdzem, czołowym przedstawicielem stronnictwa patriotycznego podczas obrad Sejmu Wielkiego, rzecznikiem interesów mieszczan i chłopstwa.

Najwięksi przedstawiciele polskiego Oświecenia to:

1. Ignacy Krasicki - poeta, dramatopisarz i publicysta, napisał wiele bajek, satyr, powieści i poematów

2. Adam Naruszewicz - poeta , historyk, autor sielanek, bajek, epigramatów, satyr, tragedii, ód

3. Józef Ignacy Kraszewski - prozaik, poeta, publicysta i krytyk, napisał 223 powieści

4. Stanisław Trembecki - poeta, napisał liczne ody, bajki i listy poetyckie

5. Franciszek Dionizy Kniaźnin - poeta i dramatopisarz