Powiastka filozoficzna jest gatunkiem z pogranicza epiki, powstałym w dobie francuskiego oświecenia. Najważniejszymi jej cechami był lekki, żartobliwy charakter, ironizująca postawa narratora wobec opisywanego świata oraz nadrzędna funkcja dydaktyczna. Powiastka miała kształtować światopogląd swoich czytelników, ich opinie na temat świata i rzeczywistości, dlatego częste w niej były bezpośrednie zwroty narratora do postaci czytelnika, zastanawianie się nad możliwym rozwojem akcji, nad pytaniami, jakie można zadawać sobie czytelnik w trakcie lektury. Narrator bawi się zarówno historią, którą opowiada, bohaterami, jak i samymi czytelnikami. Postaci w powiastce były bardzo wyraziście, niemal schematycznie zarysowane, miały reprezentować bardziej typ charakteru, postawę, niż konkretną osobę.

Doskonałym reprezentantem gatunku powiastki filozoficznej jest "Kubuś Fatalista i jego pan" Denisa Diderota. Akcja powiastki jest poszatkowana, niespójna, skacze w przestrzeni czasowej między wydarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi. Sprzyja temu dialogowa budowa utworu- opowieści i wspomnienia snuje sam Kubuś oraz jego pan. Nie akcja jest jednak najważniejsza. W powiastce chodziło bardziej o przekazanie obrazu warstw społecznych ówczesnej Francji- pełnego życia, aktywnego, gadatliwego Kubusia wyznającego zasadę, że wszystko już dawno zostało zapisane w górze, nie ma więc co walczyć z losem (stąd przydomek "Fatalista", od fatum-los). Kubuś opowiada historię swoich amorów dla rozrywki swojego pana, z którym odbywa podróż. Pan jest dokładnym przeciwieństwem zaradnego Kubusia. Jest żywą karykaturą francuskiej arystokracji i ziemiaństwa. Gnuśny, znudzony, nieruchawy, bezmyślny nie potrafi poradzić sobie bez sługi, trawi życie na próżnowaniu. Historia amorów Kubusia jest wielokrotnie przerywana, obu bohaterów spotykają różne przygody. Spędzają noc w gospodzie, tam, o czym dowiadują się dopiero na drugi dzień już w drodze, ktoś kradnie Kubusiowi sakiewkę z pieniędzmi i zegarek pana. Zegarek udaje się jednak odzyskać od wędrownego handlarza, którego Kubuś spotyka wracając do gospody aby odzyskać utracone dobra. Odzyskuje również pieniądze od nieuczciwej pokojówki, która przed sądem oddaje wreszcie skradzioną sakiewkę. W międzyczasie opowiada panu o swoich amorach. Otóż ranny w bitwie Kubuś trafił niegdyś do wiejskiej chaty. Nad kuracją chorego debatują chirurdzy, w wyniku jednak braku porozumienia w kwestii leczenia obrażeń Kubusia wszyscy się upijają. W tym miejscu Kubuś przerywa opowieść. Jakiś czas później pojawia się żałobny kondukt. Kubuś opowiada o swoim bracie Janie, którego za niesłuszne oskarżenia wyrzucono z zakonu. Kubuś rozpoznaje znaki herbowe na trumnie zmarłego. Twierdzi, że jest to pogrzeb jego dawnego przyjaciela, kapitana. Na potwierdzenie przytacza opowieść o swoim rzekomym znajomku i jego przyjaźni z innym oficerem. Później wszystko to okazuje się kłamstwem. Kubuś niestety znów musi przerwać opowieść, gdy jego znarowiony koń unosi go od jego pana.

Po powrocie Kubuś podejmuje przerwaną historię amorów. Z wiejskiej chaty Kubuś zostaje przeniesiony do domu lekarza. Przebywając pod kosztowną opieką chirurga traci wszystkie swoje oszczędności. I tym razem opowieść zostaje przerwana. I to przez samego narratora, któremu właśnie przypomniały się losy pani Gausse. Narrator wykorzystuje też przerwę w akcji, niezbędną bohaterom na spokojny sen, aby uraczyć czytelników opowieścią o pewnym cukierniku. Kubuś i jego pan nocują w gospodzie. Jej gospodyni, na drugi dzień przy śniadaniu opowiada bohaterom historię pani La Pommeraye, dokonującej zemsty na niewiernym kochanku. Wreszcie także Kubuś powraca do swojej przerwanej opowieści. Dowiadujemy się, że z domu chirurga, w nagrodę za swoją hojność zostaje przeniesiony do zamku. I tam właśnie zakochał się w Zuzi. Tam też podjął służbę, którą po jakimś czasie rzucił, aby pracować jeszcze w wielu miejscach aż do momentu, w którym podejmuje się służby u obecnego pana.

Do naszych podróżników dołącza się margrabia des Arcis, który również opowiada ciekawe historie. Margrabia opowiada losy dwóch mnichów i ojca Hudsona. Jeden z mnichów piastuje teraz u margrabiego funkcję sekretarza. Kubuś kontynuuje swoją opowieść. Tym razem opowiada o Zuzi i Małgorzacie a także o przygodzie wikarego na kopie siana. Wreszcie do głosu dochodzi pan. Tym razem on opowiada o swoich amorach, bo Kubuś, zmożony niedyspozycją gardła, musi jakiś czas pomilczeć. Historia pana jest bardzo dramatyczna. Zostaje w niej oszukany przez ukochaną kobietę, która okazuje się bezwzględną łowczynią majątków i wpada w zastawioną przez nią i jej znajomków pułapkę. W wyniku tych amorów pan stracił większą część swoich pieniędzy.

W dalszej podróży Kubusiowi i jego panu udaje się odzyskać utraconego wierzchowca, pan mści się, zabijając dawnego przyjaciela, który wciągną go w nieszczęśliwą dla jego serca i kiesy historię miłosną. Za bohaterami rusza pościg. Aresztowanym udaje się jednak uciec z więzienia. W szczęśliwym zakończeniu powiastki o Kubusiu i jego panu Kubuś spotyka swoją ukochaną Zuzię, pojmuje ją za żonę i żyją długo i szczęśliwie w zamku pana.