- PODSTAWOWE CZĘŚCI MOWY I ICH ODMIANA
- RZECZOWNIK - część mowy, która obejmuje wyrazy stanowiące nazwy określonych przedmiotów, osób zjawisk i pojęć abstrakcyjnych. Rzeczowniki odmieniają się rzez liczby i przypadki (deklinacja):
l.poj. l.mn.
M. (kto? co?) dom domy
D. (kogo? czego?) domu domów
C. (komu? czemu?) domowi domom
B. (kogo? co?) dom domy
N. (z kim? z czym?) z domem z domami
Ms.(o kim? o czym?) o domie o domach
W. (o!) domie! o domy!
Rzeczowniki posiadają też określony rodzaj: męski (ten dom), żeński (ta lampa) i nijaki (to krzesło).
- CZASOWNIK - część mowy, która obejmuje wyrazy nazywające określone czynności lub stany. Czasowniki możemy odmieniać przez liczby i osoby (koniugacja):
l.poj. l.mn.
1. (ja) czytam 1. (my) czytamy
2. (ty) czytasz 2. (wy) czytacie
3. (on, ona, ono) czyta 3. (oni, one) czytają
Czasowniki mogą występować w trzech różnych czasach:
- przeszłym: bawił się
- teraźniejszym: bawi się
- przyszłym: będzie się bawił.
Mogą występować w stronie czynnej ( Mama myje Anię.); biernej (Ania jest myta przez mamę.) i zwrotnej (Ania myje się.).
Czasowniki mogą też występować w trzech różnych trybach:
- oznajmującym: Arek siedzi;
- pytającym: Czy on siedzi?;
- rozkazującym: siadaj!
Czasownik może występować w aspekcie dokonanym (napisał) i niedokonanym (pisze).
- PRZYMIOTNIK - cześć mowy będąca najczęściej dookreśleniem rzeczownika. Odpowiada na pytania: jaki?, jaka?, jakie? Tak jak rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki:
l.poj. l.mn.
M. (kto? co?) stary (dom) stare (domy)
D. (kogo? czego?) starego (domu) starych (domów)
C. (komu? czemu?) staremu (domowi) starym (domom)
B. (kogo? co?) stary (dom) stare (domy)
N. (z kim? z czym?) starym (domem) starymi (domami)
Ms.(o kim? o czym?) starym (domie) starych (domach)
W. (o!) stary (domie)! stare (domy)!
Przymiotniki odmieniają się przez rodzaje i ulegają stopniowaniu:
Stopniowanie regularne: ładny - ładniejszy - najładniejszy.
Stopniowanie nieregularne: zły - gorszy - najgorszy.
Stopniowanie opisowe: chory - bardziej chory - najbardziej chory.
- PRZYSŁÓWEK - część mowy najczęściej określająca czasownik, czasem przymiotnik lub inny przysłówek. Odpowiada na pytania: jak?, gdzie?, kiedy? Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy, ale ulegają stopniowaniu:
Ładnie - ładniej - najładniej.
Źle - gorzej - najgorzej.
- LICZEBNIK - określa liczebność lub kolejność. Odmienia się przez przypadki i rodzaje, ale nie odmienia się przez liczby.
- CZĘŚCI ZDANIA.
- ORZECZENIE - najważniejsza część zdania. Zazwyczaj funkcję orzeczenia pełni osobowa forma czasownika, przy czym czasownik może występować w różnych czasach i trybach. Szczególnym typem orzeczenia jest orzeczenie imienne. Składa się ono z dwóch elementów. Pierwszym z nich jest osobowa forma czasownika być, stać się, zostać (ten element nazywamy łącznikiem), a drugim (orzecznikiem) może być rzeczownik, przymiotnik, liczebnik lub imiesłów przymiotnikowy.
- PODMIOT - nadrzędna część zdania, nazywa osoby lub rzeczy, o których czynnościach lub stanach orzekamy za pomocą orzeczenia. Podmiot najczęściej wyrażony jest w zdaniu za pomocą rzeczownika w mianowniku lub zaimka rzeczownego. Taki typ podmiotu nazywamy podmiotem gramatycznym. Czasami podmiotem morze być rzeczownik w dopełniaczu i taki podmiot nazywamy podmiotem logicznym. Zdarza się również, że podmiotem jest bezokolicznik lub inna część mowy użyta w znaczeniu rzeczownikowym. Podmiotem w zdaniu może być też szereg wyrazów i wtedy mówimy o tzw. podmiocie szeregowym.
- DOPEŁNIENIE - jest to część zdania określająca orzeczenie. Dopełnieniem odpowiada na pytania przypadków zależnych i najczęściej jest wyrażone rzeczownikiem. W pojedynczym zdaniu może być kila dopełnień. To, które przy zamianie zdania ze strony czynnej na stronę bierną przejmuje funkcje podmiotu , nazywamy dopełnieniem bliższym. Pozostałe to dopełnienia dalsze.
- OKOLICZNIK - również stanowi określenie do orzeczenia. Wyróżniamy kilka typów okoliczników:
- okolicznik miejsca - odpowiada na pytania gdzie? dokąd?, którędy?;
- okolicznik czasu - odpowiada na pytania kiedy?, w jakim czasie?;
- okolicznik celu - odpowiada na pytania po co?, w jakim celu?;
- okolicznik sposobu - odpowiada na pytania jak?, w jaki sposób?;
- okolicznik warunku - odpowiada na pytania pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku?;
- okolicznik przyzwolenia - odpowiada na pytania mimo czego?, wbrew czemu?;
- okolicznik przyczyny - odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?.
- PRZYDAWKA - jest określeniem rzeczownika, który może pełnić w zdaniu funkcję podmiotu, orzecznika lub dopełnienia. Przydawka odpowiada na pytania jaki? który?, czyj?, czego?, z czego?.
- WYPOWIEDZENIA
ZDANIE - to zespół wyrazów połączonych ze sobą w logiczna całość. Ośrodkiem, wokół którego zbierają się wyrazy jest orzeczenie - czyli osobowa forma czasownika.
RÓWNOWAŻNIK ZDANIA - wypowiedzenie posiadające określony sens, ale nie zawierające osobowej formy czasownika.
W języku polskim zdania możemy podzielić na pojedyncze (zawierające tylko jedno orzeczenie) lub złożone ( zawierające przynajmniej dwa orzeczenia). Dodatkowo zdania złożone możemy podzielić na:
1) zdania złożone współrzędnie:
Łączne - połączone za pomocą spójników i, a, oraz, tudzież, ani, ni.
___ …..___
Rozłączne - połączone za pomocą spójników lub, albo, czy, bądź.
___<…..>___
Przeciwstawne - połączone za pomocą spójników ale, lecz, natomiast.
___>…..<___
Wynikowe - połączone za pomocą spójników więc, toteż, dlatego.
___>…..>___
2) zdania złożone podrzędnie:
Z podrzędnym dopełnieniowym - pełni taka funkcje jak dopełnienie. Pytamy o nie za pomocą pytań przypadków zależnych.
Z podrzędnym okolicznikowym - pełni taka funkcję jak określony okolicznik. Zdanie podrzędne okolicznikowe może być: miejscowe, sposobowe, czasowe itp. Pytamy o nie stosując pytania, na które odpowiada określony okolicznik np.: kiedy?, gdzie?, w jaki sposób?.
Z podrzędnym przydawkowym - pełni taka funkcje jak przydawka, zazwyczaj jest wprowadzone za pomocą zaimka który. Odpowiada na pytania przydawki np.: jaki?, który?, czyj?, czego?, z czego?
Z podrzędnym podmiotowym - nie zastępuje podmiotu, ale rozwija jego treść. Możemy o nie zapytać stosując pytania: kto?, co?.
Z podrzędnym orzecznikowym. - stanowi uzupełnienie do orzecznika. Odpowiada na pytania: jaki jest?, czym jest?
4) FRAZEOLOGIA
- Związek frazeologiczny - takie połączenie wyrazów, w którym poszczególne słowa tracą swoje pierwotne znaczenie i tworzą nowa całość semantyczną, której poprawne odczytanie wymaga od odbiorcy znajomości określonego kodu kulturowego bądź religijnego.
- Zdrobnienia - wyraz o charakterze zmniejszającym, utworzony za pomocą formantu zmniejszającego np.: domek, kwiatuszek.
- Zgrubienia - wyraz o charakterze zgrubiałym, utworzony za pomocą formantu zgrubiającego np.: brzuszysko, kocisko.
- Synonimy - wyrazy bliskoznaczne np.: kłótnia, sprzeczka, zwada.
- Antonimy - wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym np.: dobry - zły, gorzki - słodki.
- Homonimy - wyrazy tak samo brzmiące, jednak oznaczające co innego np.: zamek (pałac), zamek (do spodni).
5) PODSTAWOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE:
- Metafora - przenośnia, takie połączenie wyrazów, które nadaje im nowy wymiar.
- Epitet - Dookreślenie rzeczownika
- Animizacja - nadanie przedmiotom martwym i zjawiskom cech właściwych zwierzętom.
- Personifikacja - nadanie przedmiotom martwym, zwierzętom i określonym stanom, cech właściwych jedynie człowiekowi.
- Porównanie - zestawienie dwóch różnych elementów, przy wyraźnym ukazaniu jakiejś jednej cechy wspólnej dla nich obu.
