Abecedariusz- utwór w formie wierszowanej, gdzie kolejne jego zwrotki albo wersy rozpoczynają się zgodnie z porządkiem alfabetycznym.
Absolut- doskonały byt, nie posiadający przyczyny i istniejący zleżenie od innych bytów, może nim być Bóg ,idea.
Abstrakcjonizm- tendencja, charakteryzująca sztukę XX wieku, która nie odtwarza rzeczywistości a dąży do stworzenia malarstwa, rzeźby, architektury w czystej postaci, rządzące się swoimi regułami. Nowa rzeczywistość kreowana przez abstrakcjonistów nie przypomina w żadnym stopniu natury. Nazwa pochodzi od wyrazu abstrakcja ,który oznacza coś nierzeczywistego.
Abstrakcyjny- niekonkretny, nie bazujący na doświadczeniu i rzeczywistości, cechuje wytwory czynności abstrahowania.
Absurd- myśl, sytuacja, nie mająca sensu, niedorzeczna. Pojęcie to było ważnym składnikiem filozofii egzystencjalnej, jako istotne doznanie bytu.
Adaptacja- dostosowanie dzieła literackiego do stworzenia innego rodzaju literackiego albo innej dziedziny sztuki np. powieści do filmu.
Adiustacja- przygotowanie tekstu do drukowania, jego oprawa stylistyczna, graficzna, ortograficzna.
Aforyzm- maksyma, sentencja, złota myśl, czyli krótkie zadnie, które w postaci błyskotliwej formy, zwiera ogólne spostrzeżenie , myśl filozoficzną lub moralną.
Agnostycyzm- koncepcja filozoficzna wedle której poznanie absolutu nie jest możliwe.
Agon -
- Rodzaj zawodów w starożytnej Grecji, w których uczestniczyli sportowcy, tancerze, śpiewacy.
- Część, gdzie zawierał się spór dwóch przeciwstawnych postaci, w komedii antycznej.
Akapit- wcięcie pierwszego wiersza w tekście, mające na celu pokazanie początku jego ustępu.
Akcent- zaznaczenie sylaby w wyrazie poprzez wymowę, zaakcentowanie, intonację.
Akcja- ciąg zdarzeń, które da się wyróżnić w fabule dramatu, powieści, opowiadaniu.
Akmeizm - nurt poezji rosyjskiej, uformowany ok. 1910 roku, który sprzeciwiał się futuryzmowi i powiązany był z tendencjami, które panowały w ówczesnej sztuce.
Akronim- skrótowiec , powstały z pierwszych liter słów, jako nazwa instytucji lub organizacji, np. UJ, PAN.
Akrostych- utwór o charakterze wierszowanym, gdzie pierwsze litery albo cząstki wyrazów, po pionowym odczytaniu, tworzyły jakieś hasło.
Akt- część utworu dramatycznego, która zwiera względnie spójny i zwarty odcinek
Alegoryzm - pojęcie stosowane w odniesieniu do sztuki i kultury, wskazujący na szczególną rolę alegorii w dziełach danej epoki.
Aleksandryn- najważniejszy rodzaj wiersza poezji francuskiej, także w epice i dramacie.
Aliteracja- odmiana instrumentacji głoskowej, czyli zabiegu, który polega na przemyślanym układzie tych samych , powtarzających się głosek w wersach lub grupach wyrazów, co miało na celu wydobycie ich zdolności brzmieniowych lub znaczeniowych.
Aluzja literacka- w utworach literackich- nawiązanie, odwołanie się do innego dzieła, pod względem treści, stylu, zjawiska ,poprzez stosowanie pewnych sygnałów, uchwytnych przez odbiorcę.
Ambilogia- wyrażenie dwuznaczne, dwuznacznik.
Ambiwalencja- dwuwartościowość funkcji danego elementu językowego.
Amfibrach- stopa metryczna w wersyfikacji starożytnej, na którą składają się krótka, długa i krótka sylaba.
Amorfizm- czyli bezpostaciowość ; w literaturze określenie ogółu cech piśmiennictwa nowatorskiego, które odrzucało klasyczne zasady kompozycyjne
Amplifikacja- rozwijanie, dopełnianie, wzbogacanie tematu ; zabieg stylistyczny mający na celu podkreślenie znaczenia omawianego przedmiotu.
Anachronizm- część utworu, który jest niezgodny z czasem historycznym.
Anafora- środek stylistyczny , polegający na powtórzeniu tego samego wyrazu albo grupy wyrazów na początku każdego wersu, zadnia lub strofy.
Anagnoryzm- zabieg kompozycyjny, który polega na tym , iż w pewnej scenie utworu literackiego następuje rozpoznanie przez bohatera, w nieznanej osobie ktoś bliskiego, np. "Odyseja", "Oresteja", "Skąpiec".
Anagram- gra słowna, polegająca na takim zestawieniu wyrazów, które po przestawieniu liter lub sylab stwarzają nowe , np. "Lutni! Ujaw mi!"- Julian Tuwim.
Anakolut- utwór poetycki, nawiązujący do anakreontyku ,chwaląc radość życia, wino, śpiew, zabawę.
Analiza dzieła literackiego- ogół działań majonych na celu ustalania , z czego składa się i jak zbudowany jest utwór literacki. Analizowanie dokonuje się poprzez opis i charakterystykę poziomów budowy dzieła. Może być analiza całościowa bądź cząstkowa.
Anapest- stopa metryczna wersyfikacji antycznej, składająca się z dwóch krótkich sylab i jednej długiej a w polskiej z trzech sylab z trzecią akcentowaną. Jest przeciwieństwem daktyla.
Anegdota- zwięzłe opowiadanie, ukazujące charakterystyczne bądź komiczne zdarzenie, epizod z życia znanej osoby.
Aneks- dodatek do głównego dokumentu, będący uzupełnieniem treści książki.
Anglikanizm- prąd religijny, który powstał z reformacji renesansowej ( luteranizmu i kalwinizmu), związany jest z utworzeniem przez angielskiego króla Henryka VII , kościoła narodowego.
Animacja- dokonywanie serii pojedynczych zdjęć, rysunków ,kukiełek, wycinanek, itp. w różnych stadiach ruchu.
Animizacja- czyli ożywienie, jest odmianą metafory i polega na nadaniu przedmiotom martwym , zjawisk przyrody lub abstrakcyjnym pojęciom cech istot żywych.
Annały- roczniki historyczne, ukazujące zdarzenia w następstwie czasowym i w każdej księdze zawierające zdarzenia jednego roku.
Anonim- autor nieznany z nazwiska, jego teksty także nie są podpisane.
Antagonista- aktor grający drugorzędną rolę w tragedii greckiej.
Antologia- książka w której znajdują się wybrane utwory jednego lub więcej autorów.
Antonimy- zestawienia par wyrazów, posiadających przeciwne znaczenia, np. mały -duży.
Antrakt- przerwa pomiędzy aktami w przedstawieniu teatralnym.
Antropocentryzm- koncepcja filozofii średniowiecznej, charakterystyczna dla kultury, sztuki i światopoglądu tego okresu, wg której w centrum zainteresowania stawiano człowieka , jego potrzeby i możliwości rozwoju.
Antropologia kultury- rodzaj metafory, zgodnie z którym nadaje się przedmiotom martwym, zjawiskom natury, roślinom i zwierzętom, cechy istot ludzkich
Antycypacja- użycie w wypowiedzi sygnału , który zwiastuje element , pojawiający się w jej dalszej części.
Antyestetyzm- tendencja w sztuce, która staje w opozycji do klasycznych, tradycyjnych schematów i koncepcji piękna, przewijająca się w stosowaniu przedmiotów i działań uchodzących za brzydkie.
Antyfona- modlitwy w liturgii chrześcijańskiej , które odmawiane są na przemian przez dwa chóry lub chór i przewodnika.
Antyk - starożytność, podstawowa kultura grecka i rzymska, kształtująca się w basenie Morza Śródziemnego od końca II tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e; z znaczeniu potocznym oznacza przedmiot dawnej sztuki ( główne dzieło rzemiosła artystycznego, meble), posiadający wartość zabytkową.
Antykizacja- uformowane dzieła w taki sposób, aby przypominało ono wytwór dawnych epok, w szczególności starożytności.
Antykwa- rodzaj czcionki drukarskiej, będący w powszechnym użyciu, krojem przypominająca pisma rzymskie.
Antysemityzm- niechęć, uprzedzenia i wrogość w stosunku do Żydów, powiązana z nietolerancją i rasizmem.
Antyteza- środek stylistyczny, który polega na zestawieniu dwóch wypowiedzi o przeciwstawnym znaczeniu.
Antyutopia- czyli negatywna utopia, stosowana zazwyczaj w powieściach i ukazująca społeczeństwo przyszłości, które jest rządzone przez dyktatorską władzę.
Aojdowie- wędrowny śpiewak czasów przed Homerem, w antycznej Grecji, który swoimi pieśniami chwalił czyny bogów i herosów.
Apoftegmat - zwarte, trafne, dobitne powiedzenie, będące celnym komentarzem do sytuacji, często nawiązujące do przysłowia.
Apokalipsa- objawienie św. Jana, w judaizmie i chrześcijaństwie , pełna symboli, księga profetyczna, ukazująca przepowiednie dotyczące końca świata
Apokryf- pisma w tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej, które mają niejasną genezę i często były fałszywie przypisywane znanym postaciom dziejów religijnych.
Apologia- mowa napisana albo wygłoszona, która powstała w obronie przed zarzutami i jednocześnie będąca pochwałą danej osoby, dzieła, instytucji.
Apostrofa- bezpośredni zwrot do adresata, której odmianą jest inwokacja.
Apoteoza-
- Utwór literacki, ukazujących postaci książąt, władców, obdarzone cechami istot pozaziemskich, poddane gloryfikacji.
- W dramacie ostatnia, podniosła scena, gdzie występują główne postaci utworu.
Archaizacja- rodzaj stylizacji, stosujący w wypowiedzi wyrazy, zwroty lub szyki zdań typowe dla dawnych epok.
Archaizm- wyraz dawnego pochodzenia, który wyszedł z użycia. Są archaizmy fonetyczne, słowotwórcze, leksykalne, semantyczne i fleksyjne.
Archetyp- pojęcie wprowadzone przez psychoanalityka C. G. Junga , które określało wspólne dla danej zbiorowości przekonania, zachowania, wyobrażenia o świecie, doświadczenia, które tkwią w ludzkiej podświadomości .
Aria- solowy utwór wokalny, który jest elementem większej części, np. opery , operetki, kantaty.
Arianie- bracia polscy, którzy stworzyli religijny nurt reformacyjny, najbardziej radykalny i postępowy, wyłaniał się on z kościoła kalwińskiego.
Arkadia miejsce gdzie zawsze panuje spokój i szczęście.
Arlekinada- farsa, której głównym bohaterem był Arlekin, jedna z charakterystycznych figur commedii dell'arte, która cieszyła się popularnością w literaturze włoskiej i francuskiej.
Artykuł- jedna z głównych form dziennikarskich, zawierająca przedstawienie bieżących wydarzeń politycznych, społecznych, kulturalnych. Uformował się on w XVII wieku.
Artyzm- cecha dzieła sztuki, będąca przejawem kunsztu jego twórcy w posługiwaniu się środkami typowymi dla danej dziedziny sztuki.
Asceza- typowa średniowieczna postawa, która polegała na całkowitym wyrzeczeniu się radości życia ziemskiego, co miało na celu zapewnienie zbawienia.
Asonans- rym niedokładny, polegający na zgodności samogłosek akcentowanych i poakcentowanych.
Ateizm- koncepcja negująca istnienie Boga, odrzucająca wiarę w niego.
Augustynizm- jeden z prądów filozofii średniowiecznej, której twórcą był św. Augustyn (IV w.), uznający dualizm ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu oraz wyższość pierwiastków duchowych nad materialnymi.
Autentyzm- 1. Cecha utworu literackiego wywołująca u odbiorcy wrażenie "prawdziwości" przedstawionych zdarzeń i przeżyć wewnętrznych bohaterów. 2. Kierunek w poezji międzywojennej reprezentowany przez S. Czernika, ukształtowany w opozycji do skamandrytów i awangardy.
Autobiografizm- tendencja, polegająca na włączaniu przez pisarza w materię utworu własnych doświadczeń i przeżyć.
Autoironia- szczególna odmiana ironii, którą autor kieruje przeciwko sobie samemu.
Autotematyzm- tendencja do wypowiadania refleksji na temat procesu powstawania dzieła, sposobów i celów pisania; jest charakterystyczny dla różnych rodzajów literackich.
Awangarda- kierunek w XX-wiecznej sztuce, charakteryzujący się sprzeciwem wobec tradycji i powszechnie panującym regułom estetycznym.
