Podstawowe wiadomości z nauki o języku – przygotowanie do matury.

SPIS TREŚCI:

A. Wstęp.

1. Pojęcie języka.
2. Język jako system znaków.

a. znak językowy.

b. system językowy.

B. Historia języka polskiego.

1. Rozwój i rodowód języków słowiańskich.
2. Zabytki języka polskiego.
3. Archaizmy.

C. Gramatyka języka polskiego.

1. Fonetyka.
2. 1. dźwięk.
   2. artykulacja.
   3. aparat mowy.
   4. głoska.
   5. sylaba.
   6. prozodia.
   7. upodobnienia.
3. Fonologia.

a. fonem.

3. Morfologia.
4. 1. morfem.
   2. wyraz.
   3. rzeczownik.
   4. czasownik.
   5. przymiotnik
   6. zaimek.
   7. liczebnik.
   8. przysłówek.
   9. przyimek.
   10. spójnik.
   11. wykrzyknik.
   12. partykuła.
5. Fleksja.
6. 1. temat fleksyjny.
   2. supletywizm.
   3. synkretyzm.
   4. rzeczowniki dwurodzajowe.
   5. rzeczowniki wspólnorodzajowe.
   6. singularia tantum.
   7. pluralia tantum.
7. Słowotwórstwo.
8. 1. formacja słowotwórcza.
   2. derywat.
   3. rodzaje derywacji.
   4. odmiany derywatów.
9. Składnia.
10. 1. rodzaje zdań.
    2. podmiot.
    3. orzeczenie.
    4. przydawka.
    5. dopełnienie.
    6. okolicznik.
    7. związki składniowe.
11. Leksykologia.

a. związki frazeologiczne.

b. synonimy.

c. antonimy.

d. wyrazy wieloznaczne.

e. homofony.

f. homografy.

g. neologizmy.

h. rodzaje słowników.

D. Językoznawstwo.

1. Podział językoznawstwa.
2. Podstawowe funkcje języka.
3. Odmiany języka polskiego.
4. Style językowe.
5. Kultura języka.
6. 1. kryteria poprawności językowej.
   2. norma językowa.
   3. błąd językowy.

Ad A.

1. Język - jest to wytwór służący komunikacji międzyludzkiej, w wyniku której dochodzi do aktu mowy. Przebieg aktu mowy odbywa się w taki sposób, że nadawca komunikatu (ktoś, kto mówi) kieruje znaki językowe do odbiorcy (kogoś, komu chce przekazać informacje).

• Aby doszło do aktu mowy muszą zostać spełnione warunki:

- nadawca (pierwszy element aktu mowy) i odbiorca (drugi element aktu mowy) muszą znać i rozumieć pewną ilość znaków, czyli posiadać wspólne słownictwo.

- wyrazy muszą zostać odpowiednio uformowane i połączone ze sobą zgodnie z regułami znanymi zarówno nadawcy jak i odbiorcy. W ten sposób powstaje tekst, który jest trzecim elementem aktu mowy.

- czwarty element aktu mowy - kod.

- piąty element aktu mowy - kontekst. Bo mówienie jest zawsze mówieniem o czymś, odnosi się do określonej rzeczywistości, dotyczy konkretnych faktów, desygnatów, zdarzeń.

- szósty element aktu mowy - kontakt. Jest potrzebny by nadawca mógł przekazać tekst odbiorcy. Środkami kontaktu mogą być: cząsteczki powietrza przekazujące drganie fali głosowej, drut telefoniczny, fale elektromagnetyczne, itp.

• W skrócie - akt mowy polega na tym, że:

Nadawca mówi do odbiorcy, czyli przekazuje tekst zbudowany zgodnie ze wspólnym dla nich kodem językowym. Tekst dotyczy jakiegoś kontekstu, który można przekazać pod warunkiem istnienia kontaktu między nadawcą a odbiorcą.

• Obecnie przez język rozumie się język naturalny. Natomiast wszystkie style literackie, slangi, żargony, gwary są uważane za odmiany języka.

Języki naturalne można podzielić na:

- żywe - to takie, które są powszechnie używane, ludzie uczą się ich od dziecka, występują bowiem w szkolnych programach nauczania, np.: polski, hiszpański, angielski, itp.

- martwe - to takie, które kiedyś były powszechnie znane i używane, ale teraz zostały wyparte przez inne języki wskutek czego nie są przydatne do porozumiewania się, np.: łacina, greka klasyczna, sanskryt, język staro - cerkiewno - słowiański, gocki, itp.

2.Język - jest systemem znaków. Jego wyrażenia są znakami.

• Znak językowy - to wyraz, ale także dłuższe wypowiedzenie. Jest on znakiem umownym, ponieważ nie oznacza przedmiotu, ale pojęcie tego przedmiotu, np.: wyraz 'pies' oznacza pojęcie pewnej liczby czworonożnych, szczekających zwierząt, posiadających futro i określone cechy swojego gatunku. Nie oznacza on jednak konkretnego psa o konkretnym imieniu, maści, rasie i charakterze. Należy pamiętać, iż pojęcie symbolizowane przez wyrazy są desygnatami danych wyrazów. Tu desygnatem jest 'pies' jako ogólne pojęcie.

Znaki dzielimy na:

*naturalne (symptomy)- mają one biologiczną podstawę. Są niezamierzone, a także interpretowane przez ludzi jako oznaki określonych zjawisk na podstawie doświadczenia. Są ponadto jednokierunkowe, gdyż mają tylko odbiorcę, natomiast brak im świadomego nadawcy, np.: granatowe chmury jako znak nadciągającej burzy.

*umowne (konwencjonalne)- tworzone przez ludzi świadomie w celu symbolizowania pewnych zjawisk otaczającego nas świata. Są dwukierunkowe, zwrotne. Mają, bowiem określonego nadawcę oraz adresata. Wyróżniamy wśród znaków umownych następujące:

-ikoniczne- powstają w oparciu o rzeczywiste podobieństwo do symbolizowanych przez nie zjawisk, np.: znak drogowy: 'przejście dla pieszych'.

-symboliczne- nie mają naturalnego związku z symbolizowanymi zjawiskami, np.: znak przeczenia w postaci wertykalnego poruszania głową.

• System językowy (kod)- to zbiór znaków tworzących układ, w którym każdy z elementów pełni ściśle określoną rolę i pozostaje w ścisłej relacji do innych elementów tego układu, np.: system znaków drogowych.

Ad. B.

• Bezpośrednim przodkiem języka polskiego jest dialektyczna grupa zachodniosłowiańska zwana lechicką, do której w IX wieku należały plemiona zamieszkujące dorzecza Odry, Warty i Wisły, czyli: Dziadoszanie, Bobrzanie, Ślężanie, Opolanie, Golęszyce, Wiślanie, Lędzianie, Polanie, Pomorzanie i Mazowszanie. Czynnikiem, który najsilniej wpłynął na rozwój języka polskiego była chrystianizacja państwa, w wyniku której językiem oficjalnym kościoła stała się łacina, natomiast język polski został zepchnięty do roli sermo vulgaris, czyli mowy ludu, co automatycznie umniejszało jego znaczenie. Przełom nastąpił dopiero w roku 1136, czyli wtedy, gdy papież Innocenty II ogłosił Bullę gnieźnieńską - zabytek, w którym pośród tekstu łacińskiego pojawiło się mnóstwo polskich słów. Okres ten określa się obecnie jako "dobę staropolską", natomiast język, jakiego wtedy używano "językiem staropolskim". Wniosek stąd, iż ogromną rolę w kształtowaniu się polszczyzny odegrały wpływy języków obcych, głównie łaciny i czeskiego. Dostarczyły one nowej terminologii religijnej, która napływała w zakres języka polskiego na różne sposoby:

- przez zapożyczenia,

- przez tłumaczenie wyrazów obcych,

- na drodze nadawania nowych, chrześcijańskich znaczeń znaczeniom rodzimym.

Wiele terminów religijnych ma swoją genezę w Ewangelii, a więc w języku greckim, z którego tłumaczono je na wschodzie i południu Słowiańszczyzny na język staro - cerkiewno - słowiański, natomiast na zachodzie Europy na łacinę.

Miało miejsce wiele zapożyczeń z języka niemieckiego. Warto też wspomnieć o obustronnych zapożyczeniach polsko - litewskich i polsko - ukraińskich.

W epoce staropolskiej ukształtował się również obecny polski akcent. Początkowo był, bowiem ruchomy (padał na różne sylaby), w XIV wieku inicjalny (padający na pierwszą sylabę), ostatecznie ustalił się na drugiej sylabie od końca (akcent paroksytoniczny).

• Wiadomo, że wspólnym przodkiem słowiańskich grup językowych był język prasłowiański, którym posługiwał się zespół etniczny, żyjący prawdopodobnie na terenie Odry i Wisły od 1500 0 1300 r. p. n. e.

Jego pochodzenie również jest możliwe do udowodnienia, bowiem podobieństwa między systemem języków słowiańskich, a systemami języków litewskiego i łotewskiego pozwalają przypuszczać, że języki słowiański i języki bałtyckie miały kiedyś wspólnego przodka, przez co wchodziły wówczas w skład wspólnoty językowej bałto - słowiańskiej. W wyniku jej rozpadu powstał odrębny język prasłowiański i prabałtycki.

SŁOWIAŃSKIE GRUPY JĘZYKOWE
Grupa zachodniosłowiańska	Grupa wschodniosłowiańska	Gr. południowosłowiańska
polski czeski słowacki górnołużycki dolnołużycki połabski (wygasł w XVIIIw.)	rosyjski ukraiński białoruski	słowiański serbsko - chorwacki bułgarski macedoński (Jednym z jego dialektów był język s -c -s )

• Porównanie pewnych zjawisk z różnych języków pozwala stwierdzić, iż wyrazy należące nieraz do odległych języków wykazują między sobą znaczne podobieństwa. Dlatego też przyjmuje się, że wszystkie rozwinęły się z języka praindoeuropejskiego - nazwano je rodziną języków indoeuropejskich.

JĘZYK PRAINDOEUROPEJSKI [Na przełomie III i II w. p. n. e. rozpadł się na poszczególne grupy]
W Azji:	W Europie:
-Indyjska (dziś jęz. Cyganów) -Irańska (jęz. perski) -Ormiańska (w Armenii) -Tocharska i Hetycka (wymarłe)	-Grecka (starogrecki i nowogrecki) -Italska (łacina -> od niej pochodzą dzisiejsze: włoski, hiszpański, portugalski, francuski, rumuński) -Iliryjska (jęz. albański) -Celtycka (jęz. irlandzki, a także w Szkocji, Walii i Bretonii) -Germańska (jęz. niemiecki, duński, holenderski, angielski, szwedzki, norweski, islandzki, dawny gocki) -Bałtycka (jęz. litewski, łotewski, wymarły pruski) -Słowiańska (współczesne języki słowiańskie, wymarły połabski)

• Zabytki języka polskiego:

*Zabytki doby przedpiśmiennej polszczyzny:

1. Geograf Bawarski (IX w.) - tekst łaciński, zawiera opis terytoriów Europy środkowej oraz podaje nazwy zamieszkujących je plemion słowiańskich takich jak: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Brzeżanie, Golęszycy.

2. Dagome iudex (ok. 990 r.) - jest to najstarszy dokument polski, w którym Mieszko I powierzył swe państwo pod opiekę papieżowi. Tekst łaciński, który posiada zniekształcone nazwy własne: Kraków, Gniezno, Szczecin, Odra, Prusowie, Rusowie i Dagome (prawdopodobnie skrótowy zapis imion władcy).

3. Kronika Thietmara (pocz. XI w.) - tekst łaciński, który jest kroniką biskupa Thietmara. Przedstawia ona dzieje wojen polsko - niemieckich z lat 1000, 1010, 1015. Zawiera zniekształcone nazwy własne takie jak: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław, Odra, Bóbr oraz imię polskiego władcy - Bolesław Chrobry.

*Zabytki doby staropolskiej:

1. Bulla gnieźnieńska (1136 r.) - Bulla wystawiona przez papieża Innocentego II. potwierdzała opiekę Stolicy Apostolskiej nad dobrami arcybiskupa gnieźnieńskiego. Tekst łaciński, w którym znalazło się wiele nazw polskich - w większości były to własne nazwy osobowe i miejscowe, np.: Białowąs, Siostroch, Okrzos, Krostawiec, Chocian, Miłowan, Kalisz, Gniezno itp. Rękopis znajduje się obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.

2. Księga henrykowska (XIII w.) - tekst łaciński, który zawiera opis dziejów klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem (stąd nazwa utworu). Zostało w nim zapisane najstarsze zdanie w języku polskim: "Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj" ('bruszenie' to obracanie żaren). Rękopis znajduje się obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu.

3. Bogurodzica (początek VX w.) - najstarsza polska pieśń religijna oraz pierwszy polski hymn narodowy. Za najstarszy rękopis dzieła uznaje się tzw. odpis krakowski, który znaleziono na okładce kazań z 1407 r.

4. Kazania świętokrzyskie (przełom XIII i XIV w.) - znalezione przez A. Brücknera w Petersburgu w oprawie łacińskiego kodeksu, który pochodził z klasztoru ojców benedyktynów położonego na górze Świętego Krzyża (stąd nazwa kazań). Jest to tekst polski, w który wplecione są fragmenty łacińskie. Zabytek znajduje się obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

5. Psałterz floriański (koniec XVI w.) - tekst napisany w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Odnaleziono go w bibliotece klasztoru kanoników regularnych w St. Florian niedaleko Linzu (stąd nazwa zabytku). zakupiony został przez rząd polski w 1931 r. i obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

6. Kazania gnieźnieńskie (pocz. XV w.) - zawierają 103 kazania łacińskie i 10 polskich. Obecnie znajdują się w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie (stąd nazwa zabytku).

7. Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole (pocz. XV w.) - pierwszy zabytek staropolskiej poezji świeckiej. Oryginalny rękopis ze zbiorów Biblioteki Narodowej został zniszczony w czasie II wojny światowej.

8. Traktat ortograficzny Jakuba Parkoszowica (1440 r.) - tekst łaciński. Jest to pierwszy polski traktat ortograficzny.

9. Biblia królowej Zofii (poł. XV w.) - Jest to przekład Starego Testamentu sporządzony dla królowej Zofii - czwartej żony Władysława Jagiełły. Pierwsze dzieło nieanonimowe, z którego przetrwały zaledwie pojedyncze karty (przechowywane obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Muzeum Narodowym w Pradze), większość zaginęła podczas II wojny światowej.

10. Legenda o św. Aleksym (2. poł. XV w.) - hagiograficzny utwór wierszowany opisujący życie św. Aleksego. Rękopis znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.

11. Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) - liryczna pieśń religijna, będąca planktem (łac. 'płacz, lament'). Jej oryginał zaginął w czasie II wojny światowej.

12. Psałterz puławski (powst. między XV a XVI w. - dokładnie nie ustalono) - modlitewnik, który znajduje się obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

13. Satyra na leniwych chłopów (koniec XV w.) - wiersz anonimowy o tematyce obyczajowo - społecznej. Rękopis znajduje się w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie.

14. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (2. poł. XV w.) - jest to najobszerniejszy wierszowany zabytek staropolski. Posiada formę dialogową. Jego oryginał zaginął w czasie II wojny światowej. Obecnie istnieją tylko kopie.

15. Rozmyślanie przemyskie (pocz. XVI w.) - najobszerniejszy apokryf staropolski, romans religijny, będący opowieścią o życiu Świętej Rodziny oraz męce Chrystusa. Rękopis znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.

• Archaizm - to element języka, który wyszedł z powszechnego użycia i obecnie jest uznawany za przestarzały. W literaturze wprowadza się je w celach stylizacyjnych. Wyróżniamy następujące typy archaizmów:

- fonetyczne - o archaicznej, nieznanej dziś wymowie, np.: 'Polszcze', 'oćca'.

- fleksyjne - obejmują dawne formy fleksyjne odmiennych części mowy, np.: 'ptacy'.

- słowotwórcze - zawierające niestosowane dziś formacje słowotwórcze, np.: 'dobrota'.

- leksykalne - obejmują wyrazy, które całkowicie wyszły z użycia, np.: 'ochędóstwo'[stroje, ozdoby].

- semantyczne (znaczeniowe) - określające dawne znaczenia wyrazów, np.: 'ćma'[ciemność], 'maciora'[matka].

- frazeologiczne - dawne związki frazeologiczne, np.: 'rzucać klimkiem'[kłamać].

- składniowe - dawna łączliwość składniowa wyrazów, np.: 'miłość przeciwko komu'.

- rzeczowe (historyzmy) - to nazwy dawnych realiów, które dziś już nie istnieją. Historyzmy nie posiadają desygnatów we współczesnej rzeczywistości, np.: 'dyby', 'podkomorzy', 'żupan', 'pręgierz'.

Ad. C.

• Gramatyka- jest nauką o języku zajmującą się jego budową i funkcjonowaniem, w której skład wchodzi:
• fonetyka (i fonologia)- bada dźwiękową stronę języka,
• morfologia - bada budowę wyrazów (słowotwórstwo) i ich odmianę (fleksja),
• składnia - zajmuje się regułami łączenia wyrazów w wypowiedzenia,
• leksykologia - analizuje słownictwo pod względem funkcjonalnym i znaczeniowym.

1. Fonetyka- jest działem nauki o języku, którego przedmiotem są artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski.

• Dźwięk- to zaburzenie falowe, które występujące w jakimś ciele sprężystym. Jego źródłem są drgania dowolnego ciała sprężystego. Swoiste cechy dźwięku:

- częstotliwość (liczba drgań na sekundę) - zależy od niej jego wysokość. Im większa częstotliwość tym dźwięk jest wyższy,

- natężenie (siła drgań) - zależy od wysokości fali głosowej. Im wyższa fala głosowa tym większe natężenie,

- barwa - uzależniona jest od formy drgań. Dzięki niej możemy odróżnić głosy różnych osób.

Dźwięki dzielą się na:

-tony- dźwięk o regularnej liczbie drgań (samogłoska),

-szmery- dźwięk o nieregularnej liczbie drgań (spółgłoska).

• Artykulacja- nazywamy nią ogół procesów zachodzących podczas powstawania głosek w obrębie aparatu mowy.

• Aparat mowy- składa się z trzech zasadniczych części:

1. aparatu ekspiacyjnego-

Tworzą go: płuca, przepona, tchawica i oskrzela. Jest to zbiornik, który tłoczy strumień powietrza ku narządom wprawiającym powietrze w drgania i nadającym mu barwę odbieraną jako określony dźwięk mowy.

2. aparatu fonacyjnego-

Jego ośrodkiem jest krtań, czyli narząd wprawiający powietrze wydostające się z płuc w drgania o regularnym charakterze. Jej podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, która u dołu łączy się z tchawicą, od przodu chroniona jest natomiast przez chrząstkę tarczową. W tyle krtani znajdują się dwie ruchome chrząstki nalewkowe, a wewnątrz niej dwie ruchome sprężyste fałdy - więzadła głosowe.

3. aparatu artykulacyjnego-

Zespół rezonatorów, które modyfikują strumień drgającego powietrza, nadając mu barwę odbieraną jako ściśle określona głoska. Należą do nich wszystkie elementy znajdujące się powyżej nagłośni (chrząstki chroniącej wejścia do krtani), które określa się jako nasadę. W skład nasady wchodzi: jama gardłowa, jama nosowa i jama ustna, przy czym jama ustna zawiera elementy ruchome i statyczne.

Do ruchomych należą: wargi, język, podniebienie miękkie, dolna szczęka.

Do nieruchomych należą: zęby, dziąsła, podniebienie twarde.

• Głoska (fon)- jest najmniejszym elementem tekstów języka mówionego. Można wyróżnić trzy fazy jej artykulacji:

1. następ - faza przygotowawcza,
2. szczyt - faza kulminacyjna,
3. zestęp - faza końcowa.

Kryteria podziału:

- funkcjonalne - dźwięki samogłoskowe mają charakter zgłoskotwórczy (co oznacza, że tworzą zgłoski - sylaby), dźwięki spółgłoskowe są niezgłoskotwórcze (czyli nie tworzą zgłosek - sylab),

- akustyczne - zawiera podział na:

*tony - samogłoski

*szumy - spółgłoski

- artykulacyjne - według niego występują dźwięki:

*otwarte - wydostające się na zewnątrz powietrze nie napotyka na zaporę (samogłoski).

*nie otwarte - wydostające się powietrze napotyka na przeszkodę (spółgłoski).

a). samogłoski - są dźwięczne i otwarte. Występują:

- ustne: a, e, i, o, u, y;

- nosowe: ą, ę.

b). spółgłoski - dzielą się:

*ze względu na położenie więzadeł głosowych:

-dźwięczne- b b' d d' g g' w w' z z' ż ż' h h' dz dz' dż dź m m' n ń ł l l' r r'

Uwaga! spółgłoski pogrubione nie posiadają bezdźwięcznych odpowiedników (są to spółgłoski półotwarte, sonorne),

-bezdźwięczne- p p' t t' k k' f f' s s' ś sz sz' ch ch' c c' ć cz cz',

*ze względu na układ podniebienia miękkiego:

-nosowe- m m' n ń,

-ustne- wszystkie pozostałe,

* ze względu na układ języka:

-twarde

-miękkie

-zmiękczone

*ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy:

-sonorne- m m' n ń l l' r r' ł

-szczelinowe- w w' f f' z ź ż s ś sz ch ch' h h' j

-zwarto-szczelinowe- c dz cz dż ć dź

-zwarto-wybuchowe- p p' b b' t d k k' g g'

*ze względu na miejsce artykulacji:

-wargowe

-zębowe

-dziąsłowe

-zazębowe

-zadziąsłowe

-palatalne (łac. palatum -podniebienie twarde)

-welarne

• Sylaba (zgłoska)- jest najmniejszą, niepodzielną jednostką fonetyczną. Wyróżniamy dwa typy sylab:

- otwarte- kończą się na samogłoskę np. lo - ko - mo - ty - wa;

- zamknięte- kończą się na spółgłoskę np. od - dział.

• Prozodia- składają się nań trzy typy zjawisk: iloczas, intonacja i akcent.

Akcent polega na mocniejszym wymówieniu jakiegoś wyrażenia językowego. Typy akcentu:

- wyrazowy- polega na mocniejszym wymówieniu jednej z sylab wyrazu. Ze względu na miejsce jakie w większości wyrazów zajmuje wyróżniana sylaba mówi się o dwóch typach akcentu:

*stały- pada na jedną, określoną sylabę we wszystkich wyrazach:

-oksytoniczny- pada na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim)

-paroksytoniczny- pada na przedostatnią sylabę (np. w jęz. polskim)

-proparoksytoniczny- pada na trzecią sylabę od końca (np. w jęz. macedoński)

-inicjalny- pada na pierwszą sylabę (np. w jęz. czeskim)

*swobodny- nie pada na ściśle określona sylabę:

-ruchomy- jego miejsce jest zróżnicowane w formach tego samego wyrazu,

-nieruchomy- zajmuje stałe miejsce w formach tego samego wyrazu.

- zdaniowy- polega na mocniejszym wymówieniu jednego z wyrazów w wypowiedzeniu. Zawiera podział na temat (to o czym się mówi w zdaniu)i remat (element nowy, który wnosi nadawca nadając komunikat o temacie). Podziału tego dokonuje mówiący, który akcentuje dowolną część wypowiadanego przez siebie zdania.

• W języku polskim akcent zdaniowy pada najczęściej na ostatni wyraz wypowiedzenia.

Klityki- wyrazy nie posiadające samodzielnego akcentu, dlatego łączą się w całość z następującymi po nich lub poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Dzielą się na:

- proklityki- wyrazy nieakcentowane, które łączą się z następującymi po nich wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:

*przyimki np.: pod stołem

*spójniki np.: Słoń i antylopa

*partykuła 'nie' w połączeniu z dwu- i więcej sylabowymi osobowymi formami czasownika np.: nie otworzymy

-enklityki- wyrazy nieakcentowane, które łączą się z poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:

*jednosylabowe formy fleksyjne zaimków osobowych ja, ty, on oraz zaimka zwrotnego 'siebie' np.: ubieram się, spójrz mi (prosto w oczy)

*partykuły 'że', 'no' np.: jedz że, chodź no.

Zestrój akcentowy- tworzą go połączone w całość enklityki i proklityki.

• Upodobnienia (asymilacje)- dzielą się na:

*martwe i żywe,

*wsteczne (antycypacja) i postępowe (perseweracja),

*częściowe i całkowite,

*wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe,

Istnieją też:

*upodobnienia pod względem dźwięczności,

*u. pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy,

*u. pod względem miejsca artykulacji.

*uproszczenia grup spółgłoskowych.

2. Fonologia - w odróżnieniu od fonetyki zajmuje się tylko tymi cechami głosek, które pozwalają odróżniać je od siebie.

• Fonem- jest wiązką współwystępujących cech dystynktywnych (czyli odróżniających jedne głoski/wyrazy od innych).

3. Morfologia - to dział nauki o języku, zajmujący się budową i odmianą wyrazów. Poszczególne działy morfologii to:

1. morfonologia - opisuje wykorzystanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym,
2. fleksja - nauka o odmianie leksemów (wyrazów tekstowych),
3. słowotwórstwo - nauka o budowie leksemów.

• Morfem- najmniejszy, niepodzielny element językowy, który posiada znaczenie. W obrębie mowy ma swój odpowiednik w postaci morfu. Dla porównania - na płaszczyźnie fonologicznej artykułowanym odpowiednikiem fonemu jest fon.

Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy kilka typów morfemów:

1. rdzenne (leksykalne) - pełnią rolę składniową, informują o czymś co znajduje się w rzeczywistości pozajęzykowej, np.: kot-,
2. gramatyczne- pełnią funkcję syntaktyczną, informują o relacjach między elementami tekstu, np.: -em,
3. słowotwórcze- pełnią funkcję znaczeniową, np.: -arz, -ek.

Różnica między morfemami rdzennymi i słowotwórczymi polega na tym, że pierwsze z nich mogą występować jako jedyne składniki jednostki leksykalnej (np.: kot), a słowotwórcze nie. Nie ma, bowiem wyrazu, który składałby się tylko z morfemu np.: -arz

• Wyraz (leksem, wyraz słownikowy)- to znak mowy, który może określać:

- przedmioty,

- właściwości i cechy,

- procesy,

- stany emocjonalne, apele.

• Wszystkie zjawiska, które symbolizowane są przez wyrazy to desygnaty tych wyrazów. Desygnaty nie są przedmiotami, ale pojęciami przedmiotów!

Leksemy dzielą się na poszczególne części mowy:

Rzeczownik

• W zdaniu może pełnić funkcje:

-podmiotu: Magda bawi się z kotem.

-przydawki: Telefon taty leży na tylnym siedzeniu.

-orzecznika: Mój brat jest globtroterem.

-dopełnienia: Rozmawiali tylko o pogodzie.

-okolicznika: Wieczorem idę do kina.

• Rzeczowniki oznaczają: osoby, zwierzęta, rośliny, czynności, rzeczy, zjawiska. Ze względu na oznaczane desygnaty można podzielić je na:

-konkretne np.: pies, liść, parasol, kwiat, auto,

-abstrakcyjne np.: nienawiść, hobbit, Atena, gremlin, muminek,

-żywotne np.: człowiek, legwan, osa, kruk,

-nieżywotne np.: plastik, metal, gałąź, chodnik, mur,

-osobowe np.: człowiek, Jakub, murarz, żebrak,

-nieosobowe np.: pszczoła, pszenica, kamień, wapno,

-jednostkowe np.: mewa, długopis, kubek, łza, dziecko,

-zbiorowe np.: studenteria, lekarze, tłum, wspólnota,

-materialne np.: azot, smoła, cement, kreda,

-pospolite (apelatywy) np.: żaba, człowiek, okulary, kraj,

-własne np.: Wisła, Bydgoszcz, Polak, Sienkiewicz, Meksyk,

• Odmienia się przez przypadki i liczby, nie przez rodzaje!

Czasownik

• W zdaniu może pełnić funkcje:

-orzeczenia: Kot spaceruje po gzymsie.

-podmiotu: Uciekać nie warto.

-przydawki: Ludzie czekający w kolejce.

-okolicznika: Chcę kupić nowe auto.

• Czasowniki dzielimy na:

*osobowe - odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony np.: Tata rozmawia z sąsiadem.

*nieosobowe - należą do nich:

-bezokoliczniki- np.: bić, krzyczeć.

-imiesłowy przymiotnikowe- np.: malujący, gotowany.

-imiesłowy przysłówkowe- np.: obejrzawszy, przeniósłszy, stojąc.

-formy bezosobowe- np.: proszono, przyjęto.

*przechodnie- tworzą stronę bierną, np.: głaskać - być głaskanym.

*nieprzechodnie- nie tworzą strony biernej, np. mówić szeptem.

*dokonane- np.: rozjechać, namówić, przeczytać.

*niedokonane- np.: spacerować, dyskutować.

• Od czasowników tworzy się imiesłowy, które dzielą się na:

PRZYMIOTNIKOWE		PRZYSŁÓWKOWE
Odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które?		Odpowiadają na pytania: jak? kiedy?
BIERNE	CZYNNE	WSPÓŁCZESNE	UPRZEDNIE
-ny kochać - kochany -ony uczulać - uczulony -ty myć - myty -ęty rozwijać- rozwinięty	-ący malować - malujący -ąca rosnąć - rosnąca -ące biegać - biegające	-ąc mleć - mląc	-wszy wrócić - wróciwszy -łszy nieść - niósłszy

Reguły tworzenia imiesłowów od czasowników:

1. Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzymy tylko od czasowników przechodnich.
2. Imiesłowy przymiotnikowe czynne i przysłówkowe współczesne tworzymy tylko od czasowników niedokonanych.
3. Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzymy tylko od czasowników dokonanych.

• Czasowniki odmieniają się przez:

- osoby- przez co informują, kto jest wykonawcą czynności,

- czasy- informują o czasie czynności. Obecnie w języku polskim wyróżniamy czas przeszły, teraźniejszy i przyszły,

- tryby- informuje o realności wykonywania czynności. Wyróżniamy:

*tryb oznajmujący- czynność odbywała się, odbywa się i będzie się odbywać, np.: miałem - mam - będę miał,

*tryb przypuszczający- czynność, której zaistnienie jest pożądane, lecz niepewne, np.: kupiłabym, wymyślilibyśmy,

*tryb rozkazujący- nakaz, np.: chodź, kup, bierz,

- liczby- istnieją dwie liczby: pojedyncza i mnoga,

- strony- wyróżniamy:

*stronę czynną - podmiotem jest osoba wykonująca czynność, np.: Dziecko rzuca piłką,

*stronę bierną - podmiotem jest osoba statyczna, ponieważ biernie poddaje się czynnościom, np.: Piłka została rzucona przez dziecko,

*stronę zwrotną - podmiotem jest osoba na której skupia się czynność (użycie zaimka zwrotnego), np.: Anna maluje się.

• Czasowniki podlegają koniugacji:

	Kon. I w 1 i 2 os. l. p. -ę, -esz	Kon. II w 1i 2 os. l. p. -ę, -isz(-ę, -ysz)	Kon. III w 1 i 2 os. l. p. -am, -asz	Kon. IV w 1 i 2 os. l. p. -em, -esz
liczba pojedyncza
1.ja 2. ty 3. on,ona,ono	kopię kopiesz kopie	rodzę rodzisz rodzi	fruwam fruwasz fruwa	wiem wiesz wie
liczba mnoga
1. my 2. wy 3. oni, one	kopiemy kopiecie kopią	rodzimy rodzicie rodzą	fruwamy fruwacie fruwają	wiemy wiecie wiedzą

Przymiotnik

W zdaniu może pełnić funkcje:

-przydawki: Agresywny kieszonkowiec ukradł mi pieniądze.

-podmiotu: Chory jest teraz w domu.

-dopełnienia: W piekarni zabrakło pełnoziarnistego chleba.

-orzecznika: Tamten mężczyzna jest niewidomy.

Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje.

Przymiotniki stopniuje się na trzy sposoby:

1. regularnie - według stopni: równy, wyższy, najwyższy, np.: głupi, głupszy, najgłupszy,
2. nieregularnie - np.: dobry - lepszy - najlepszy; duży - większy - największy.
3. opisowo - np.: kolorowy - bardziej kolorowy - najbardziej kolorowy.

Zaimek

• Może zastępować rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i przysłówek.
• W zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzecznika, przydawki, dopełnienia lub okolicznika.
• Ze względu na pełnioną funkcję dzieli się zaimki na:

- rzeczowne- w zdaniu są podmiotami, np.: ja, ty, on, my, wy, oni, kto co, nikt, nic;

- przymiotne- w zdaniu są przydawkami, np.: jaki, taki, który, czyj, wasz, nasz;

- liczebne- w zdaniu są przydawkami, np.: ile, tyle, iluś, tyluś;

- przysłowne- w zdaniu pełnią rolę okoliczników, np.: tak, jak, tam, gdzie, gdzieś, dokąd;

• Ze względu na znaczenie dzieli się je na:

- osobowe- np.: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one,

- dzierżawcze- np.: mój, twój, swój, wasz, nasz,

- zwrotne- np.: się, siebie,

- pytające- np.: kto?, co?, który?, jaki?,

- wskazujące- np.: ten, tamten, ów,

- względne- np.: kto, co, który, jaki,

- nieokreślone- np.: ktoś, coś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek, któryś,

- przeczące- np.: nikt, nic, nijak, nigdy, żaden,

- upowszechniające- np.: wszystek, wszyscy, zawsze, każdy.

• Odmienia się przez przypadki, ale nie przez rodzaje i liczby. O jego odmianie decyduje posiadanie trzech form rodzaju gramatycznego. Jest to kryterium według którego dzielimy zaimki na dwa kolejne zbiory:

1. bezrodzajowe-

*osobowe,

*pytające,

*nieokreślone,

*upowszechniające.

2. rodzajowe-

*pytające,

*dzierżawcze,

*wskazujące,

*nieokreślone.

Liczebnik

• Są częściami mowy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i przedmiotów.
• W zdaniu pełnią najczęściej funkcję przydawki, odmieniającej się przez przypadki i rodzaje.
• Wyróżniamy następujące rodzaje liczebników:

1. główne- określają liczbę, np.: cztery kwiatki,
2. porządkowe- określają kolejność, np.: siódme niebo,
3. ułamkowe- oznaczają nazwy liczb ułamkowych, np. połowa jabłka,
4. zbiorowe- określają liczbę przedmiotów różnego rodzaju gramatycznego, np.: dwoje ludzi.
5. mnożne- informują o powtarzalności i liczbie części z których składa się dany przedmiot, np.: pięciokrotna wygrana, potrójne drzwi,
6. wielorakie- informują o liczbie odmian w jakich występuje określony przedmiot, np.: dwojakie możliwości,
7. nieokreślone- podają przybliżoną ilość przedmiotów, np.: parę lat, kilkanaście osób.

Przysłówek

• Część mowy nieodmienna, która w zdaniu pełni przeważnie funkcję okolicznika. Oznacza właściwości procesów oraz cech i okoliczności, w jakich one przebiegają.
• Może określać czasownik, przymiotnik, rzeczownik oznaczający czynność, a także inny przysłówek.
• większość przysłówków pochodzi od przymiotników i podlegają one również stopniowaniu.

Przyimek

• Część mowy nieodmienna, niesamodzielna. Przyimki łączą się zawsze z imionami, skąd też pochodzi ich nazwa. Z rzeczownikami i zaimkami rzeczownymi tworzą wyrażenia przyimkowe.
• Dzielą się na:

- pierwotne (proste)- jednosylabowe lub równe pojedynczym fonemom, np.: po, przez, od, do, nad, ku, obok, o, itp.

- wtórne (złożone)- są połączeniami przyimków pierwotnych, np.: poprzez, ponad, zza, spomiędzy, stąd, spośród.

Spójnik

• Część mowy niesamodzielna, nieodmienna, która jest łącznikiem wyrazów w zdaniu pojedynczym i zdań składowych w zdaniu złożonym.
• Dzielą się na:

-współrzędne-

*łączne- i, a oraz, ani, ni,

*przeciwstawne- a, ale, lecz, natomiast, przeciwnie, zaś, jednak,

*wynikowe- więc, zatem, przeto, dlatego, więc, toteż,

*rozłączne- albo, lub, czy, bądź.

Łączą one zdania współrzędnie złożone.

-podrzędne-

*czasu- gdy, skoro, dopóki,

*przyczyny- bo, gdyż, ponieważ,

*celu- aby, by, iżby,

*przyzwalające- choć, choćby, chociaż, mimo,

*warunkowe- gdyby, jeśli, jeśliby.

Łączą one zdania podrzędne z nadrzędnymi.

Wykrzyknik

• Część mowy niesamodzielna, nieodmienna, która pełni w języku funkcje emocjonalne- wyraża stany uczuciowe i wolę mówiących. W utworach literackich może pełnić funkcje stylistyczne.
  • Wykrzykniki mogą wyrażać:

-smutek- ach! och!

-zdziwienie- ej! aj!

-radość- ha! hej! hola! hejże!

-odgłosy różnorodnych zjawisk- bum! bęc! kap! stuk!

• Funkcję wykrzykników mogą pełnić również inne części mowy, np.: ratunku! policja! uwaga! stój! do diabła!

Partykuła

• To wyraz niesamodzielny, który wyraża stosunek osoby mówiącej do wypowiadanej treści.
• Można wyodrębnić spośród nich:

- wzmacniające: no, że, np.: Idźże wreszcie do domu,

- modyfikujące, które dzielą się na:

*przeczące: nie, ni, np.: Nie przeżyli tego wypadku,

*przypuszczające: bym, byś, by, byśmy, byście, np.: Pojechałabym nad morze,

*pytające: czy, np.: Czy nie masz nic przeciwko temu?

*rozkazujące: niech, niechaj, np.: Niechaj zapadnie ciemność.

Modulant- odmiana partykuły, która wzmacnia i modyfikuje znaczenie wypowiedzenia, np.:

No, wreszcie przestałeś hałasować! Oczywiście, że mam czas!

4. Fleksja- dział morfologii, który zajmuje się konstruowaniem form fleksyjnych wymaganych w zdaniu lub w innym wypowiedzeniu. Biorą w niej udział morfemy gramatyczne, końcówki fleksyjne. Dzieli się na:

*deklinację - czyli odmianę przez przypadki. Deklinacja dotyczy, więc: rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rzeczownych, przymiotnych i liczebnych oraz nieosobowych form czasowników.

*koniugację - czyli odmianę przez osoby. Dotyczy, wiec tylko części czasowników.

• Temat fleksyjny - to ta część wyrazu, która pozostaje po odcięciu końcówki fleksyjnej przypadkowej lub osobowej, np.: biał - y, nios - ą. pokrywa się często z tematem wyrazowym (leksykalnym).

• Tematy supletywne - dotyczą takich wyrazów, które w l. poj. i w l. mn. mają różne formy, np.: rok - lata; człowiek - ludzie.

• Synkretyzm - jest wtedy, kiedy leksem w różnych przypadkach posiada takie same końcówki, np.: tabu. końcówki synkretyczne mogą występować również tylko w niektórych przypadkach, np.: M. = B. = Msc.

• Rzeczowniki dwurodzajowe - to takie, które występują zarówno w rodzaju męskim, jak i żeńskim, np.: rodzynek - rodzynka, skwarek - skwarka, łazanek - łazanka.

• Rzeczowniki wspólnorodzajowe - to takie, które w niezmienionej formie dotyczą zarówno rodzaju żeńskiego, jak i męskiego, np.: ta sierota - ten sierota, ta gapa - ten gapa.

• Singularia tantum - to rzeczowniki, które nie mają liczby mnogiej, np.: ziemia, pieprz.

• Pluralia tantum - to rzeczowniki, które nie posiadają liczby pojedynczej, np.: okulary, spodnie, państwo, wujostwo.

5. Słowotwórstwo- (derywacja)- dział morfologii, którego zadaniem jest konstruowanie pochodnych tematów fleksyjnych, np.: kotk-. Biorą w nim udział morfemy słowotwórcze- afiksy. Przedmiotem słowotwórstwa jest, więc część zasobu leksykalnego, która obejmuje konstrukcje, czyli jednostki podzielne, pochodne formalnie i znaczeniowo od jakichś innych wyrazów, zbudowanych z jednostek prostszych.

• Formacja- (wyraz podzielny)- jest konstrukcją zbudowaną dwuczłonowo:

- z tematu słowotwórczego- który najczęściej równy jest tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego.

-z formantu słowotwórczego- element różnicujący derywat od podstawy.

• Wyraz pochodny (derywat)- to taki wyraz, w którego formie zawarta jest forma wyrazu podstawowego i w którego znaczeniu zawarte jest znaczenie wyrazu podstawowego.

• Rodzaje derywacji:

1. morfemowa (afiksalna, dodatnia)- dzieli się na:

*sufiksalną- na końcu wyrazu, najczęściej dotyczy rzeczowników,

*prefiksalną- na początku wyrazu, najczęściej dotyczy przymiotników,

*interfiksalną- w środku wyrazu, występuje w złożeniach.

Powyższe derywacje mogą występować jednocześnie.

2. paradygmatyczna- występuje w przypadku morfemu zerowego,
3. syntaktyczna (konwersja)- to przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formalnego. Dotyczy ponadto zrostów, np.: dobranoc, wiarygodny, i zestawień, np.: czarna jagoda, niebieski ptak.
4. wsteczna (ujemna)- cząstka tematu fleksyjnego wyrazu podstawowego nie wchodzi do tematu słowotwórczego.
5. alternacyjna- dotyczy oboczności fonetycznych. Wyróżniamy alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe. Alternacje spółgłoskowe są zawsze jakościowe (czyli następuje zamiana głoski na inną), natomiast alternacje samogłoskowe są jakościowe i ilościowe (kiedy występuje zero morfologiczne),
6. prozodyczna- następuje w niej zmiana akcentu.

• Charakterystyka derywatów:

Istnieją trzy typy przekształceń znaków:

1. transpozycja- polega na zmianie funkcji składniowej, ale nie na zmianie znaczenia wyrazu. Najczęściej dochodzi do zmiany części mowy, np.: czarny - czerń.
2. modyfikacja- polega na zmianie znaczenia, przy czym funkcja składniowa pozostaje taka sama. Część mowy również nie ulega zmianie, np.: druk - drukarz.
3. mutacja- polega na zmianie części mowy i zmianie składniowej, np.: pies - psina.

• tautologia- oznacza nazwę potoczną, część mowy pozostaje niezmieniona, np. matematyka - matma,
• uniwerbizacja- nazwa potoczna będąca pojedynczym wyrazem zastępującym kilkuwyrazowe nazwy urzędowe, np. Urząd Skarbowy - Skarbówka.

• zrost- jest połączeniem dwóch wyrazów przy zachowaniu ich pierwotnej formy, np.: Białystok = biały + stok.

• złożenie- są to dwie podstawy słowotwórcze połączone formantem, np.: licz - y - krupa.

• zestawienie- jest to połączenie dwóch wyrazów bez pomocy formantu, które stają się całością zawierającą własny sens, np.: Kubuś Puchatek, Stary Rynek, niebieski ptak (frazeologizm), masło roślinne.

6. Składnia - jest to dział nauki o języku, który zajmuje się budową wypowiedzeń, wśród których wyróżniamy:

- Zdanie- zawiera orzeczenie, np.: Słucham muzyki.

- Równoważnik zdania- nie ma orzeczenia, ale można je wstawić, np.: Jaki piękny (jest) ten widok!

- Zawiadomienie- brakuje w nim orzeczenia i nie można go wstawić, np.: Dorabianie kluczy.

• Zdania dzielimy ze względu na:

a). cel wypowiedzi:

Oznajmujące	Pytające	Rozkazujące	Wykrzyknikowe
Zawiera stwierdzenie jakiegoś faktu, np.: Kocham kwiaty.	Zawiera pytanie, np.: Pożyczysz mi pieniądze?	Zawiera rozkaz, polecenie lub prośbę, np.: Zrób śniadanie.	Zawiera emocje. Mozy być zarówno zdaniem oznajmującym, jak i pytającym, czy też rozkazującym, np.: Odczep się!

b). budowę:

Pojedyncze		Złożone
Rozwinięte	Nierozwinięte	Współrzędne	Podrzędne	Wielokrotnie złożone
Zawiera podmiot i orzeczenie, a także ich określenia, np.: Ania Kowalska mieszka narożnym domu przy ulicy Racławickiej.	Może zawierać samo orzeczenie, np.: Woła. Mówi. Lub też podmiot i orzeczenie, np.: Ania mieszka.	Zdania składowe są względem siebie równorzędne, np.: Tomek hoduje strusie oraz uprawia łucznictwo.	Jedno zdanie składowe jest nadrzędne, a drugie podrzędne, np.: Kiedy przestało padać, wyszli na spacer.	Składają się z kilku zdań składowych, np.: Moi przyjaciele pojechali nad jeziora i zabrali ze sobą kajaki, ponieważ uwielbiają pływać.

Podmiot

• Podmiot w zdaniu może być:

a). gramatyczny- odpowiada na pytanie kto? co? W jego roli mogą występować:

-rzeczownik: Tymek uciekł.

-przymiotnik: Chory został wypisany ze szpitala.

-liczebnik: Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.

-imiesłów przymiotnikowy czynny: Dyskutujący przerwali rozmowę.

-imiesłów przymiotnikowy bierny: Nabity w butelkę, nie wie co dalej rozbić.

-czasownik w bezokoliczniku: Kłamać nie jest łatwo.

-zaimek: Wy poczekacie tutaj.

-spójnik: 'I' jest spójnikiem.

b). logiczny- występuje jeżeli:

*czegoś brakuje, ubywa lub przybywa, np.:

-przymiotnik: Chudego porwała wichura.

-rzeczownik: Nie starczyło mi pieniędzy.

*stosuje się liczebniki powyżej 1, np.: Dwaj więźniowie uciekli przez ogrodzenie.

c). zbiorowy- występuje, jeśli czynność wykonywana jest przez kilka osób lub dotyczy kilku przedmiotów, np.: Warzywa, owoce i nabiał są dobre dla zdrowia.

d). domyślny- nie jest widoczny w zdaniu, ale można się go domyśleć z formy gramatycznej czasownika lub z kontekstu, np.: (My) Jesteśmy w sklepie.

e). zdanie bezpodmiotowe- mówimy o nim, kiedy podmiot nie występuje w zdaniu i nie możemy się go także domyśleć. Zdanie bezpodmiotowe dotyczy, więc przypadków gdy:

- zastosowano bezosobową formę czasownika zakończoną na -no lub -to, np.: Oddano nam nasze rzeczy.

- sformułowano zdania następująco: Rozpogodziło się. Zapadło przenikliwe milczenie. Świta.

Orzeczenie

• Orzeczenie w zdaniu może być:

a). czasownikowe- wyrażone jest osobową formą czasownika, odpowiada na pytania: co podmiot robi? co się z nim dzieje?, np.: Tomek czyta książkę.

b). imienne- odpowiada na pytania: kim lub czym jest (stał się) podmiot? jaki jest podmiot? Składa się z łącznika (być, stać się, zostać) i orzecznika (może być wyrażony za pomocą różnych części mowy), np.: Marek jest najlepszy w skoku o tyczce.

c). modalne- składa się z czasowników modalnych i bezokoliczników.

czasownik modalny- oddziałuje na wolę odbiorcy wypowiedzi oraz zmusza go do postępowania wedle intencji nadawcy.

np.: Chciałabym wyjechać na stałe do Australii.

Powinieneś posprzątać pokój zanim przyjdą goście.

d) wyrażone związkiem frazeologicznym- np.: Mój najedzony kot jest w siódmym niebie.

Przydawka

• W zdaniu przydawka jest określeniem rzeczownika.
• Przydawki mogą być:

1. Przymiotne (wyrażone różnymi częściami mowy):

*przymiotnikiem, np.: dobry człowiek.

*zaimkiem przymiotnym, np.: ich samochód.

*imiesłowem przymiotnikowym czynnym, np.: tonący rozbitek.

*imiesłowem przymiotnikowym biernym, np.: rozładowana bateria.

*liczebnikiem, np.: dwoje ludzi.

2. Wyrażone różnymi formami rzeczownika:

*dopełniaczowa- zawsze występuje w dopełniaczu, jej forma nie zmienia się wraz z formą wyrazu określanego, np.: buty lekkoatlety.

*przyimkowa- wyrażona wyrażeniem przyimkowym, np. spódnica w kratkę.

*rzeczowna właściwa- wyrażona jest rzeczownikiem w tym samym przypadku, co wyraz określany, np.: Matka Teresa.

Dopełnienie

• W zdaniu jest najczęściej określeniem czasownika.
• Dopełnienia dzielą się na:

Bliższe	Dalsze
Jest wyrażone takim składnikiem, który po przekształceniu zdania może wystąpić w funkcji podmiotu, np.: Strona czynna: Mama gotuje rosół. Strona bierna: Rosół jest gotowany przez mamę. Następuje zamiana strony czynnej na bierną oraz orzeczenia czasownikowego na imienne.	Jest wyrażone składnikiem, który nie może wystąpić w zdaniu w funkcji podmiotu, np. Idę na spacer z psem.

Okolicznik

• W zdaniu jest określeniem czasownika. Informuje o okolicznościach, w jakich rozgrywa się czynność.
• Wyróżniamy następujące rodzaje okoliczników:

1. czasu - (odpowiada na pytania: kiedy? odkąd? dokąd? jak dawno? jak długo?), np.: Dawno temu nie było samochodów.
2. miejsca - (odp. na pyt.: gdzie? skąd? dokąd? którędy?), np.: Jadę do domu.
3. sposobu - (jak? w jaki sposób?), np.: Musieliśmy działać szybko.
4. celu - (po co? w jakim celu?), np.: Przyszedłem przeprosić.
5. przyczyny - (dlaczego? z jakiej przyczyny?), np.: Była blada ze strachu.
6. warunku - (pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?), np.: Pojadę jeśli zaopiekujesz się moim psem.
7. przyzwolenia - (mimo co? mimo czego? wbrew czemu?), np.: Mimo złego samopoczucia poszedł na spacer.
8. stopnia i miary - (w jakim stopniu? jak bardzo? ile?), np.: Rana mocno krwawiła.

Związki składniowe

• Zachodzą między poszczególnymi częściami wypowiedzenia.
• Wyróżniamy wśród nich:

*Związek główny - zachodzi między podmiotem, a orzeczeniem.

*Związki poboczne-

a. współrzędne- dotyczą dwóch wyrazów, które łączą się ze sobą, ale się wzajemnie nie określają,

b. podrzędne- zachodzą między wyrazem nadrzędnym (określanym) i podrzędnym (określającym). Można podzielić je na:

	Wyraz określany	Wyraz określający
Związek zgody (wyraz określany i określający maja tą samą formę gramatyczną).	Rzeczownik + Przydawka przymiotna Rzeczownik + Przyd. rzeczowna właściwa
Związek rządu (wyraz nadrzędny narzuca formę gramatyczną wyrazowi podrzędnemu).	Rzeczownik + Przydawka przyimkowa Rzeczownik + Przydawka dopełniaczowa Czasownik + Dopełnienie
Związek przynależności (Wyraz określający nie zmienia swojej formy, przynależy, bowiem do wyrazu określanego).	Czasownik + Okolicznik

• Zdania złożone współrzędnie:

- łączne-

*charakterystyczne spójniki: i, oraz, a, ani, ni;

np.: Mam psa, kota i rybki.

- przeciwstawne-

*charakterystyczne spójniki: ale, lecz, a, natomiast, jednak, zaś;

np.: Dzwoniłam, ale nikt nie odpowiadał.

-rozłączne-

*charakterystyczne spójniki: albo, bądź, lub, czy;

np.: Można dostrzec tam żubra, bądź niedźwiedzia.

-wynikowe-

*charakterystyczne spójniki: więc, toteż, zatem, dlatego;

np.: Wróciłam wcześniej, dlatego mam wolny wieczór..

-włączne-

*charakterystyczne spójniki: czyli, słowem, mianowicie;

np.: Jest zmęczony, zawiedziony i zły, słowem miał pecha.

• Zdania złożone podrzędnie:

Składają się nań: zdanie nadrzędne (określane) i zdanie podrzędne (określające). Zdanie podrzędne jest odpowiedzią na pytanie zadane po wypowiedzeniu zdania nadrzędnego.

W wypowiedział podrzędnie złożonych można wyodrębnić następujące rodzaje zdań podrzędnych:

- podmiotowe-

*odpowiada na pytanie kto? co?

np.: Niech się zgłosi ten, kto jest już gotów .

- orzecznikowe-

*zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego,

*odpowiada na pytania: jaka/jaki/jakie jest? kim był? kim stał się? kim został?

np.: Zwierzę jest dla nas tym, czym dla innych ludzi najbliższa rodzina.

- dopełnieniowe-

*zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego,

*odpowiada na pytania przypadków zależnych.

np.: Powiedział, żeby się pospieszyli.

- przydawkowe-

*odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile?

np.: Opowiadam o człowieku, który ma niebieskie włosy.

- okolicznikowe -

*zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego,

*odpowiadają na pytania okoliczników,

*wyróżniamy następujące rodzaje podrzędnych zdań okolicznikowych:

-miejsca- charakterystyczne łączniki to: gdzie, dokąd.

np.: Spojrzał tam, gdzie zaczynał się horyzont.

-czasu- charakterystyczne łączniki to: kiedy, gdy, zanim, dopóki.

np.: Będę tu stał, dopóki się nie zgodzisz.

-sposobu- charakterystyczne łączniki to: jak, jakby.

np.: Chciałabym pływać tak, jak najlepsi ratownicy.

-stopnia i miary- charakterystyczne łączniki to: im…, tym.

np.: Im wcześniej wykryją chorobę, tym większe szanse wyleczenia.

-celu- charakterystyczne łączniki to: by, aby, żeby.

np.: Zamknął oczy, by nie widzieć co się dzieje.

-przyczyny- charakterystyczne łączniki to: bo, ponieważ, gdyż, bowiem, dlatego, że.

np.: Nie mogę przybyć, gdyż mam coś do załatwienia.

-warunku- charakterystyczne łączniki to: jeżeli, jeśli, gdyby.

np.: Pojechałabym, gdyby jechał ktoś znajomy.

-przyzwolenia- charakterystyczne łączniki to: choć, chociaż, mimo że.

np.: Zamówiła kawę, mimo że nie miała na nią ochoty.

• W zdaniach podrzędnie złożonych występują także imiesłowowe równoważniki zdań!

np.: Skończywszy poranną gimnastykę, wybiegła na autobus.

Nie mogąc uwierzyć, przestał zadawać pytania.

• Zdania wielokrotnie złożone:

W ich skład wchodzą zdania współrzędnie i podrzędnie złożone. Mogą występować ich różnorodne korelacje takie jak:

- zdanie wielokrotnie złożone, które jest połączeniem wyłącznie zdań współrzędnie złożonych, np.: Lubię wszystkie zwierzęta, ale nie ufam kotom.

Kiedy mam wolny czas realizuję pasje i odwiedzam przyjaciół.

- zdanie wielokrotnie złożone, które zawiera wyłącznie zdania podrzędnie złożone, np.:

Kiedy spacerował po parku, spotkał znajomego, z którym chodził kiedyś do szkoły.

- istnieją także zdania wielokrotnie złożone zawierające zarówno składniki współrzędne jak i podrzędne, np.: Wyjrzała przez okno, bo myślała, że już przyjechali, ale stał tam tylko jakiś obcy samochód.

7. Leksykologia - jest to nauka o języku, która zajmuje się jego analizą i badaniem zasobów słownikowych. Na jej gruncie przeprowadza się, między innymi, podziały leksemów na określone grupy, klasyfikuje się je do określonych słowników oraz bada ich znaczenie i możliwości funkcjonalne. Niektóre z wyodrębnionych grup wyrazowych i wypowiedzeniowych to:

• związki frazeologiczne (frazeologizmy)- są to takie połączenia wyrazów, które mają całościowe znaczenie. Ich sens zachowany jest, więc jedynie wtedy, kiedy odtwarzane są w niezmienionej postaci. I tak w przypadku frazeologizmu 'koń trojański'- który oznacza użycie jakiegoś podstępu w pewnej sprawie lub sytuacji- pojedyncze leksemy: rzeczownik 'koń' i przymiotnik 'trojański' zatraciłyby swój sens znaczeniowy w połączeniu z innymi wyrazami. Przykładem związków frazeologicznych mogą być także: 'alfa i omega'; 'anielska cierpliwość', 'bułka z masłem', 'na wariackich papierach', 'pies ogrodnika', 'niebieski ptak', 'mieć mleko pod nosem', 'farbowany lis', itp.

• synonimy (wyrazy bliskoznaczne)- wyrażają identyczną lub bardzo podobną treść, np.: zabić - zgładzić, powiedzieć - rzec, ale - lecz, toaleta - ubikacja, eksterminacja - holokaust, itp.

• antonimy (przeciwstawienia)- są to wyrazy o znaczeniu przeciwnym i kontrastowym, np.: dzień - noc, życie - śmierć, dobro - zło, młodość - starość, suchy - mokry, szczęśliwy - smutny, cichy - głośny, wada - zaleta, ciepły - zimny, mądry - głupi, itp.

• wyraz wieloznaczny (polisemiczny)- to taki, który ma wiele znaczeń, np.: ucho - igielne, ludzkie, od torby.

• wyraz wieloznaczny (homonimiczny)- to najczęściej dwa różne wyrazy, które brzmią i wyglądają tak samo, mimo iż mają inne znaczenie. Źródłem ich powstawania są głównie zapożyczenia z innych języków, np.: bar mleczny - 'bar' jako pierwiastek.

• Wyrazy polisemiczne i homonimiczne różnią się m. in. sposobem zaznaczania ich w słowniku:

- polisemiczne są zapisane, jako jeden wyraz z kilkoma adnotacjami poniżej,

- homonimiczne zapisane są , jako odrębne hasła.

• homofony- to wyrazy o tym samym brzmieniu, ale różnej pisowni i znaczeniu, np.: może - morze, karzę - każę, grad - grat, itp.

• homografy- to wyrazy o takiej samej pisowni, ale o różnym brzmieniu, np.: cis(dźwięk) - cis(drzewo), itp.

• neologizmy - są to nowe elementy językowe, często też wyrazy, utworzone na użytek określonego utworu literackiego, w celu uściślenia znaczeń, wprowadzenia nowych efektów brzmieniowych, a także odrealnienia świata przedstawionego. Powstają na skutek takich procesów jak:

- derywacji słowotwórczej, np.: 'sokowirówka'.

- nadawania nowych znaczeń wyrazom już istniejącym, np.: 'rywinek'[magnetofon używany do podsłuchu].

- tworzenia nowych frazeologizmów, np.: 'szara sfera'.

- zapożyczeń z obcych języków, np.: 'hostessa', 'cafe - latte', 'lifting', 'hipermarket'.

• Rodzaje słowników- odmian słowników jest bardzo wiele. Wyróżniamy, bowiem nie tylko słowniki ogólne, ale również specjalistyczne, zawierające terminologię charakterystyczną dla określonych kierunków naukowych. Najważniejsze słowniki to:

- SŁOWNIK POPRAWNEJ POLSZCZYZNY - zawiera specyfikę odmian wyrazowych, a także zwroty, które przysparzają największych trudności w wymowie.

- SŁOWNIK FRAZEOLOGICZNY - zawiera omówienie znaczeń poszczególnych związków frazeologicznych, informuje także o ich pochodzeniu.

- SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH - zawiera wytłumaczenie znaczeń leksemów, które najczęściej zostały zapożyczone z innych języków.

- SŁOWNIK JĘZYKA (POLSKIEGO) - zawiera ogólne zestawienie słownictwa najczęściej używanego przez społeczeństwo danego kraju.

- SŁOWNIK SYNONIMÓW I ANTONIMÓW - to przegląd wyrazów kontrastowych, przydatny podczas pisania różnorodnych tekstów, w celu uniknięcia częstych powtórzeń.

- SŁOWNIK ORTOGRAFICZNY - zawiera reguły ortografii języka, dotyczące pisowni, interpunkcji itp.

- SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY - informuje o pochodzeniu poszczególnych leksemów, zawiera historię ich ewolucji i wzajemnych powiązań.

- SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH - typowo polonistyczny, zawierający hasła gatunków, zjawisk i znaków językowych.

Ad. D.

1. Językoznawstwo- jest to nauka o znakach, która składa się z trzech działów:

a. pragmatyki - bada język, jako narzędzie porozumiewania się między ludźmi, analizuje sposoby jego użycia, intencje nadawcy i skuteczność komunikatu.

b. semantyki - bada relacje zachodzące między znakami językowymi a ich desygnatami w rzeczywistości pozajęzykowej.

c. syntaktyki - bada wzajemne relacje między znakami językowymi.

2. Najważniejsze funkcje języka to:

- komunikatywna - polega na przekazywaniu informacji na różnorodne tematy,

- symboliczna - za pomocą znaków językowych połączonych w teksty symbolizuje pewne fragmenty rzeczywistości,

- ekspresywna - polega na uzewnętrznieniu stanów emocjonalnych nadawcy,

- impresywna - służy wywarciu perswazji na odbiorcy, ma ona nakłonić, przekonać, ukształtować czyjś sąd na dany temat,

- poetycka - dążenie do tego, by teksty były poprawne i estetyczne,

- metajęzykowa - występuje w tekstach definicji i opisach języka,

- fatyczna - kładzie nacisk na podtrzymywaniu rozmowy/ kontaktu między mówiącymi.

3. Powodem zróżnicowania języka są czynniki takie jak:

- czynnik geograficzny - który daje początek regionalizmom. Odmienności w mówieniu wiążą się z miejscem pochodzenia.

- forma wypowiedzi - może być:

*ustna - podstawowa, pierwotna;

*pisemna - staranniejsza, ponieważ tekst można wielokrotnie poprawić i skorygować, natomiast formy ustnej już nie.

- typy kontaktu językowego i sytuacji komunikatywnej - wypowiedzi tej samej osoby różnią się w zależności od tego, z kim rozmawia (przyjaciel, rodzina, przełożony, rówieśnik) oraz w jakiej sytuacji ma miejsce rozmowa (dom, szkoła, urząd, ulica).

- czynniki socjalne - ogromny wpływ ma środowisko, z którego wywodzi się nadawca, jego poziom wykształcenia, zawód, wiek, płeć.

- cel wypowiedzi - inaczej informujemy, inaczej mówimy gdy - poza chęcią przekazania informacji - chcemy wywrzeć nacisk lub poprosić o coś odbiorcę, inaczej gdy wyrażamy emocje.

• Odmiany współczesnej polszczyzny:

- język polski - to język naturalny wszystkich Polaków, jest przeciwstawiony innym językom narodowym. Rozpada się na dwie odmiany:

Język ogólnopolski [wspólna dla wszystkich Polaków, reprezentatywna odmiana języka rozpowszechnianego przez oświatę, media, itp. W zależności od sytuacji komunikatywnej może mieć postać swobodną lub staranną]

Dialekty terytorialne [to odmiana języka używana przez ludność wiejską określonego terytorium kraju. Na gruncie polskim wyróżnić można: dialekt śląski, małopolski, wielkopolski, mazowiecki i kaszubski]

a. postać swobodna (potoczna, nieoficjalna)- posługujemy się nią na codzień w sytuacjach nieoficjalnych. jest zróżnicowana regionalnie. Zalicza się do niej: gwarę środowiskową - wynikająca z czynników socjalnych odmiana języka, ograniczająca się do jednego środowiska ze względu na: wiek (gwara uczniowska), działalność społeczną (gwara partyjna), zainteresowania (np. gwara sportowa). gwarę zawodową - wyodrębnia się ze względu na wykonywaną pracę (np. gwara lekarzy, krawców, górników). b. postać staranna (standardowa, oficjalna) - forma językowa ludzi wykształconych, dzieli się na: *mówioną - używana w sytuacjach oficjalnych, w mediach, w przemówieniach, na wykładach. *pisaną - jest formą wyspecjalizowaną, fachową. Jej swobodnej postaci używa się w kontaktach nieoficjalnych, np. w korespondencji prywatnej.

a. gwara wiejska - to mowa ludności wiejskiej o niewielkim zasięgu (przeważnie kilku, kilkunastu wsi). Jest podrzędna w stosunku do dialektu, np.: w dialekcie małopolskim wyróżniamy: gwarę podhalańską, gwary orawskie, spiskie, żywieckie, nowosądeckie, krakowskie, kieleckie i wiele innych. b. gwara miejska - znajduje się na pograniczu języka ogólnopolskiego i dialektów terytorialnych. Jest mową niewykształconej ludności miasta.

• Cel wypowiedzi wpływa na taki sposób organizacji tekstu, który decyduje o istnieniu różnych stylów językowych. Wyróżniamy dwa główne:

1. funkcjonalny - rozgałęzia się on na wiele innych stylów. Stanowi, bowiem ogół cech językowych charakteryzujących teksty o tej samej funkcji społecznej. Warto, więc wymienić:

- styl potoczny - to odmiana języka mówionego, mająca najszerszy zakres, operująca najprostszymi formami językowymi, przez którą przemawia potoczny, konwencjonalny pogląd na świat.

- styl urzędowy - to odmiana pisana języka, służy do budowania tekstów, których główną funkcją jest budowanie stosunków międzyludzkich. Jest bezosobowy, standardowy i precyzyjny.

- styl naukowy - wykorzystywany w tekstach specjalistycznych w różnych dziedzinach wiedzy. Jego najważniejsze cechy to: słownictwo/terminologia naukowa, przewaga wyrazów abstrakcyjnych nad konkretnymi, brak nacechowania emocjonalnego, skomplikowana składnia (dominacja zdań wielokrotnie złożonych), swoista struktura wewnętrzna i podział tekstu, obecność tekstów pomocniczych takich jak: przypisy, glosy, bibliografia, indeksy, itp.

2. artystyczny - jest to postać pisana języka ogólnopolskiego, w której dominuje funkcja poetycka. Wykorzystuje ona charakterystyczne dla siebie środki wyrazu takie jak:

*eufonia - przyjemne brzmienie wypowiedzi.

*onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) - polega na naśladowaniu zjawisk pozajęzykowych za pomocą wyrazów, których dźwięki przypominają te zjawiska.

*apostrofa - bezpośredni, pełen patosu zwrot do osoby lub zjawiska.

*inwokacja - to rozbudowana apostrofa. Umieszczana we wstępie utworu stanowi prośbę do muzy, bóstwa o natchnienie.

*pytanie retoryczne - to rodzaj pytania, które pełni funkcję zdania oznajmującego, nie wymaga, bowiem odpowiedzi.

*powtórzenie - polega na kilkukrotnym użyciu tego samego wyrazu lub wypowiedzenia.

*anafora - rozpoczynanie kolejnych wersów tym samym wyrazem lub grupą wyrazów.

*epifora - umieszczanie takich samych wyrazów lub grupy wyrazów na końcu kolejnych wersów.

*refren - powtarzanie wersu lub całej zwrotki w stałych miejscach utworu.

*paralelizm składniowy -zestawienie zdań o podobnej wymowie.

*inwersja - zmiana szyku wyrazów w zdaniu.

*archaizmy - dawne, przestarzałe elementy języka, które wyszły z użycia. Często służą stylizacji.

*neologizmy - nowe elementy języka, o nowym znaczeniu i postaci składniowej. Służą często wzbogaceniu utworu.

*zapożyczenia - elementy językowe przeniesione z innego języka na grunt rodzimy.

*internacjonalizmy - wyrazy międzynarodowe, mające podobne formy i znaczenie w różnych językach.

*epitet - wyraz określający przedmiot i jego właściwości, np.: 'ładny zapach'.

*oksymoron - jest zestawieniem przeciwstawnych, wykluczających się wyrazów, np.: 'sucha woda' .

*porównanie - zestawienie pojęć na zasadzie ich podobieństwa, np.: 'szybki jak struś'.

*metafora - zestawienie wyrazów, które nabierają przez to nowego, przenośnego, niecodziennego znaczenia.

*animizacja (ożywienie) - polega na nadaniu przedmiotom i zjawiskom cech istot żywych, np.: 'skrzydlata miłość'.

*personifikacja (uosobienie) - polega na nadaniu przedmiotom i zjawiskom cech charakterystycznych dla człowieka.

*peryfraza (omówienie) - zastąpienie zwykłego, konkretnego określenia, omówieniem, wyrażeniem szerszym i obszerniejszym.

*eufemizm - zastępuje wyrazy dosadne, wulgarne lub z jakichś względów nieodpowiednie.

*stylizacja językowa - polega na świadomym wprowadzeniu do utworu elementów językowych, charakterystycznych dla określonych grup ludzkich, środowisk, gatunków literackich i epok.

*parodia - utwór komiczny, starający się ośmieszyć określone zjawiska językowe (inne utwory, gatunki) i pozajęzykowe (konkretnych ludzi, sytuacje, stany).

*pastisz - jest celowym i jawnym naśladowaniem stylu innego pisarza.

*groteska - rodzaj satyry, która deformuje świat, przy użyciu karykatury, przejaskrawienia, hiperboli.

• Kultura języka - oznacza umiejętność estetycznego, sprawnego posługiwania się językiem.

1. Kryteria poprawności językowej - to wzorce dzięki którym traktujemy jakąś formę językową jako poprawną lub niepoprawną. Do kryteriów poprawności językowej należą:

*wystarczalność

*ekonomiczność

*funkcjonalność

*zgodność z systemem

*stopień rozpowszechnienia

*autorytet kulturalny

*rodzimość

*estetyka

2. Norma językowa - wyróżnia się na jej płaszczyźnie normę wzorcową i użytkową:

*wzorcowa - obejmuje te elementy języka, które są używane świadomie i akceptowane przez większą część wykształconego społeczeństwa.

*użytkowa - obejmuje te wyrazy i ich formy, które są charakterystyczne dla kontaktów swobodnych, nieoficjalnych, o różnorodnej tematyce, mających głównie na celu przekazywanie określonych informacji.

3. Błąd językowy - to odstępstwo fonetyczne, gramatyczne, leksykalne lub stylistyczne od określonej normy. Ich źródłem jest:

-brak wykształcenia,

-uleganie panującym modom językowym,

-bezmyślność,

-bezkrytyczne naśladownictwo zachowań uznawanych za wzorzec językowy,

-przesadna poprawność.