- Na podstawie " Iliady" wskaż cechy eposu i je omów.
Epos- gatunek epicki, wierszowany, opisuje dzieje bohaterów historycznych bądź legendarnych. Tłem są wydarzenia mające charakter przełomowy dla danej społeczności. W "Iliadzie" tłem są zdarzenia rozgrywające się w czasie wojny grecko- trojańskiej.
Charakterystycznymi wyróżnikami eposu są:
- inwokacja ( inaczej apostrofa)- znajduje się na początku utworu i jest to zwrot do bóstwa z prośbą o natchnienie. W eposie Homera twórca kieruje swą prośbę do Muzy w słowach: "Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa".
- występowanie dwóch płaszczyzn- w eposie przeplata się ze sobą świat boski i ludzki; wydarzenia mają charakter dwutorowy, rozgrywają się na dwóch płaszczyznach jednocześnie. W " Iliadzie" bogowie angażują się w walkę na równi z bohaterami ziemskimi, także zgrupowani są w dwóch obozach i wspierają swoich faworytów np. Atena wspomaga Achilla w pojedynku z Hektorem. Światem bogów i ludzi rządzi przeznaczenie ( czyli Mojra)
- narracja- narrator zachowuje dystans epicki, nie ingeruje w świat, który opisuje, jest wszechwiedzący i zachowuje obiektywizm. W " Iliadzie" narrator ujawnia się tylko w początkowej apostrofie.
- epizodyczność akcji- akcja jest fragmentaryczna, często przerywana mniej istotnymi epizodami, np. wprowadzone są opisy przygotowań do pojedynku, opisy zbroi itp.
- styl- jest podniosły i patetyczny, współgra z opowiadanymi zdarzeniami. Przykładem może być opis Achillesa i Hektora podczas walki.
- realizm - wydarzenia są opisywane z dużą dbałością o realizm, przedmioty przedstawiane są bardzo szczegółowo. Widać to na przykład we fragmencie dotyczącym tarczy Achillesa. Zostały kolejno przedstawione nie tylko czynności Hefajstosa, ale również szczegółowo opisane zostały poszczególne fragmenty składające się na tarczę bohatera.
- duża ilość scen batalistycznych- na przykład: walka Hektora z Achillesem, bitwa przy okrętach greckich
- stałe epitety- przykładowo: " Zeus gromowładny", " różanopalca Jutrzenka"
- porównania homeryckie- są to bardzo rozbudowane porównania składające się z dwóch członów, z których drugi czasem tworzy odrębną, samodzielną scenkę epizodyczną.
- heksametr- jest to grecka miara wiersza, składa się z sześciu stóp metrycznych ( daktyle+ spondeje). Każda stopa zbudowana jest z sylab krótkich i długich. Pierwsza z nich była akcentowana.
2. Na czym polega konflikt tragiczny i tragizm w " Antygonie" Sofoklesa.
" Antygona"- tragedia Sofoklesa powstała w V wieku p.n.e. Należy ona do tryptyku: " Król Edyp", "Antygona", " Edyp w Kolonie". Wszystkie trzy utwory nawiązują do mitu o rodzie Labdakidów.
W " Antygonie" konflikt między tytułową bohaterką a Kreonem dotyczy kwestii pochówku zmarłego Polinejkesa. Był on bratem Antygony i siostrzeńcem Kreona ( władca Teb był bratem Jokasty, matki Antygony, Ismeny, Polinejkesa i Eteoklesa). Ponieważ Polinejkes był zdrajcą ojczyzny Kreon zakazał jego pochówku. Uznał bowiem, że tym, który występują przeciw ojczyźnie nie należy się pogrzeb. Wydając taki rozkaz, kierował się dobrem państwa i koniecznością zapewnienia mu spokoju. Przykład Polinejkesa miał być przestrogą dla innych.
Antygona jednak nie chce uznać racji Kreona. Chce pochować brata. Uważa to za swoją siostrzaną powinność i religijny obowiązek, bowiem według praw boskich należało pochować zmarłych, tylko wtedy mieli oni szansę wejść do Hadesu. Antygona wbrew woli Kreona dokonuje pochówku brata. Gdy zostaje pojmana wcale nie wyrzeka się swego czynu i odważnie broni swojej decyzji.
Kreon zaś staje przed kolejnym dylematem- czy ukarać siostrzenicę, czy też darować jej ten występek. Postanawia , że Antygona musi ponieść karę, gdyż złamała prawo. Skazuje ją na śmierć ( każe ją żywą zamurować w grobowcu). Mówi, że kieruje się interesem Teb i jako władca nie może mieć względu na koligacje rodzinne.
Jego decyzja jest bardzo kontrowersyjna i wywołuje sprzeciw wielu ludzi. Od powziętego zamiaru próbują go odwieść m.in.: syn Hajmon( narzeczony Antygony) i wróżbita Tyrezjasz. Ten ostatni nazywa Kreona tyranem i przepowiada jego upadek. Przestraszony król postanawia odwołać swój wyrok, ale jest już za późno. Antygona umarła. Na wiadomość o jej śmierci również Hajmon popełnia samobójstwo. To doprowadza do jeszcze jednaj tragedii. Zrozpaczona po utracie syna Eurydyka również odbiera sobie życie.
W ten sposób Kreon w jednej chwili stracił siostrzenicę, syna i żonę. Zrozpaczony władca Teb pozostaje sam, cierpiąc i przeklinając swój los, pragnie już tylko śmierci.
Konflikt tragiczny w " Antygonie" polega na starciu się ze sobą dwóch równorzędnych racji. Argumenty Kreona wydają się tak samo słuszne, jak racje Antygony. Zakończenie sugeruje jednak, że Sofokles stoi po stronie głównej bohaterki i uznaje prymat praw boskich nad ludzkimi. Antygona, choć umiera, odnosi moralne zwycięstwo nad Kreonem, który utracił wszystko.
Zarówno Kreon jak i Antygona są postaciami tragicznymi.
Antygona musi wybrać między miłością do brata i prawami boskimi a posłuszeństwem wobec prawa. Ma świadomość, że jeśli nie pochowa Polinejka, dusza jej brata nigdy nie wejdzie do Królestwa Zmarłych. Złamanie zaś prawa ustanowionego przez Kreona będzie równoznaczne ze śmiercią. Antygona postanawia iść za głosem swego sumienia. Decyduje się pochować Polinejkesa. Ta decyzja będzie ją kosztowała życie.
Kreon również musi dokonać wyboru. Jako władca, który objął rządy po długotrwałym okresie walk i niepokojów, pragnie by wreszcie w państwie zapanował porządek i by obywatele czuli się bezpieczni. To dlatego wprowadza surowe prawo wobec zdrajców ojczyzny i dlatego też zakazuje pochówku Polinejkesa, który zjednoczył się z wrogami przeciw Tebom. Ustanawiając nowe prawo, Kreon zapomniał jednak o odwiecznym boskim prawie, które nakazuje grzebać zmarłych. Gdy Antygona w imię tego prawa łamie zakaz, władca Teb musi dokonać wyboru: albo ukarze winowajczynię albo daruje jej winę. Bojąc się tego, że będzie posądzony o niesprawiedliwość ( Antygona była jego krewną), skazuje siostrzenicę na śmierć. Winą Kreona było to, że trwał w swym postanowieniu nieugięcie, mimo iż wielu wskazywało na to, że postępuje źle. Za swój upór i zaślepienie zapłacił bardzo wysoką cenę- stracił wszystkich, których kochał.
- Budowa tragedii greckiej ( na podstawie " Antygony' Sofoklesa).
Teatr grecki rozpoczął się od obrzędów ku czci Dionizosa- boga winnej latorośli. Wielkie Dionizje dały początek tragedii, Małe Dionizje- komedii. Pierwszego aktora do dramatu wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeciego- Sofokles. Tragedia pochodzi od greckiego słowa : tragos i ode co oznacza "śpiew kozła". Owym kozłem był aktor, który śpiewał pieśń pochwalną na cześć Dionizosa tzw. dytyramb. Rozkwit tragedii greckiej przypada na V w. p.n.e. Wtedy to tworzyli najwybitniejsi twórcy starożytnej Grecji: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. W teatrze nie występowały kobiety. Wszystkie role grali mężczyźni.
Tragedia grecka miała ściśle określoną budowę. Posiadała następujące części:
- Prologos- był to monolog lub dialog, rozpoczynający tragedię, wprowadza w akcję ( dialog Antygony i Ismeny)
- Parodos- wejście chóru na scenę, pierwsza pieśń
- Epejsodion- epizod; nie może być ich mniej niż 3 więcej niż 5
- Stasimon- pieśń chóru
Epejsodia i stasimony przeplatały się ze sobą .
- Exodos- ostatnia pieśń chóru, zejście ze sceny
Utwór rozpoczyna się konfliktem tragicznym ( spór między Antygoną a Kreonem) , a kończy się katastrofą ( śmierć Antygony i Hajmona). Konflikt tragiczny występuje wówczas, gdy bohaterowie reprezentują dwa przeciwstawne stanowiska, oba tak samo istotne, wybór między nimi zawsze będzie prowadził do katastrofy
W tragedii występuje:
- tragizm bohatera - niemożność wybrania między dwiema równorzędnymi racjami.
- ironia tragiczna- działania bohatera przynoszą odwrotny skutek do jego zamierzeń ( postępowanie Kreona)
- perypetia- przełom w akcji, punkt kulminacyjny ( przepowiednia wieszcza i zmiana decyzji przez Kreona)
- zasada decorum - użycie odpowiedniego stylu do tematu
- katharsis ( oczyszczenie)-dotyczy przeżyć widza. Oglądając widowisko ma on przeżywać uczucia smutku, żalu , współczucia, które doprowadzą go do wewnętrznego oczyszczenia
- zasada trzech jedności:
a. miejsca - wydarzenia rozgrywają się na dziedzińcu przed pałacem Kreona; o zdarzeniach mających miejsce poza murami zamku informują przybywający na dwór świadkowie
b. czasu - akcja toczy się w ciągu jednej doby
c. akcji- spór Antygony i Kreona, nie ma wątków dodatkowych
Częste w tragediach greckich było występowanie tzw. deus ex machina- czyli nagłe pojawienie się na scenie boga, które powodowało niespodziewaną zmianę zdarzeń. Wprowadzanie bóstwa odbywało się za pomocą specjalnej machiny teatralnej, poprzedzały to określone zwroty wywołujące interwencję boga.
Życie i działania bohaterów były uwarunkowane działaniem fatum, czyli nieubłaganego przeznaczenia, którego nikt ( ani człowiek, ani bóg) nie mógł zmienić.
- Wymień i omów gatunki literackie, które mają swoje źródło w tradycji antycznej lub w Biblii.
- Epos- jeden z najstarszych gatunków epickich, wyrósł z mitów, baśni i podań, powstawały w literaturze wschodu i w literaturze starożytnej Grecji i Rzymu. Najbardziej znane są epopeje Homera : " Iliada" i "Odyseja". To rozbudowany wierszowany utwór pisany heksametrem. Przedstawia dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów. Tłem akcji są wydarzenia o charakterze przełomowym dla danej społeczności. Występują w eposie dwie płaszczyzny fabularne: świat boski i ludzki przeplatają się ze sobą. Język utwory jest podniosły, dostosowany do opisywanych wydarzeń. Narrator jest wszechwiedzący, zachowuje dystans epicki. Epos rozpoczynał się inwokacją, fabuła była wzbogacana przez szczegółowe opisy wydarzeń i przedmiotów. Charakterystyczne też są dla niego stałe epitety i porównania homeryckie.
- Tragedia- wywodzi się z obrzędów ku czci Dionizosa( tzw. Wielkich Dionizji), nazwa pochodzi od pieśni kozła ( gr. tragos i ode) śpiewanej przez aktora na cześć Dionizosa ( tzw. dytryamb), powstała w V w. p.n.e. Najwybitniejszymi twórcami tego gatunku byli: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Grecka tragedia miała określoną budowę m.in. obowiązywała zasada decorum i trzech jedności, konieczna była obecność chóru, nie było scen zbiorowych (maksymalnie 3 osoby na scenie)., celem było wywołanie katharsis. Podstawową kategorią dramatu był tragizm czyli niemożność wyboru między dwoma racjami doprowadzająca do klęski głównego bohatera. W greckiej tragedii przyczyną tragizmu było fatum czyli przeznaczenie, od którego nikt nie mógł się uwolnić.
- Elegia- wywodzi się z literatury starożytnej Grecji, pisana jest dystychem elegijnym, jest to utwór żałobny o podniosłej tematyce. Pierwotnie była to prawdopodobnie pieśń pogrzebowa. Potem jej tematyka uległa rozszerzeniu o problematykę miłosną, biesiadną, patriotyczną czy mitologiczną. Współcześnie jest to utwór smutny o charakterze refleksyjnym, dotyczący problemów osobistych lub egzystencjalnych.
- Oda ( gr. aoide)- wywodzi się z greckiej liryki chóralnej, jest wierszowana, ma charakter podniosły lub dziękczynno- pochwalny, opiewa bóstwa, idee, ważne wydarzenia i bohaterów.
- Epigramat- wywodzi się z dwuwersowych napisów umieszczanych w antycznej Gracji na przedmiotach lub grobowcach, jest to krótki, zwięzły utwór poetycki zakończony puentą; często ma charakter satyryczny. Za jego twórcę uważa się Symonidesa (IV-III w. p.n.e.)
- Mit ( gr. mythos)- narracyjna opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia jakiejś społeczności, pomaga zrozumieć świat i zachodzące w nim zjawiska, mówi o pochodzeniu świata, człowieka i bóstw. Bohaterami najczęściej byli herosi, bohaterowie, bogowie.
- Hymn ( gr. hymnos)-pieśń pochwalna, ma charakter podniosły, sławi wielkich bohaterów, idee, bóstwa. Temat hymnu może mieć charakter religijny bądź patriotyczny.
- Pieśń - najstarszy gatunek poezji lirycznej, pierwotnie miał być wykonywany przy akompaniamencie muzyki. Pieśń ma budowę stroficzną, występują refreny, powtórzenia, paralelizmy składniowe. Tematyka pieśni jest bardzo różnorodna: miłosna, religijna, patriotyczna, filozoficzno- refleksyjna.
- Psalm ( gr. psalmos)- gatunek wywodzący się ze Starego Testamentu, jest to pieśń o charakterze religijnym, modlitewno- dziękczynnym. Przypisywano je według tradycji Dawidowi.
- Przypowieść ( gr. parabole) - narracyjna opowieść o dość schematycznej i prostej budowie, posiadająca oprócz znaczenia realistycznego również wymowę alegoryczną, opisane w przypowieści wydarzenia, bohaterowie służą przekazaniu jakiejś myśli filozoficznej, religijnej czy moralnej.
- Podaj przykłady nawiązania do Biblii w literaturze epok późniejszych.
średniowiecze:
- Dante "Boska komedia"- mający charakter alegoryczny obraz podróży przez piekło, czyściec i raj
renesans:
- " Kazania" Piotra Skargi- nawiązanie do wywodzącego się z Biblii gatunku kazań ( np. do biblijnego kazania na Górze), stylizacja biblijna, przywoływanie przykładów biblijnych, przywoływanie imion ; Mojżesza, Samsona, Judyty, Estery
- " Psałterz Dawidów" Jana Kochanowskiego- przekład Księgi Psalmów
barok:
- " Krótkość żywota", " Marność" Daniel Naborowski- nawiązywanie do Księgi Koheleta i do motywu vanitas ( przemijalność ziemskiego życia )
oświecenie: " Pieśń wieczorna" " Pieśń poranna", "Bóg się rodzi"- przykłady pieśni o charakterze religijnym Franciszka Karpińskiego
romantyzm:
- " Księga narodu i pielgrzymstwa polskiego", " Dziady cz. III"( Widzenie księdza Piotra) Adama Mickiewicza - nawiązanie do motywu męczeństwa Chrystusa
- " Balladyna" Juliusza Słowackiego - motyw zabójstwa siostry (analogia do zbrodni Kaina)
pozytywizm:
- " Quo vadis" Henryka Sienkiewicza- odwołanie do Dziejów apostolskich ( sylwetki Piotra i Pawła)
Młoda Polska:
- " Hymny" Jana Kasprowicza ( odwołanie do Apokalipsy św., Jana- obrazy końca świata i Sądu Ostatecznego)
XX wiek:
- " Domysły na temat Barabasza" Zbigniewa Herberta ( odwołanie do historii męki Jezusa)
- "U wrót doliny" Herberta ( nawiązanie do motywu końca świata)
- "Piosenka o końcu świata" Czesława Miłosza (jak wyżej)
- " Wieża" Gustawa Herlinga Grudzińskiego ( odwołanie do księgi Hioba i motywu niezawinionego cierpienia )
- Wyjaśnij etymologię i dzisiejsze znaczenie zwrotów:
- wieża Babel - określenie pochodzi z Biblii, ludzie chcieli zbudować wieże, która sięgałaby do nieba i do Boga. Bóg rozgniewany na pychę ludzi, pomieszał budowniczym języki tak, że nie mogli się porozumieć. Efekt był taki, że ludzie zaprzestali wznoszenia swej budowli i rozpierzchli się po całym świecie. Dziś wieża Babel oznacza - zamęt i chaos.
- kainowe znamię- również ma pochodzenie biblijne; kiedy Kain zazdrosny o miłość Boga zabił swego brata Abla, Bóg naznaczył go znamieniem na czole, dziś znaczenie tego zwrotu nie zmieniło się- jest to piętno bratobójcy
- puszka Pandory- pochodzi z mitologii, Pandora była żoną Epimedesa brata Prometeusza; w posagu przyniosła puszkę, której nie wolno jej było otwierać, powodowana ciekawością namówiła jednak męża, by ją otworzył i wtedy na świat wydostały się wszelkie choroby, smutki i cierpienia, która zaczęły trapić ludzkość; dziś jest synonimem wszelkich nieszczęść i problemów
- poezja tyrtejska- określenie to pochodzi od imienia greckiego poety Tyrteusza ( żył w VII wieku p.n.e), który tworzył poezję ( gł. elegie) patriotyczną, sławiącą bohaterską i ofiarną walkę w obronie ojczyzny, nawołującą do dzielnego przeciwstawiania się wrogowi; dziś poezję patriotyczną zachęcającą do walki w obronie kraju określa się właśnie tym mianem
- Czy przypowieści mają charakter uniwersalny?
Przypowieść wywodzi się z greckiego słowa prabolae, co oznacza parabolę, czyli zestawienie obok siebie. Istotą przypowieści jest zestawienie, porównanie dwóch składników: pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia, drugi zaś nie jest dostępny zmysłom, gdyż leży w sferze pojęciowej.
Na przykład w przypowieści o synu marnotrawnym, mamy opowiedzianą historię syna, który zabrał majątek i przepuścił go, a później żył w nędzy aż do momentu, gdy postanowił wrócić do domu ojca. Skruszonego grzesznika ojciec przyjął z otwartymi ramionami. Przenośne znaczenie tej przypowieści jest takie: człowiek odchodzący od Boga może zawsze do niego wrócić, bo Bóg jest miłosiernym ojcem, który kocha swoje dzieci.
Przypowieści poprzez swój sens alegoryczny stają się uniwersalnymi przesłaniami. Mówią o sprawach, które dotyczą każdego człowieka. Na przykład:
- przypowieść o siewcy - mówi o tym, że należy słuchać słowa Bożego i wcielać je w życie. Trzeba być też czujnym, by ziarno zasiane w duszy nie zostało zagłuszone przez różne pokusy świata doczesnego.
- przypowieść o miłosiernym Samarytaninie- wskazuje, ze bardzo łatwo jest głosić powszechnie znane prawdy, lecz znacznie trudniej jest wcielać je w życie. Nie wystarczy mówić o miłości bliźniego, lecz również umieć pomóc potrzebującemu człowiekowi, gdy spotykamy go na swoje drodze
