1). Wprowadzenie:

Określenie "filozofia" oznacza dosłownie 'umiłowanie (miłość) mądrości', gdyż nazwa ta pochodzi od greckich słów: "philéō" - 'lubię' i "sophía" - 'mądrość'. Pierwotnie w antycznej Grecji rozumiano filozofię jako w ogóle mądrość, całokształt racjonalnej wiedzy, jako wykształcenie; dlatego też "filozofami" nazywano najpierw nauczycieli. Początki rozwoju filozofii datuje się na VII w. p.n.e., jednak czas jej rozkwitu przypadł na późniejsze wieki, bo na V i IV w. p.n.e. Pierwsi myśliciele pojawili się w Jonii (tak w starożytności nazywano część wybrzeża Azji Mniejszej, gdzie mieszkał lud Jonów).

Początki filozofii związane są nierozerwalnie ze starożytną Grecją, gdyż przed powstaniem demokratycznego państwa tego rodzaju system wiedzy nie miał racji bytu. Ustrój kraju zagwarantował otwarcie się ludzi na świat, co doprowadziło do rozkwitu myślenia, wzbudziło w człowieku ciekawość świata i jego istoty. Filozofia obejmowała swym zasięgiem wszelkie ludzkie dążenia do poznania budowy i zasad rządzących wszechświatem, człowiekiem oraz przedmiotami martwymi. Próbowano stworzyć naukę, która w sposób ogólny odpowiadałaby na pytania ontologiczne i epistemologiczne. Pierwsi greccy filozofowie konstruowali hipotetyczne twierdzenia, tezy, wzory; próbowali wyjaśnić dziwne zjawiska i paradoksy. Poprzez swoje nie zawsze poprawne myślenie przyczynili się do rozwoju wielu gałęzi nauki, bowiem z filozofii narodziły się takie dziedziny wiedzy jak m. in. matematyka, fizyka, medycyna czy też biologia i chemia. Filozofowie często szukali odpowiedzi na główne egzystencjalne pytania: "Kim jestem?", "Co tu robię?", "Co się ze mną stanie po śmierci?", "Kto kieruje tym światem?". W swych rozmyślaniach nie odnosili się do znanych im wierzeń, ale próbowali w sposób racjonalny wytłumaczyć pewne zjawiska. Przede wszystkim badali świat za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Starano się nie zaniedbywać żadnych wątpliwości. Należy zaznaczyć, że granica między mitami a filozofią jest bardzo duża, gdyż w tworzeniu tych pierwszych wielką rolę odgrywały wyobrażenia fantastyczne i emocje, zaś dla filozofii istotna była myśl i realne bądź historyczne zjawiska. Od filozofów wywodzi się teoria istnienia sił ponadnaturalnych, boga niematerialnego, który jest celem i zarazem przyczyną wszystkiego. Zajmowali się także polityką, o czym świadczą ich rozmyślania na temat idealnego państwa. Już w początkowych okresach istnienia filozofii doszło do jej podziału na: metafizykę, czyli naukę o tzw. bycie, na logikę - naukę zajmującą się obmyślaniem sposobów panowania, etykę - naukę, której celem badawczym były wartości. Kolejność badań przebiegała od zjawisk przyrody, po możliwości ludzkiego poznania i działania. Te rozproszkowanie badania dopiero później scalono w jedną ogólną teorię bytu, teorię poznania oraz działania. Filozofowie byli ludźmi wszechstronnie myślącymi, tzw. polihistorami (gr. "polýs" - 'liczny', "histor" - 'znawca').

2). Główni starożytni filozofowie:

Tales z Miletu ( ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) - pierwszy grecki filozof, zajmował się także matematyką, prawdopodobnie był to pionierski naukowiec w Europie, pochodził z Jonii, gdzie założył tzw. jońską szkołę przyrody. Na jego rozmyślania znaczny wpływ wywarły mity i wiedza Wschodu. Był świetnym astronomem, potrafił w miarę dokładnie obliczyć datę zaćmienia Słońca. Uznawał wodę za podstawową materię wszystkiego. Świat wyłonił się z wody i składa się z wody. Twórca geometrii.

Ksenofont z Miletu (VI/V w. p.n.e.) - dla niego mądrość była najwyższą i najważniejszą wartością. Uważał, że świat charakteryzuje się wiecznością i niezmiennością. Późniejsi kontynuatorzy jego poglądów wywodzili się ze szkoły eleatów (nazwa pochodzi od miejscowości Elei).

Anaksymetes z Miletu (585 - 525 p.n.e.) - jeden ze współzałożycieli tzw. jońskiej szkoły przyrody. On w przeciwieństwie do Talesa z Miletu uważał, że podstawowym składnikiem budującym świat jest niewątpliwie powietrze, wszystko zaś składało się z tego składnika. W zależności od konsystencji powietrza powstawały z niego: ogień, woda, ziemia i człowiek.

Pitagoras z Samos (ok. 572 - ok. 497 p.n.e.) - matematyk i filozof pochodzący z Grecji, głosił on idealistyczne podejście do świata, uważał, że dusze ludzkie wędrują (czyli podlegają tzw. metapsychozie) i ulegają udoskonaleniu. Twierdził również, że ziemia, jak i wszelkie ciała niebieskie, mają kształt najdoskonalszej figury geometrycznej, jaką jest kula. Jego pisma się nie zachowały. Podobno założył on szkołę pitagorejczyków w Krotonie. Jest on twórcą słynnego i aktualnego po dziś dzień twierdzenia Pitagorasa.

Heraklit z Efezu (ok. 540 - 480 p.n.e.) - kolejny ze współtwórców jońskiej szkoły przyrody, w swych rozmyślaniach poruszył temat człowieka. Uważał on, że głównym celem filozofii jest niewątpliwie poznanie świata, które jest możliwe dzięki zgłębianiu tajników ludzkiej duszy. Za podstawę świata uznawał ogień, który był elementem składowym wszystkiego. Dla Heraklita nie było nic trwałego, wszystko to ciągły ruch i zmiany, dlatego twierdził on, że "niepodobna dwa razy wejść do tej samej rzeki" (inaczej "pant rhei" - 'wszystko płynie').

Zenon z Elei (ok. 490 - ok. 430 p.n.e.) - jeden z głównych przedstawicieli szkoły eleatów, uznawany za twórcę dialektyki, czyli sztuki prowadzenia sporów. Badał ruch, stwierdził, że ruch nie może zaistnieć, gdyż wprawiony w ów ruch przedmiot, aby przebyć jakąś określoną drogę, musi przebyć nieskończenie wiele jej odcinków, co jest niemożliwe do realizacji w skończonym odstępie czasu. Dlatego też stawał w obronie jedności i niezmienności bytu.

Sokrates z Aten (469 - 399 p.n.e.) - ten grecki filozof był bardzo sceptyczny, gdyż zachowywał dystans do niemal wszystkich zjawisk, nawet zdawał sobie sprawę z własnej niewiedzy, co wyraża jego popularne hasło: "scio me nihil scire" - 'wiem, że nic nie wiem'. Sokrates był sofistą, czyli bardzo mądrym nauczycielem, przy jego boku kształcił się następny sławny filozof - Platon. Według niego najważniejsze w świecie pełnym idei jest dobro, a czterema głównymi cnotami są: mądrość, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość. Sokrates był mistrzem dyskusji. Jego nauki odbywały się na ateńskich ulicach, rozmawiał ze swymi uczniami, uczył ich podstaw erystyki. Jemu przypisuje się stworzenie etyki. Nie był on zwolennikiem ustroju demokratycznego, za co w 399 r. p. n. e. wytoczono mu proces. Został on oskarżony m. in. o demoralizację młodzieży. Nakazano mu otruć się cykutą. Chciano go ratować, jednak on z honorem przyjął na siebie wyrok.

Demokryt z Abdery (ok. 460-ok. 370 p.n.e.) - twórca atomistycznego nurtu filozofii, który twierdził, że cały świat jest zbudowany z niedostrzegalnych, niepodzielnych cząstek zwanych atomami.

Antystenes z Aten (ok. 436 - ok. 365 p.n.e.) - twórca filozoficznego nurtu zwanego cynizmem, przeciwnik platońskich poglądów o ideach i logiki. Według niego na świecie istniały jedynie trzy konkretne rzeczy, wszystko, co pozostałe to tylko słowa, a nie rzeczywistość. Hołdował cnocie, jako najwyższemu dobru i głównemu celowi życia. Autor znamiennych słów, charakteryzujących szkołę cyników i ich poglądy: "Platonie, widzę zawsze konia, a nigdy nie widzę końskości".

Platon (ok. 427 - 347 p.n.e.) - wybitny uczeń Sokratesa, stworzył wspaniały system filozoficzny tzw. idealizm (platonizm), który po dziś dzień jest aktualny i ceniony. Swoje wykłady wygłaszał w gaju Akademos, od którego wzięła się późniejsza nazwa uczelni wyższej - Akademii. Także zagłębiał się w świat idei, wzbogacił go o cienie idei, a wszelkie zjawiska uznał za względne. Sformułował utopijne zasady rządzące państwem totalitarnym, szczegółowo określił funkcje należące do społeczeństwa. Z Platonem wiąże się wyrażenie: "jaskinia platońska", obrazem której posłużył się, by wyjaśnić swój pogląd filozoficzny dotyczący istoty bytu. Autor takich dzieł jak: "Obrona Sokratesa", "Uczta" oraz dialogi filozoficzne.

Diogenes z Synopy (ok. 412 - 323 p.n.e.) - to również filozof grecki wywodzący się ze szkoły cyników, twierdził on, że człowiekowi, aby był w pełni szczęśliwi, wystarczy zaspokoić podstawowe jego potrzeby (tzw. minimalizm). Dla udowodnienia swoich teorii, zamieszkał w beczce, która w zupełności wystarczyła mu do szczęścia. W dzień niósł przed sobą zapaloną lampę i twierdził, że w ten sposób poszukuje człowieka. Uważał, że takie zainteresowania intelektualne, które nie służą niczemu, nie mają żadnych celów praktycznych, są zbędne (np. taka była według niego astronomia).

Eubulides z Miletu (IV w. p.n.e.) - filozof należący do szkoły dialektyków, twórca słynnego paradoksu kłamcy, polegającego na tym, że jeżeli kłamca twierdzi, że kłamie, to tym samym zaprzecza stwierdzeniu, że jest kłamcą, bo mówi prawdę, zaś prawda w ustach kłamca nie może być prawdą, więc ów kłamca jednocześnie kłamie i mówi prawdę. Ciekawy jest także wymyślony przez owego filozofa paradoks rogów, otóż jeśli ktoś nie zgubił rogów, to ma to, czego nie zgubił, więc ma rogi.

Arystoteles (384 - 322 p.n.e.) - kolejny wybitny filozof grecki, można wręcz powiedzieć, że najwszechstronniejszy myśliciel starożytny, uczeń Platona, który nie kontynuował nauki swojego mistrza. Wykładał w ogrodach Likejonu, od nazwy tej powstał termin: "liceum". Nazywany jest mistrzem filozofii europejskiej, a także arabskiego średniowiecza. Przyczynił się do rozwoju logiki. Uważał on, że świat jest wieczny, a w jego obrębie mają miejsce różne procesy, które wiążą się ze sobą na zasadzie przyczynowości i celowości. Ów założyciel filozoficznej szkoły w Atenach zapoczątkował empiryczne metody badań przyrodniczych, czyli polegające na doświadczeniach. Napisał słynną "ars poetica" pt. "Poetyka" - rozprawę o literaturze, zawarł w niej normy tworzenia różnych gatunków i rodzajów literackich (tzw. poetyka normatywna).

Epikur z Samos (341 - 270 p.n.e.) - grecki filozof, założyciel filozoficznej szkoły epikurejskiej (epikureizm). W szczęściu postrzegał najwyższe dobro ludzkie, dlatego wskazywał drogi do owego szczęścia. Chciał, by ludzie przestali obawiać się śmierci, według niego dusza człowieka nie ulega zniszczeniu. Nie popierał złudnej wiary w nieśmiertelność, co świetnie wyraża w zdaniu: "największe zło, śmierć, nie dotyczy nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć nie ma nas". Zalecał korzystanie z życia, ale z rozsądkiem, w zgodzie z własnym sumieniem, w oparciu o cnotę, takie postępowanie miało prowadzić do jedynego dobra - przyjemności. Zaś przyjemność definiował jako brak cierpienia i bólu. Głośne hasło epikurejczyków to "carpe diem" - 'chwytaj dzień'. Uczył w szkole zwanej "ogrodem Epikura".

Zenon z Kition (ok. 336 - ok. 264 p. n. e.) - grecki filozof, który stworzył system filozoficzny zwany stoicyzmem, swe poglądy głosił głównie w Atenach, gdzie przez długi czas był kierownikiem filozoficznej szkoły. Do największych wartości zaliczał ład, harmonię, umiarkowanie, spokój i opanowanie oraz racjonalne myślenie. Był zwolennikiem życia zgodnego z naturą i jej prawami. Człowiek nie powinien popadać w skrajne emocje, a także ulegać namiętnościom. Nad przyjemnościami i rozkoszą górę zawsze powinna brać cnota i dobro. Smutek i radość są zbędne, należy się ich wyzbyć, ponieważ niweczą one spokój i harmonię ducha. Od przekonań tego filozofa wywodzi się związek frazeologiczny - "zachować stoicki spokój".

3). Najważniejsze pojęcia filozoficzne:

Idealizm obiektywny (platonizm) - koncepcja filozoficzna Platona zakładająca istnienie świata idei, który nie jest człowiekowi bezpośrednio dany, ludzie mogą zauważać jedynie cienie, które są odbiciami głównych idei, na cienie składają się: rzeczy materialne oraz psychiczne doznania. Świat prawdziwych idei jest bardziej realny od świat cieni idei, który my postrzegamy. Świat idei jest doskonały. Naczelnymi wartościami są: dobro, piękno i prawda (tzw. "triada platońska").

Postawa stoicka - postawa ta polega na zachowaniu wewnętrznego spokoju, na opanowywaniu własnych emocji i uczuć, na utrzymaniu hartu ducha w trudnych sytuacjach. Ze stoickim spokojem należy znosić wszelkie życiowe niepowodzenia.

Sofista - tak określa się przenośnie człowieka, który chcąc dowieść nieprawdziwe tezy, posługuje się do tego fałszywymi argumentami.

Sceptycyzm - przekonanie o niemożliwości uzyskania pewnej wiedzy, postawa krytykująca wszelkie naukowe twierdzenia, które zostały jedynie przyjęte na podstawie autorytetów. Potocznie sceptykiem nazywa się człowieka, nieuznającego ogólnie przyjętych prawd, który nie wygłasza niektórych sądów, a jedynie ogranicza się do obserwacji zjawisk.

4). Szkoły i prądy filozoficzne:

Cynicy - szkoła filozoficzna, która powstała w Grecji. Jej członkowie głosili w etyce ideał cnoty (czyli pełnego panowania nad sobą) oraz życie w zgodzie z naturą. Ideałem człowieka był mędrzec kierujący się w poznaniu jedynie rozumem, który nie uznawał ogólnie obowiązujących norm, praw, ograniczeń państwowych i autorytetów. Założycielem tej szkoły był Antystenes z Aten.

Epikurejczycy ­- szkoła założona przez Epikura, której głównym dążeniem było osiąganie przyjemności, szczęśliwe życie dla epikurejczyków to było życie normalne, głównym warunkiem, by osiągnąć upragnione szczęście, jest brak wszelkich cierpień i trosk. Głosiciele tej filozofii chwalili życie ziemskie, wykluczając tym samym jakąkolwiek wiarę w istnienie sił ponadziemskich. Późniejszą i skrajną kontynuacją epikureizmu był tzw. hedonizm (gr. "hēdonē" - 'przyjemność, rozkosz'), którego wyznawcy uważali, że największym szczęściem człowieka jest cielesna rozkosz, głównym więc celem, było dążenie do przyjemności.

Stoicy - twórcą tej filozoficznej szkoły był niejaki Zenon z Kition, który głównie interesował się problemami etycznymi. Uważali, że człowiek winien zachowywać wewnętrzny spokój i opanowanie. Żyć należało zgodnie z wytycznymi rozumu i naturą. Gwarantem szczęścia jest cnota. Postulowano wyzbycie się uczuć i emocji, które prowadziły człowieka do zguby. Jeśli chodzi o filozofię przyrody, to uznawali oni materializm, zaś w logice doprowadzili do stworzenia rachunku zdań.

Sofiści - mianem tym nazywano płatnych nauczycieli, którzy przygotowywali obywateli do pełnienia publicznych funkcji, działali oni w Atenach, uczyli m. in. retoryki, filozofii, polityki i etyki. Poglądy przez nich wyznawane miały charakter demokratyczny. Prócz nauczania, zajmowali się także logiką i polityką, analizowali język. Według nich na świecie wszystko jest względne (relatywizm), popierali poznanie za pomocą zmysłów (sensualizm), uważali także, że wszelkie obowiązujące normy i zasady są wynikiem umowności (konwencjonalizm). Człowiek dla sofistów był miarą wszechrzeczy, stał w centralnym punkcie ich światopoglądu (początki humanizmu). Do głównych sofistów zalicza się: Gorgiasza z Leontinoj i Pitagorasa z Abdery.

Sceptycy - szkoła filozoficzna, której członkowie głosili zachowywanie dystansu do wszystkich zjawisk, tym samym zaprzeczali, że istnieje możliwość dotarcia do prawdy i jej poznania. Powstrzymywali się od jakichkolwiek sądów i ocen. Ostatnia z wielkich greckich szkół filozoficznych.