W epoce pozytywizmu dużą popularnością cieszyły się małe formy literackie- nowele i opowiadania. Poruszały one aktualne problemy, dążenia społeczne, opisywały życie środowisk zacofanych, nawoływały do poprawy warunków na wsiach. Te zwięzłe, jednowątkowe utwory wypowiadały protesty pisarzy, którzy starali się w ten sposób walczyć z niesprawiedliwością i krzywdą ludzką. Apele te kierowane były do warstw wykształconych, nauczycieli, lekarzy. Pozytywiści podejmowali próby pracy u podstaw, pragnęli działać na rzecz proletariatu. Głoszono również hasła emancypacji kobiet, asymilacji Żydów, pomocy wiejskim dzieciom. Odzwierciedlenie haseł epoki można było przede wszystkim odnaleźć właśnie w nowelistyce.

Henryk Sienkiewicz porusza w swych utworach porusza problem wyzysku chłopów, wykorzystywania ich zacofania, losy skrzywdzonego dziecka, czy niedolę emigrantów polskich.

Nowela "Bartek Zwycięzca", napisana w 1882 roku opowiada o Bartku- ofierze antypolskiej polityki stosowanej przez zaborców pruskich. Bartek Słowik, zwany Głupim Bartkiem, pochodził z Pogłębina, miał żonę Magdę i syna, był niewykształcony, wręcz zacofany. Bartek jest bohaterem ogłupiony propagandą, naiwnie wierzy, że jego walka pomaga rodakom. Zaborcy robią użytek z braku świadomości narodowej biednego chłopa.

Inną nowelą poruszającą tematykę wiejską są "Szkice węglem". Powstała ona w 1877 roku i zaraz po publikacji wywołała wiele kontrowersji. Akcja noweli rozgrywa się we wsi Barania Głowa w zaborze rosyjskim. Głównym sprawcą wydarzeń jest pisarz Zołzikiewicz. Jest on postacią kontrowersyjną, sprytna, podstępna i dumna. Autor w sposób ironiczny opisuje charakter bohatera, jego wyrachowanie i wykształcenie. Zołzikiewicz ma słabość do kobiet a w szczególności do Rzepowej, namawia więc wójta, aby posłał do wojska Wawrzona Rzepę, następnie przebiegle uwodzi kobietę.

Wawrzon Rzepa jest zacofanym, naiwnym chłopem, posiadającym jedynie 3 morgi ziemi. Nieświadomy swoich praw zostaje wykorzystany. Jego żona jest łatwowierną, oddaną mężowi kobietą, nieświadomie popełniającym błędy. Zołzikiewicz natomiast jest głównym sprawcą nieszczęść rodziny. Robi on karierę wykorzystując ciemnotę i zacofanie chłopów. Autor ukazał również ziemiaństwo nieinteresujące się sprawami biednych chłopów oraz kler wspierający bogaczy. Nowela przedstawia nędzę i wyzysk nieświadomego chłopa.

W noweli "Janko Muzykant" Sienkiewicz przedstawia losy biednego, skrzywdzonego dziecka w którym nikt nie zauważył talentu. Dramat chłopca polega na jego zamiłowaniu do muzyki. Niezwykły dar chłopca staje się jednocześnie powodem jego tragedii. Los Janka już po urodzeniu został przesądzony, stwierdzono bowiem, że jest tak słaby iż nie przeżyje. Uważany był za dziecko głupie a matka kochała go na swój własny sposób. Chłopiec był zamknięty w sobie, małomówny a jego całym światem był świat muzyki. Jego jedynym marzeniem były skrzypce. Często zakradał się pod dwór i słuchał gry lub po prostu obserwował instrument. Jego niezwykłe umiłowanie do skrzypiec zgubiło go. Pewnego dnia zapragnął dotknąć ukochanego instrumentu, zauważył go lokaj i oskarżył o kradzież. Karę wymierzył chłopcu Stojka. Janko został pobity tak mocno, że skonał na kolanach matki wierząc, że w niebie dostanie wreszcie upragnione skrzypce.

"Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" stworzone w 1879 roku zostało napisane w formie pamiętnika. Nowela przedstawia bezlitosne traktowanie dziecka uczącego się pod zaborem. Bohaterem jest Michaś. Jego losy wspomina korepetytor Wawrzynkiewicz. W chłopcu wielkie nadzieje pokłada matka, ojciec zginął w Powstaniu Styczniowym. Młody uczeń nadludzkim wysiłkiem stara się spełnić oczekiwania matki. Traci przy tym zdrowie, nie może bowiem znieść surowych kar i zwalczania przejawów polskości. Michaś po usunięciu ze szkoły choruje na zapalenie mózgu, następnie umiera.

Akcja noweli "Sachem" rozgrywa się około 1879 roku, kiedy toczyło się intensywne wynaradawianie Indian w Ameryce, związane z kolonizacją. Niemieccy osadnicy wymordowawszy plemię Czarnych Wężów na miejscu Chiavatty założyli miasto Antylopa. Z rzezi uratował się jedynie syn sachema- wodza. Mały chłopiec został wychowany przez trupę cyrkową. Ostatni z Czarnych Wężów pod wpływem środowiska stracił własną tożsamość, wyparł się swojego pochodzenia. Autor przedstawiając Indian w Ameryce nawiązuje do Polaków pod zaborami.

Nowela "Latarnik", tak jak "Sachem", należy do nowel amerykańskich. Akcja dzieje się w Aspinwall, niedaleko Panamy. Bohaterem utworu jest Skawiński- polak, tułacz, pragnący jedynie spokoju. Po wielu trudach, walkach i staraniach pragnie on tylko samotności. Nadzieję na spełnienie marzeń daje staremu człowiekowi praca latarnika. Dzięki niej Skawiński jest wreszcie szczęśliwy. Pewnego dnia wraz z żywnością otrzymuje on książki polskie i zaczyna czytać "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Wraz z wersami dzieła przenosi się on do ojczyzny. Rodzi się w nim wielka tęsknota za krajem. Zatopiony w swoich myślach zapomina włączyć latarnię przez co traci pracę. Skawiński to polak na emigracji, który nawet nie zdaje sobie sprawy z tego jak bardzo tęskni za ojczyzną.

Henryk Sienkiewicz w swoich nowelach porusza problemy wynaradawiania polaków, zacofania chłopów, staje także w obronie biednych, krzywdzonych dzieci. Autor nawołuje do pracy u podstaw i pracy organicznej, pragnie zmobilizować inteligencję do edukacji i pomocy najbiedniejszym warstwą społecznym.

Prus pisze o wyzysku, uczuciach, krzywdzie dzieci. W swojej noweli "Kamizelka" opowiada nam o wielkim uczuciu. Autor pokazuje, że pomimo smutku i cierpienia zawsze jest miejsce na miłość. Bohaterów dosięga wielkie nieszczęście, nie zważając na nie starają się dostrzegać pozytywne cechy życia w każdej chwili spędzonej razem.

Narrator opowiada historię młodego małżeństwa, ciężko pracującego aby zaspokoić podstawowe potrzeby. Całymi dniami w pracy, wieczorami wracają do domu aby, tym razem wspólnie, siedzieć przy swoich obowiązkach: mężczyzna urzędowych, kobieta po dziennym dawaniu lekcji, wieczorem szyje. Zdają się nie zwracać uwagi na materialne problemy zadowalając się swoim spokojnym, uporządkowanym, wypełnionym po brzegi miłością życiem. Posiedli niezwykłą umiejętność znajdywania pozytywów w każdej, nawet najbardziej nieszczęśliwej sytuacji. Mąż pewnego dnia umiera. Małżeństwo udowadnia, że istnieją jeszcze wyższe wartości, których nie można kupić i dla których warto żyć.

W noweli "Antek" Prus opowiada o niezwykle uzdolnionym manualnie chłopu. Jego warunki życiowe zamknęły mu drzwi do rozwijania uzdolnień. Zmuszony sytuacją chłopiec wyrusza w świat. Autor obok tragedii Antka pokazuje także zacofane środowisko chłopskie.

W "Dobrej pani" Eliza Orzeszkowa pokazuje znudzoną arystokrację, która szuka sobie rozrywki nawet za cenę dobra dziecka. Bogata wdowa po przygarnięciu małej Helenki zajmuje się dzieckiem dopóki jest ono dobrą zabawką. Pięcioletnie dziecko jest uczone dobrych manier, francuskiego, ogłady. Gdy pani zaczyna być znudzona dzieckiem oddaje je z powrotem. Dziecko nie potrafi zrozumieć odrzucenia.

Maria Konopnicka również opisuje problemy życiowe prostych ludzi. "Mendel Gdański" opowiada o zatraceniu wartości Polaków i nawołuje do asymilacji Żydów. Pisarka w noweli ukazuje dramat człowieka, traktowanego niegodnie, z nienawiścią tylko za odmienne od większości wyznanie. Czytamy o klęsce Polaków, o upadku zasad moralnych, o poszukiwaniu ofiary, na której można by wyładować własną złość.

Autorzy nowel pozytywistycznych starali się nawoływać do poprawy życia, do walki z niesprawiedliwością. Najwybitniejszymi polskimi nowelistami byli: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa. Pisali oni o niedoli biednych ludzi, o wykorzystywaniu warstw najuboższych, o braku reakcji bogatych i wykształconych obywateli na tragedie ludzkie.