Antyk - starożytność
1. Przedziały czasowe i nazwa
Przyjmuje się następujący czas trwania epoki antyku: od ok. 4000 r. p.n.e. do 476 r. n.e. (data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego)
Pod pojęciem "kultura antyku" rozumie się przede wszystkim starożytną kulturę grecką i rzymską, rozwijającą się w basenie Morza Śródziemnego. wyraz "klasyczny" znaczy bliski kulturze antycznej, odnoszący się do tej kultury, harmonijny, wzorcowy, doskonały.
2. Nurty filozoficzne
- Tales z Miletu (żył w VII wieku p.n.e., był jednym z jońskich filozofów przyrody, za prasubstancję, z której powstało życie, uznawał wodę)
- Pitagoras (żył w VI wieku p.n.e., matematyk, uznawał świat za matematyczną doskonałość, twierdził, że człowiek ma dwoistą naturę, jest złożony z duszy i ciała)
- Sokrates (żył na przełomie V/IV wieku p.n.e., wykładał swoją filozofię na ulicach Aten, rozmawiając z przygodnie napotkanymi ludźmi, wychodził od twierdzenia "wiem, że nic nie wiem", uważał, że trzeba jasno określać normy etyczne dobro - zło)
- Platon (żył na przełomie V/IV wieku p.n.e., twórca filozofii idealistycznej, twierdził, że świat dostępny zmysłom jest jedynie odbiciem świata idei, którego obecność człowiek przeczuwa dzięki posiadaniu duszy; założył akademię Platońską, był uczniem Sokratesa)
- Arystoteles (żył w latach 384-322 p.n.e., autor m.in. "Poetyki", "Logiki", zwolennik harmonii we wszystkich dziedzinach życia)
- Heraklit z Efezu (żył na przełomie VI/V wieku p.n.e., autor powiedzenia "panta rhei" - wszystko płynie, wszystko się zmienia; uważał, że jedynym żywiołem, który nie ulega przemianom jest ogień)
- Sofiści (tzw. filozofowie mądrości, mistrzowie w szermierce słownej, czasem fałszywym stwierdzeniom nadawali pozory prawdy)
- Stoicyzm (kierunek filozoficzny, którego twórcą był Zenon z Kition, żyjący w III w. p.n.e., uważał, że szczęście można osiągnąć wyłącznie dzięki zachowywaniu równowagi duchowej)
- Epikureizm (kierunek filozoficzny, którego twórcą był Epikur z Samos, twierdził, że szczęście to brak nieszczęścia, człowiek powinien starać się korzystać z życia, twórca hasła Carpe diem" - chwytaj dzień, ciesz się każdą chwilą.
3. Rozwój teatru i dramatu antycznego
Dramat to, obok liryki i epiki, trzeci rodzaj literacki. Należą do niego utwory przeznaczone do wystawiania na scenie. Brak w nich narratora, a akcja posuwa się naprzód dzięki działaniom postaci scenicznych (drama - gr. działanie).
W epoce antyku wykształciły się dwa podstawowe gatunki dramatu: tragedia - o charakterze poważnym, kończąca się katastrofą i zwykle śmiercią bohatera, i komedia - o tematyce lekkiej, zabawnej.
Źródłosłów słowa tragedia: tragos (kozioł) + ode (pieśń) = pieśń kozła
Źródłosłów słowa komedia: komos (pochód) + ode (pieśń) + pochód ze śpiewem
Pochodzenie tragedii
- dytyramb - uroczysta chóralna pieśń na cześć Dionizosa śpiewana podczas Wielkich Dionizjów, z czasem przekształciła się w dialog;
- dramat satyrowy - dialogi odbywali w nim ludzie przebrani za satyrów, towarzyszy Dionizosa;
- tragedia - wielkie widowisko oparte na konflikcie tragicznym, w którym główną rolę gra bohater tragiczny, którego działania nieubłaganie zmierzają ku katastrofie
Jak wyglądał teatr grecki
- orchestra (tanecznia) - okrągła przestrzeń u stóp amfiteatru, przeznaczona do występów chóru
- skene - drewniany budynek, pełniący jednocześnie funkcję garderoby i tła dla występujących aktorów
- proskenion - plac przed skene, gdzie występowali aktorzy
- theatron - miejsce z wykutymi w kamieniu siedziskami, usytuowane na zboczu
Przedstawienia odbywały się pod otwartym niebem.
Wielcy tragicy greccy
- Tespis - ok. VI w. p.n.e. wprowadził aktora (tzw. opowiadacza), który odpowiadał na kwestie chóru, co dało wykształcenie się dialogu scenicznego, wprowadził także maskę;
- Ajschylos - żył w latach 525 - 456 p.n.e., autor ok. 90 tragedii (m.in. trylogii "Oresteja"), wprowadził 2 aktora;
- Sofokles - żył w latach 496 - 404 p.n.e., wprowadził 3 aktora, ograniczył partie chóru na rzecz dialogu bohaterów, autor ok. 120 tragedii, m.in. "Antygona", "Król Edyp";
- Eurypides - żył w latach 480-406 p.n.e., znacznie pogłębił motywację psychologiczną postaci, kładł nacisk na ich przeżycia, autor ok. 70 tragedii (np. "Medea").
Budowa tragedii greckiej
- prolog - dialog wprowadzający w akcję tragedii
- parodos - pieśń chóru na wejście
- epejsodia - dziś powiedzielibyśmy akty
- stasimony - pieśni chóru
- komos - lament
- eksodos - pieśń chóru na wyjście[AN1]
Trzy jedności klasyczne
- jedność miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu (najczęściej przed pałacem królewskim)
- jedność czasu - czas akcji nie przekracza 24 godzin, trwa zwykle od świtu do zachodu słońca
- jedność akcji - akcja tragedii jest jednowątkowa, dotyczy jednego problemu
Wszyscy tragicy stosowali się do tej zasady. O wydarzeniach mających miejsce w przedakcji informuje zazwyczaj chór lub posłaniec.
4. Omówienie tragedii Sofoklesa "Antygona"
- Antygona to bohaterka tragiczna, jest szlachetna, dumna i odważna, działa w słusznej sprawie, respektując prawo boże, ale spotka ją kara, bo została dotknięta klątwą;
- Kreon to bohater tragiczny, ponieważ jest obciążony winą tragiczną, popełnił tragiczne zbłądzenie (zaingerował w sprawy bogów), postępował zgodnie z prawem ludzkim i poniósł klęskę;
- prawo boże to prawo niepisane, oparte na miłości, prawo, w które człowiek nie może ingerować bezkarnie, prawo to broni jednostki
- prawo ludzkie, prawo państwowe to prawo pisane, jest zmienne, zależne od ludzkiej woli, człowiek może w nie ingerować, ma służyć dobru ogółu, służy interesowi publicznemu.
Pojęcia ważne dla zrozumienia tragedii greckiej
konflikt tragiczny - konflikt dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi musi wybierać bohater tragiczny. Każdy wybór jest zły, ponieważ pociąga za sobą odrzucenie jednej z słusznych racji, co ma dla bohatera tragiczne konsekwencje.
wybór tragiczny - wybór, którego musi dokonać każdy bohater tragiczny.
wina tragiczna - wina niezawiniona, która ciąży na człowieka z wyroku losu, i która doprowadza go do klęski.
katharsis - tajemnicze przeżycie, które miało się stać udziałem widzów tragedii starożytnej. Arystoteles opisuje je jako odczucie litości (widz współczuje bohaterowi, który jest taki jak on) i trwogi (skoro bohater jest taki jak widz, widz zaczyna się bać, bo wie, że i jego może spotkać podobny los). Te emocje zaś gwarantowały wewnętrzne oczyszczenie.
Mimesis - naśladownictwo, zgodnie z teorią Arystotelesa świat przedstawiony tragedii miał być wiernym odzwierciedleniem świata rzeczywistego, tylko wówczas tragedia służyła katharsis.
5. Horacy
Żył w latach 65-8 p.n.e. Był synem wyzwoleńca, autorem pieśni (carmina) zwanych także odami, listów poetyckich ("List do Pizonów" poświęcony sztuce pisania wierszy), satyry.
Do najbardziej znanych utworów Horacego należą pieśni: "Exegi monumentum", "O co poeta prosi Apollina". W pierwszej z nich pojawia się motyw nieśmiertelności artysty (hasło "non omnis moriar" - nie wszystek umrę), który przetrwa w pamięci potomnych dzięki swoim utworom. W drugiej mamy pierwiastki horacjanizmu, filozofii życiowej stworzonej przez Horacego, a zawierającej pierwiastki greckich systemów filozoficznych - epikureizmu i stoicyzmu: należy zachować we wszystkim umiar i równowagę ducha (stoicyzm), trzeba jednak cieszyć się każdą chwilą życia (epikureizm), trzeba zachowywać zasadę złotego środka (aurea mediocritas).
6. Poezja antyczna:
- Tyrteusz - poeta spartański, żył i tworzył w VII w. p.n.e., w swoich utworach propagował idee patriotyzmu, potrzebę oddania życia w walce o wolność ojczyzny (poezja tego typu jest nazywana do dziś tyrtejską, a motywy walki w obronie ojczyzny to motywy tyrtejskie)
- Safona - uważana za największą poetką starożytnej Grecji, pisała utwory miłosne, opiewające przyjaźń. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt.
- Anakreont - piewca wina, miłości, biesiady, kobiecej urody, autor krótkich, dowcipnych utworów z wyraźną puentą, Częstym bohaterem jego wierszy (zwanych anakreontykami) jest Eros, który zostaje sprowadzony do roli kompana przy biesiadnym stole.
- Symonides - autor starożytnych epigramatów, elegii, trenów, tworzył także wiersze o tematyce filozoficznej, dotyczące przemijania.
7. Omówienie epopei Homera - "Iliady" i "Odysei"
Niewiele wiemy o autorze tych dwóch starożytnych eposów. Według legendy był ślepcem, a po jego śmierci 7 miast greckich spierało się o to, gdzie się urodził. Badacze twierdzą, że epopeje stworzyła 1 osoba, więc prawdopodobnie jednak, że był nią Homer.
Narracja w epopei: autor stosuje częste retrospekcje (opowiadając wydarzenia z przedakcji), retardację (opóźnianie, zawieszenie akcji w momencie największego napięcia, na przykład przed długi, szczegółowy opis, lub przytoczenie mowy bohatera). W epopei występuje narrator wszechwiedzący, który ukrywa się za światem przedstawionym, jest obiektywny.
Artyzm dzieł Homera
- oba eposy zostały napisane heksametrem, wierszem bardzo rytmicznym
- stosowanie charakterystycznych środków artystycznych: stałych epitetów (szybkonogi Achilles, boski Apollo, wolooka Hera); porównań homeryckich (bardzo rozbudowanych, w których część opisująca liczy zwykle ok. kilku wersów, a część opisywana - jeden)
- stosowanie stylu podniosłego, patetycznego, przytaczanie mów bohaterów (wykorzystanie stylu oratorskiego)
- operowanie napięciem poprzez przyspieszanie i zwalnianie akcji (zabieg retrospekcji, retardacji)
Etapy wędrówki Odyseusz
- kraj Lotofagów
- uwięzienie w jaskini Polifema
- pobyt na wyspie króla wiatrów, Eola
- ponowne zbłądzenie na skutek nieposłuszeństwa towarzyszy
- na wyspie Lajstrygonów - ludożerców
- pobyt na wyspie Kirke
- w krainie Kimeryjczyków (zejście przez Odysa do krainy zmarłych)
- na wyspie Syren
- przeprawa przesmykiem między Skyllą i Charybdą
- na wyspie Heliosa
- pobyt na wyspie Ogigii, u nimfy Kalipso
- powrót do Itaki
8. Omówienie mitologii greckiej
Mit - narracyjna opowieść organizująca wierzenia danej społeczności. Mity greckie zawierają archetypy postaw, uczuć, przeżyć, zachowań, aktualne do dziś, dlatego wciąż inspirują artystów. Mity służą poznaniu, zawierają wyjaśnienie zjawisk przyrodniczych, genealogii rodów, pochodzenia bogów, powstania świata i człowieka.
Mity pełniły trzy rodzaje funkcji:
a.) poznawczą - na przykład wyjaśniały zmianę pór roku, wybuchy Etny
b.) światopoglądową - zawierały opis powstania świata i człowieka
c.) sakralną - zawierały wzorcowe opisy obrzędów ku czci bóstw.
Mity można podzielić na:
a.) teogoniczne - dotyczące rodowodu bogów
b.) kosmogoniczne - dotyczące powstania świata
c.) antropogeniczne - dotyczące pochodzenia człowieka
d.) genealogiczne - o pochodzeniu wielkich rodów
archetyp - prawzór zachowań, na przykład Niobe to archetyp matki opłakującej dziecko
topos (gr. topoi - miejsce) - ważne punkty, momenty, miejsca, które pojawiają się w kolejnych epokach literackich, np. arkadia, elizjum
9. Omówienie Biblii
Nazwa:
- biblion - zwój papirusu; biblia - księgi, biblios - łodyga papirusu
- biblia to zbiór pism sakralnych, inaczej Pismo Święte, które jest tak traktowane przez żydów i chrześcijan
Chronologia
- Stary Testament powstawał od XIII w. p.n.e. do I w. n.e.
- nowy Testament powstawał od 51 do 96 r. n.e.
Części Biblii :
- Stary Testament - księga ważna dla żydów - opisano tu dzieje przymierza Boga z Narodem Wybranym; liczy 46 ksiąg
- Nowy Testament - wraz z I cz. Biblii stanowi podstawę wiary chrześcijan - zawiera opis życia i działalności Mesjasza - Jezusa Chrystusa oraz Jego uczniów - apostołów; liczy 27 ksiąg.
Ze względu na zawarte w nich treści księgi Biblii dzielimy na:
- prorockie: Księga Izajasza, Apokalipsa św. Jana
- dydaktyczne: Księga Hioba, Księga Koheleta
- historyczne: Pięcioksiąg Mojżesza.
Język biblii: stary Testament został spisany w językach: greckim, hebrajskim, aramejskim; Nowy w większości w języku greckim.
Biblia była wielokrotnie tłumaczona, jej najważniejsze tłumaczenia to:
- Septuaginta, czyli tzw. przekład siedemdziesięciu, dokonany w Aleksandrii na język grecki
- Vulgata - przekład św. Hieronima, dokonany w V w. n.e., jest najbardziej rozpowszechniony
- biblia M. Lutra - przekład dokonany w XVI w.
Polskie tłumaczenia Biblii:
- biblia szaroszpatacka, inaczej biblia królowej Zofii, z XV w.
- Biblia w tłum. Jakuba Wujka z XVI w.
- Biblia Leopolity z XVI w.
- Biblia Tysiąclecia, na cześć 10000-lecia chrześcijaństwa, dokonana przez bernardynów tynieckich.
[AN1]y akty
