Stefan Żeromski żył w latach 1864 - 1925.

Biografia:

Stefan Żeromski pisywał pod pseudonimami: Maurycy Zych i Józef Katerla. Przyszedł na świat w 1864 roku - bardzo trudnym dla losów narodu w Kielcach, które były wtedy prowincjonalnym miastem, a on w swoich utworach nazywał je "Klerykowem" lub "Łżawcem". Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był dzierżawcą. A sytuacja materialna rodziny sprawiała, że musiał sam sobie radzić. Stefan miał słabe zdrowie, ponadto w jego rodzinie gruźlica była chorobą dziedziczną.

Początkowo zajmował się udzielaniem korepetycji, następnie wyjechał do Warszawy, gdzie podjął studia weterynaryjne, a utrzymywał się dzięki posadzie guwernera w latach 1886 - 1891. W 1892 roku wyjechał do Raperswilu, gdzie do 1896 roku pracował jako pomocnik bibliotekarza. Po powrocie do kraju w 1897 roku objął stanowisko bibliotekarza w warszawskiej Bibliotece Zamoyskich, gdzie pracował przez 7 lat. Z tym okresem związane są też jego próby literackie. Jednak dopiero jako około czterdziestoletni mężczyzna uporał się z niedostatkiem, ustabilizował życiowo i materialnie i mógł oddać pisarstwu.

Stefan Żeromski był bardzo wrażliwy na ludzką krzywdę i niesprawiedliwość, którą dostrzegał wokół siebie. Bezradność była dla niego nie do zniesienia. Starał się w praktyczny sposób przeciwdziałać krzywdzie ludzkiej, stąd jego szeroka działalność społeczna. Nałęczów i Zakopane zawdzięczają mu instytucje oświatowe i kulturalno - patriotyczne. Nigdy nie pozostawał obojętny i nieczuły, gdy widział, że narusza się prawa osoby ludzkiej, jak w przypadku sądu PPS nad S. Brzozowskim, i zbiorowości, kiedy ważyły się losy inteligencji i związków zawodowych pisarzy. Cała jego twórczość przesiąknięta jest troską o sprawy istotne dla całej społeczności narodowej. Pisarz zmarł w 1925 roku.

Twórczość literacka:

1. Oddziaływanie ośrodków politycznych:

W dziełach Stefana Żeromskiego widoczne są wpływy ideowe rozmaitych ośrodków politycznych: od radykalnego środowiska "Głosu" na początku lat dziewięćdziesiątych, przez PPS w czasie rewolucji 1905 roku, do haseł syndykalistycznych przed wybuchem I wojny światowej. Jednak żadne z nich całkowicie go nie określają.

2. Utwory podejmujące problemy społeczne:

Od początku twórczości literackiej pisarza obserwujemy zainteresowanie tematyką społecznikowską Utwory te miały dużą siłę oddziaływania, bo były głośnymi wydarzeniami na rynku wydawniczym. Przypomnijmy: "Opowiadania" 1895, "Promień" 1897, "Utwory powieściowe" 1898, "Ludzie bezdomni" 1900. Są to często brutalne i pełne naturalizmu zapisy ciężkiego losu pracowników kopalń i fabryk ("Ludzie bezdomni"), tragicznej w skutkach biedy ludzkiej w mieście ("Promień", "Ludzie bezdomni"), a także na wsi ("Zmierzch", "Zapomnienie"). Jego dzieła są często satyrą, ale i głośnym wołaniem człowieka wstrząśniętego siłą pieniądza (dramat "Grzech" 1897), ograniczeniem i nieczułością środowisk bogaczy, a także małością duchową i moralną przedstawicieli inteligencji (doktor Obarecki z "Siłaczki", inżynier Bijakowski z "Doktora Piotra", adwokat Koszczycki z "Promienia").

3. Przemiana postaci bohatera:

Uderzanie w sumienie społeczeństwa, budzenie pozytywnych reakcji, które było celem twórczości Żeromskiego skierowane było głównie do reprezentantów środowisk inteligenckich, które miały prowadzić naród. Stąd częsta w jego dziełach kreacja pozytywnego bohatera, wywodzącego się spośród inteligencji (Raduski w "Promieniu", Judym w "Ludziach bezdomnych", Czarowic w "Róży", Nienaski w "Walce z szatanem. Jednocześnie zwykle jest to bohater osamotniony w swoim dążeniu do naprawy świata, często wzorem bohaterów romantycznych odrzucony przez resztę społeczeństwa. Do poświecenia sprawie naprawy świata popycha go poczucie współodpowiedzialności za los najbiedniejszych, bądź moralność.

Między poczuciem obowiązku a miłością:

Ważnym elementem kształtowania tych postaci jest motyw niemożności pogodzenia poświęcenia się misji życiowej, a osobistym spełnieniem w związku. Wybór jest bardzo trudny, bo wyrzeczenie się uczuć i własnego szczęścia prowadzi do bezdomności i samotności. Patrząc na tych ludzi podziwiamy ich umiejętność wyrzeczenia, bo zwykle są to osoby najlepiej przygotowane do stworzenia porządnej rodziny - wykształceni (widzimy wśród nich lekarzy, inżynierów, magnatów), ukształtowani moralnie, pracowici. Poświęcają więc całą swoją przyszłość, bo nie są z tych, którzy "nie mają nic do stracenia, oprócz swych kajdan". Solidaryzują się z proletariuszami, bo czują się współwinni ich sytuacji, mimo iż nie czują się z tymi ludźmi czasami związani. Czasami decyzja wyrzeczenia się uczucia wydaje się niezrozumiała i niekonieczna, jak w przypadku doktora Judyma i jego ukochanej Joasi. Ale Żeromski tworzy nowy model człowieka, który nie uznaje żadnych kompromisów, który w ten sposób wyraża swoją gotowość do całkowitego poświecenia służbie społecznej. Jednocześnie jest to symbol wyboru między wygodnym, miłym i pięknym życiem, a umiejętnością zamanifestowania sprzeciwu wobec lojalizmu i moralne - ideowej karłowatości. Kobiety, które prezentuje w swoich utworach pisarz to często salonowe damy, przyzwyczajone do wygody, zamknięte w świecie pięknego i dostatniego życia. Symbolizują one pokusę oddania się normalnemu życiu swojej klasy społecznej, wygodzie i przyjemności. Marnie i mało atrakcyjnie wyglądają idee społecznikowskie zestawione ze światem wielkich namiętności i zaspokajania pragnień. Doskonale uwidocznił to autor w modlitwie Tatiany za swego ukochanego w "Urodzie życia", aby: "wreszcie polubił samo życie, ażeby pokochał wolność i rozkosz bytowania dla siebie, żeby przecież spostrzegł miękkość, radość i piękność".

Między fikcją a rzeczywistością:

Działania Raduskiego - bohatera "Promienia" to realizacja pozostałych jeszcze po poprzedniej epoce haseł filantropijno - oświatowych. W powieści "Ludzie bezdomni" ideom doktora Judyma brakuje konkretnych kształtów - jego wołanie o poświęcenie właścicieli dóbr i pomoc biedakom oraz postulowany strajk lekarzy, czy ostatecznie hasło podjęcia działań rewolucyjnych, wydają się absurdalne. Rok 1905 przynosi przenosi idee, zawarte w utworach Żeromskiego w sferę coraz bardziej utopijną.

"Rysowałem wielokrotnie - mówił pisarz - fikcyjne postacie takich patriotów i owo zrzeczenie się dóbr na rzecz ludu propagowałem wytrwale całe życie - psując do gruntu jaką taką wartość swoich pisanin". Żeromski był więc świadomy tego, że traktując literaturę, jako narzędzie walki o poprawę sytuacji w kraju zuboża wartość swoich dzieł. A mimo to z uporem i konsekwencją tworzy wyalienowanych buntowników - idealistów. Jednak realizm w jego dziełach zwyciężał, bo postaci te zwykle tak, jak w realnym życiu ponosił klęskę, ofiara ich bezdomności okazywała się nieprzydatna. Rzeczywistość kazała Żeromskiemu bezlitośnie traktować swoich bohaterów, tworząc z nich oddanych iluzji dziwaków.

4. Bagaż ideowy utworów Żeromskiego:

Głównym pomysłem kreacyjnym powieściopisarza, który odbija jednocześnie jego koncepcję ideową jest samotna sylwetka szlachetnego bohatera, podejmującego próbę walki z niesprawiedliwością społeczną. Chwyt "utajonego pamiętnika" bohatera, pozwala przypuszczać, ze autor w pewnym sensie utożsamia się z tą postacią, oddając rzeczywistość oczami wykreowanej postaci. Rozbijanie ciągłości fabularnej, przez wysunięcie na plan pierwszy pewnych fragmentów, rozbudowanie wątków pobocznych akcji, obszerne opisy, prezentujące pole działań społecznika, dużo miejsca przeznaczonego na rejestrację jego obserwacji to charakterystyczne dla Żeromskiego sposoby komponowania dzieł. Nie można nie zauważyć, że mają one źródło w jego wrażliwości i oddaniu sprawom społeczeństwa. Nie można odmówić pisarzowi zmysłu obserwacji obiektywnej, ale w większości swoich utworów ogranicza się pisarz do rejestrowania wybranych fragmentów rzeczywistości. Na konstrukcję powieści Żeromskiego wpływały tendencje nurtów literackich jego czasów, które prowadziły do otwarcia granic między gatunkami i mniejszego rygoru formalnego powieści. Pisarzowi zarzucić można niewątpliwie brak odpowiedniej selekcji, czasem chaos myślowy, nadmiernie rozbudowane wątki dygresyjne i wyliczenia, które obciążają jego utwory publicystyczne.

5. Braki w utworach Stefana Żeromskiego:

W dziełach Żeromskiego obserwujemy ciągle powracający rozłam miedzy wielkimi aspiracjami postaci bohaterów, a niemożliwością praktycznego zrealizowania ich zamierzeń. Pisarz z sympatią odnosi się do idealistów, ale zobowiązany jest do liczenia się z warunkami realnymi. Dlatego jego bohaterowie przegrywają, ale fakt ten spychany jest na drugi plan. Pierwszy wypełnia bohaterska postać, aktywnie włączona w życie swego środowiska i przedstawiona w taki sposób, że czytelnik podziela sympatię autora, który pozwala także zgłębić psychikę bohaterów, poznać ich sposób myślenia. Są one bogatsze niż znane z powieści Orzeszkowej czy Prusa typy osobowości, ale brakuje im właśnie psychicznej wyrazistości. Wynika to z braku logiczności - podejmują nieoczekiwane decyzje i działania, przechodzą gwałtowne zmiany. Ponadto autor mnoży ich cechy przez co, rzadko one wracają i dziwią, czasem spotkanie z bohaterem jest serią zaskoczeń, jak w przypadku Gintułta w "Popiołach". Sprawę dodatkowo komplikuje rzadki komentarz odautorski i konstruowanie metafor, oddających przeżycia bohaterów w kontekście fizjologii i naturalistycznie widzianej cielesności. Na przykład: "Żałość ukryta w tych słowach była tak nienasycenie bolesna, tak wydzierająca z wewnątrz, że można ją przyrównać chyba do haku, którego koniec utkwił w żywym płucu, drze je, a zarazem ciągnie ze sobą".

Efektem takich działań jest z jednej strony poetyzacji fragmentów powieści, zwłaszcza dotyczących przeżyć wewnętrznych postaci, z drugiej zaś obserwujemy niespójność charakteru bohaterów. Elementy są doskonałe, zaś całość, która z nich powstaje pozostawia wiele do życzenia.

6. Styl pisarza:

Pierwsze opowiadania Żeromskiego odznaczają się prostotą i oszczędnością słowa, zadziwiającą w zestawieniu z obfitością, a czasami rozwlekłością słownikową kolejnych utworów. W języku pisarza, obficie występują silnie emocjonalnie nacechowane zwroty, które służą zwiększeniu ekspresyjności. Stąd dzisiejszego odbiorcę jego tekstów razić może patetyczność i rozlewność, szczególnie wyraźnie obecne w dziełach z lat 1900-1910. Mimo wszystko przyznać należy, że pisarstwo Żeromskiego jest dzięki temu bardzo wyraziste i piękne w partiach przedstawiających gwałtowne namiętności, czy porażki bohaterów, jego osobiste formuły językowe, oddające nastroje i stany psychiczne są niezwykle celne. Są także pomocne w przypadku:

"myśli bez związku, własnych, niepodzielnych, niżej świadomości stojących

spostrzeżeń, z których się zwierzyć człowiek nie jest w możności".

Jego nowoczesność i odmienność stylistyczna pozwala na takie przedstawienie podróży Judyma do Szwajcarii: "zmysły, przyuczone jak pociągowe bydlęta do zaduchu, łoskotu, wrzawy i męki, wpływały teraz w jakieś nieznane przestwory. Snuła się w nich słodkawa, tchórzliwie zwycięska podświadomość o wyższości nad wszystkim, co zostało w Warszawie, co teraz w brudach pracuje (...) Szła kilkadziesiąt kroków na powrót, zupełnie martwa. Zimne zdrętwienie wolno kształtowało się w jakiś plan mętny. Nie miała siły rozumieć tego. Resztkami myśli chwytała to błędne, zaskórne chcenie, żeby tylko wiedzieć, co to jest, i zaraz wykonać...".

Żeromski jest ciekawy w swoim przemieszczaniu od patosu, przez kpinę, ostrą satyrę, gawędziarski żart do gorzkiej ironii. Ta umiejętność łączenia stylów wypowiedzi i oddawania tak różnych stosunków do świata zasługuje na uwagę. W utworach pisarza dużą rolę odgrywa przyroda rodzima i pejzaże ojczyste, których opisy komponują się ze wzruszeniem lirycznym i sugestywnym językiem.

7. Elementy realizmu:

Dzieła Żeromskiego są niezwykle istotne dla rozwoju kierunku zwanego realizmem krytycznym. Pisarz wyczulony na problemy współczesnego mu świata wprowadzał do literatury nowe tematy, zaczerpnięte z rzeczywistości. Bezwzględnie potępiał burżuazyjną obyczajowość, która pozwalała stać obojętnie wobec bolączek społecznych. Przez kreację idealistycznych bohaterów stawiał swoim współczesnym wysokie wymagania moralne. Jednak nie potrafi jak twórcy poprzedniej epoki ująć sytuacji społecznej w syntetyczny sposób, nie potrafi też zwięźle ująć opozycji: jednostka - tłum, inteligencja - robotnicy.

8. Sprawa narodowowyzwoleńcza:

Sprawa walki o wolność narodu była drugim (obok kwestii społecznych) ważnym i wielkim tematem twórczości pisarza. Powieść "Syzyfowe prace" (powstała w 1898) oraz opowiadania prezentują brutalność i okrucieństwo działań zaborczych zmierzających do wynarodowienia Polaków. Jednak sytuacja ta stała się wbrew zamierzeniom także pobudka do rozwoju ducha narodowego, patriotyzmu i chęci stawienia oporu władzom carskim. "Syzyfowe prace" to sfabularyzowane wspomnienia, które wskazują w jaki sposób odbywa się inicjacja dziecka w momencie spotkania jego niewinności i naiwności z brutalnymi realiami życia i mechanizm podejmowania decyzji, stanowiących o przyszłości młodego człowieka. Powieść odkrywa także prawdę o trudnej duchowej i czysto materialnej sytuacji, w której przyszło żyć urodzonym po upadku ostatniego zrywu narodowego, zmierzającego do wyzwolenia. Żeromski z godną podziwu, zważywszy na niewielki odstęp czasowy, trafnością prezentuje, jak odradza się świadomość narodowa i patriotyzm młodego pokolenia. Co nie było proste, jeśli przypomnimy zamętu opozycyjnych dążeń tamtych czasów. A więc: załamanie po przegranej powstania, owocujące nieraz konformizmem i lojalizmem wobec zaborcy, stałe działania, mające na celu rusyfikację, ślady idei pozytywistycznych, których efektem jest przyjmowanie wygodnej postawy oczekiwania na lepszy moment, tłumiące buntownicze nastroje, jednocześnie ciągle obecna legenda powstania i oddziaływanie romantycznej literatury i stała aktywność ruchów konspiracyjnych.

Sytuacja polityczna kraju spowodowała wyselekcjonowanie specyficznych momentów historycznych narodu, które powracać będą w twórczości pisarza. Będzie to więc czas działań narodowowyzwoleńczych od okresu napoleońskiego ("O żołnierzu tułaczu" 1896, "Popioły" 1904, "Sułkowski" 1910) przez wydarzenia powstania listopadowego (zaginiona powieść "Iskry", "Wszystko i nic" 1919) i 1846 roku ("Turoń" 1923), do powstania styczniowego ("Rozdzióbią nas kruki, wrony..." 1894, "Echa leśne" 1905, "Wierna rzeka" 1912). Taki wybór podyktowany był względami ideowymi: stanowił literacki sprzeciw wobec ugodowych haseł i poparcie dla czynów zbrojnych, konkretnych działań wyzwoleńczych. Zaznaczmy tutaj, że Żeromski nie uprawiał bezkrytycznego kultu historii narodowej, często jego utwory odsłaniają proces mityzacji przeszłości narodowej. Pisarz odważnie pokazuje, jak obchodzono się z bohaterami narodowymi. Po ciężkich walkach czeka ich ciężka, niewolnicza praca we własnym państwie, co wzruszająco przedstawia opowiadanie "O żołnierzu tułaczu". Bądź obojętność, a nawet wrogość, jaką widzimy w stosunku do powstańców styczniowych ze strony współbraci. Ale odpowiedzialność za zachowanie zaprezentowane w opowiadaniu "Rozdziobią nas kruki, wrony...", zrzuca pisarz na warstwy wyższe, które zaniedbały lud. Jego postępowanie jest w istocie zemstą historii "za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu".

9. Stosunek do działań rewolucyjnych 1905 roku:

"Sen o szpadzie" (1905) , "Nokturn" (1907), "Nagi bruk" (1906), "Słowa o bandosie" (1908) to tytuły utworów, które w różnej formie (na przykład poematu prozą, jak w przypadku dwóch pierwszych) podejmują tematykę rewolucji 1905 roku. Syntetycznym ujęciem rewolucji miał być dramat "Róża", odwołujący się do dzieł romantycznych.

Powieść "Dzieje grzechu" z 1908 roku jest wyrazem pesymizmu i zamętu ideowego pisarza w latach porewolucyjnych. Dzieło to stanowi jakąś hybrydyczną formę, w której brakuje realizmu, uderza natomiast ostry biologizm, uzupełniany wtrętami publicystycznymi o cechach utopijnych. "Uroda życia" (1912), opisująca historię "nawrócenia" na polskość zrusyfikowanego oficera armii carskiej, które komplikuje uczucie miłości, żywione do córki rosyjskiego generała, obciążona jest nadmiernie nacjonalistycznymi tendencjami.

10. W wolnej Polsce:

Optymizm związany z odrodzeniem państwa polskiego w 1918 roku znalazł na krótki czas odzwierciedlenie także w twórczości Stefana Żeromskiego. Wcześniej postaci, które kreował były skazane na klęskę, były wielkimi przegranymi naszej literatury. Obecnie powieściopisarz opiewa aktywność człowieka, który wykorzystując siły przyrody i kierując nimi, tworzy nowoczesny, wysoko rozwinięty gospodarczo i kulturalnie świat. Nastroje i marzenia te znalazły wyraz w utworze dramatycznym "Uciekła mi przepióreczka". Jednak najsłynniejsze dzieło autorstwa Żeromskiego z tego okresu - "Przedwiośnie", dowodzi, że nie był to tylko czas bezmyślnego zachwytu wolnym państwem, ale stanowił także okres ciągle tych samych obaw i niepokojów przed niesprawiedliwością i krzywdą, które jednak teraz przybrały nowy kształt - rewolucji.