Słowo barocco prawdopodobnie pochodzi z języka portugalskiego i oznacza rzadką, a bardzo cenną perłę o nieregularnym kształcie. Zagadkowa jest już sama nazwa. Podobny: niezwykły, zmysłowy, kunsztowny, różnorodny charakter ma cała epoka. Współcześni znawcy sztuki określają barok dość często jako "epokę zdziczenia sztuki i obyczajów, pozbawioną norm estetycznych, harmonii i porządku". Nie jest to oczywiście prawda. Barok trwa w Europie od roku 1600 do ok. 1750 (początek wieku XVII - II poł. wieku XVIII).

W Polsce baroku zapoczątkowali:

  • Jan Kochanowski swoimi "Trenami" (1580)
  • Mikołaj Sęp-Szarzyński jako autor pośmiertnie wydanego jedynego zbioru poezji "Rytmy albo wiersze polskie" (zmarł w 1581 roku)
  • Szymon Szymonowic jako autor m. in. realistycznych "Żeńców"

Podstawowe cechy barokowej sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura):

  • związek z religią i mitami (popularne motywy)
  • dynamizm, dysonans, kontrast
  • asymetria, atektoniczność (kompozycja otwarta)
  • malarskość, bogata, wyraźna kolorystyka
  • mroczność, światłocień, falistość linii
  • silna ekspresja, wieloznaczność przekazu
  • zmysłowość, przepych, monumentalizm, kunsztowność

W popularnej literaturze barokowej dużą popularnością cieszyła się hagiografia (żywoty świętych), przekłady i interpretacje "Pisma Świętego", tematy związane ze szkolną edukacją. Ta część sztuki barokowej przeznaczona była dla wszystkich ludzi, szczególnie dla przedstawicieli niższych warstw społecznych. Miała ona na celu zapoznanie ogółu z ówczesnym światopoglądem i kulturą.

Charakterystyczne było łączenie wątków biblijnych i mitologicznych (np. historię niewinnej Ifigenii porównywano z historią Izaaka, dzieje greckiego Hippolitosa z dziejami Józefa Patriarchy).

W polskiej literaturze barokowej wyróżniamy trzy główne nurty:

  • nurt dworski
  • nurt sarmacki
  • nurt religijny

Jest to oczywiście najprostszy, uogólniony podział ówczesnej literatury.

W europejskiej poezji dworskiej obecne były następujące kierunki:

-marinizm - we Włoszech

-gongoryzm - w Hiszpanii

-eufuizm - w Anglii

-preciositre - we Francji

Ich wspólne cechy to: lekkość, kunsztowność, finezja formy, wykwintność stylu

Wśród polskich poetów dworskich (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski) szczególnie popularny był włoski marinizm. Stworzony przez Marino styl charakteryzował się przesadnie wyszukaną formą i nadmiarem środków stylistycznych (głównie metafor).

Hiszpański gongoryzm, in. kultyzm cechuje skomplikowana składnia, wyszukane słownictwo, bogata metaforyka, symbolizm.

Angielski eufuizm odznaczał się kunsztownością, bogatą metaforyką, rytmiką. Nazwa pochodzi od romans J. Lyly'ego pt. "Euphues" (1978-80)

Francuskie preciosite oznacza tendencję obyczajowo-literacką rodem z salonów arystokratycznych XVII wieku. Głównym tematem utworów tego stylu były subtelne uczucia wyrażone jak najbardziej wyszukanym językiem. Tę kunsztowność odnajdujemy w erotykach Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.

Popularne polskie utwory dworskie epoki baroku to: 

  • "Do trupa", "Niestatek", "O sobie", "Śmierć Perlisi" Jana Andrzeja Morsztyna
  • "Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim".

W wierszu Morsztyna "Do trupa" odnaleźć możemy niemal wszystkie popularne w baroku środki stylistyczne. Utwór ma form ę -przeniesionego na polski grunt i zmodernizowanego przez Sępa - Szarzyńskiego - sonetu francuskiego (2 strofy 4-wersowe, 2 strofy 3-wersowe, rymowane wg schematu: abba abba cdd cee).

Pierwsza części utworu ukazuje podobieństwa pomiędzy trupem a człowiekiem zakochanym. W drugiej części poeta posługując się kontrastami wylicz różnice między bohaterami.

Zaskakujący koncept tego sonetu to wykorzystanie trupa. by ukazać uczuć i zachowania zakochanego.

Morsztyn stosuje antytezy (np. "Ty jednak milczysz, a mój język kwili"), metafory (np. "mam rozum łańcuchem spowityt"), przerzutnie ("Ty masz związane ręce, ja, /wolności/ zbywszy, mam rozum łańcuchem powity"), anafory (np. "strzała śmierci"), inwersję (szyk przestawny), epitety (np. "płomień skryty").

Wiersz jest obrazowy, dynamiczny, niezwykle plastyczny. Odnajdujemy w nim nawet hiperbolę: "Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili".

Dwuczłonowy, pisany wierszem stychicznym (ciągłym) "Niestatek" mówi również o miłości. Poeta odsłania swoją niemoc i niezręczność wobec uczucia - koncept utworu. Puenta wiersza neguje kobiecą wierność Szczególnie interesujące są tutaj wyszukane porównania: "Prędzej kto wiatr w wór zamknie (....) Niźli stateczna będzie która białogłowa", "Prędzej prawdę powie poeta i sen płonny (...) Niźli stateczna będzie która białogłowa".

Miłości poświęca Morsztyn również kolejny wiersz "O sobie" . Pisze o bezmiarze cierpienia mężczyzny z powodu nieodwzajemnionej miłości. ("Jak ja mam ból dla swojej Katarzyny").

Pochodzący z tomu "Kanikuła albo Psia Gwiazda" wiersz "Śmierć perlisi" poświęcony jest zdechłemu pieskowi jednej z dworskich dam. W pierwszych sześciu wersach odnajdujemy "dowody" niezwykłości zwierzątka. Suczka była cenniejsza nawet od drogich kamieni.

W następnych wersach zawarty został dokładny opis Perlisi: maleńka, dowcipna, wierna, czyściutka (jej bielutka sierść jest delikatniejsza niż perski jedwab).

Kolejne wersy oddają atmosferę żałoby, która zapanowała na całym dworze: "Niebo zaległo, płakały ciemne chmury, płakały sprzęty, komin owdowiały, pani płacze kosztownymi łzami". I zaskakujące zakończenie: ze śmierci suczki cieszy się jedynie śnieg. Błaha tematyka nie przeszkodziła poecie udowodnić wirtuozerii słowa.

Być może wiersz napisał Morsztyn, by przypodobać się dworskiej damie, być może - by z ironią ukazać próżność dworskiego życia.

A może poeta połączył te zadania?

W dworskim wierszu "Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim" Daniel Naborowski opiewa uroki niewieściej urody. W zmysłowy sposób opisuje kobiece ciało: "Twe oczy, skąd Kupido ma wsze ziemskie kraje"

Obok nurtu dworskiego występował również sarmacki. Głównym wzorcem osobowym w tej twórczości był szlachcic- ziemianin o wąskich horyzontach myślowych, katolik wiodący wygodne wiejskie życie, tradycjonalista, konserwatysta (wróg wszelkich zmian, nowości, reform), miłośnik wystawnego życia sąsiedzkiego i wszelkiego przepychu.

Dokładny, szczegółowy portret polskiego sarmaty przynoszą napisane w latach 1690-1695 "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska.

Autor przedstawił w nich wszelkie obiegowe poglądy na temat ówczesnej szlachty - ideologię sarmatyzmu. W prosty, kolokwialny sposób opisał życie szlachcica - Sarmaty.

Do tego nurtu zaliczyć należy również "Wojnę chocimską" Wacława Potockiego i jego fraszki, m.in. "Czuj, który pies szczeka", "Pospolite ruszenie", "Nierządem Polska stoi", "Zbytki polskie", "Wolne kozy od pługu".

W utworach Potockiego istotne są treści patriotyczne. Sarmacka obyczajowość to jedynie tło, często - krytyczne dla aktualnej problematyki polityczno-społecznej. Sarmatyzm w twórczości autora "Wojny chocimskiej" ma dojrzałą, refleksyjna wymowę.

W XVII wiecznej we Francji rozwinął się również tzw. barok klasyczny. Jego przedstawicielami byli m.in. bajkopisarz La Fontaine, komediopisarz Molier, autor "Świętoszka", "Skąpca" czy autor "Fedry" - Racine, którzy nawiązując do antyku, w pełen harmonii i porządku sposób ukazywali, że sztuka powinna

uczyć i bawić jednocześnie uczyć i bawić.

W Polsce ten nurt w XVIII wieku połączył się z Oświeceniem. Jego elementy odnaleźć możemy w twórczości "księcia polskich poetów", Ignacego Krasickiego, autora słów:

"I śmiech może być nauką, kiedy się z przywar, nie osób natrąca".