Sarmatyzm - to ukształtowany w XVII wieku styl, ideologia życia szlachty polskiej. Określał on świadomość, obyczajowość i kulturę ziemiańskiej szlachty do połowy XVIII wieku, a w niektórych elementach przetrwał nawet do połowy XIX wieku.

Spopularyzowana w latach 70-tych XVI wieku legenda o sarmackim pochodzeniu polskiej szlachty stała się podstawą przekonań o jej wyższości, o prawie do panowania nad niższymi warstwami społeczeństwa. Zapoczątkowała swoistą megalomanię szlachty: poczucie wyższości, odrębności kulturowej i politycznej.

Dlatego szlachta błędnie idealizowała własną przeszłość, przypisywała sobie wielką rolę dziejową, zamykała się na potrzeby społeczeństwa, unikała kontaktów z innymi klasami.

Należy przypomnieć, że Sarmaci - to legendarny lud , wyróżniający się bohaterstwem, walecznością, fizyczną tężyzną. Jakże daleko polskiej szlachcie do tego ideału.

Rozpowszechniający się w Polsce sarmatyzm wytworzył literacki wzorzec osobowy: szlachcic- ziemianin o wąskich horyzontach myślowych, katolik wiodący wygodne wiejskie życie. Sarmata - to tradycjonalista, konserwatysta (wróg wszelkich zmian, nowości, reform), miłośnik wystawnego życia sąsiedzkiego i wszelkiego przepychu.

Dokładny, szczegółowy portret polskiego Sarmaty przynoszą "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska. Autor urodził się ok. 1636 roku na Mazowszu , kształcił się - jak sam przyznaje - w jezuickim kolegium w Rawie.

Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Jako towarzysz chorągwi pancernej w oddziałach Czarnieckiego walczył w Danii (1685-1659). Brał udział w zwycięskich bitwach z Moskwa pod Połanką i nad Basią (1660). W 1667 roku opuścił wojsko i ożenił się z bogatą wdową, która dzierżawiła kilka wsi w okolicach Krakowa. Osiadł na roli i - gdyby wierzyć kartom "Pamiętników" - wiódł spokojne, wiejskie życie. Tak jednak nie było. Gwałtowny, skory do awantur Pasek uczestniczył w wielu bójkach, pojedynkach, wybrykach. Pięciokrotnie skazany na banicję (wygnanie z kraju) jedynie nieudolności ówczesnej władzy wykonawczej zawdzięcza, że zmarł spokojnie w 1700 (inne źródła: 1701) roku w swoim majątku.

"Pamiętniki" powstały w latach 1690-1695, a więc pod koniec życia autora. Pasek nie spodziewał się, aby jego dzieło było kiedykolwiek drukowane i czytane. Po ich odkryciu i ogłoszeniu drukiem w 1836 roku przez pewien czas podejrzewano mistyfikację i poszukiwano autora wśród współczesnych pisarzy.

Zbiór wydarzeń z życia Paska to do dzisiaj bezcenny dokument ideowo-obyczajowy polskiego sarmatyzmu. O szlachcie wypowiadano się następująco: "Szlachta polska, owa rubaszna i tragiczna, święta, nabożna i hulacka. Owa bohaterska i leniwa, awanturnicza i dom lubiąca ponad wszystko". W dziele Paska skupiły się jak w soczewce wszelkie obiegowe poglądy na temat ówczesnej szlachty. Dziś nazywamy je ideologią sarmatyzmu.

Cechy polskiego sarmaty (na podstawie "Pamiętników" Jana Chryzostoma Paska):

  • gwałtowny, porywczy charakter
  • bohaterstwo, honor, odwaga w walce
  • nieustępliwość
  • poczucie humoru
  • powierzchowny katolicyzm, nieszczera pobożność
  • umiłowanie domu (domatorstwo)
  • umiłowanie przyrody, życie w zgodzie z naturą, umiejętność oswajania ptaków i zwierząt
  • zapalczywość, zakłamanie, egoizm
  • okrucieństwo, zachłanność, zabobonność
  • kłótliwość, konfliktowość, pijaństwo, obżarstwo, samochwalstwo
  • pogoń za bogactwem
  • hulaszczy tryb życia: umiłowanie zabaw, uczt, biesiad

Liczne zalety i jeszcze liczniejsze wady - taki jest portret literackiego sarmaty: bohatera, a zarazem autora "Pamiętników". Bogata, dynamiczna, skłonna do dobra i zła osobowość, obarczona licznymi wadami.

"Pamiętniki" odegrały wielką rolę w rozwoju polskiej powieści historycznej z "Trylogią" Henryka Sienkiewicza na czele. Wystarczy przyjrzeć się uważniej osobowości i zachowaniom Zagłoby, aby dostrzec wyraźny związek z barokowym dziełem Paska.

Autor "Pamiętników" stał się patronem rodzimego polskiego gatunku literackiego - gawędy szlacheckiej, która wyróżnia się zachęcającym do lektury, żywym, oryginalnym stylem.

Sarmatyzm ukazywany jest w innych XII i XVIII-wiecznych utworach. Najważniejsze z nich to: fraszki i "Wojna chocimska" Wacława Potockiego, powieść "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" i satyry Ignacego Krasickiego, komedia polityczna Juliana Niemcewicza pt. "Powrót posła". We wszystkich tych utworach sarmatyzm jest wyraźnie krytykowany.