Sarmatyzm jako pojęcie ma dwa znaczenia. Pierwsze z nich dotyczy stylu życia szlachty w wieku XV i XVI . Drugie określa rozbudowaną ideologię szlachecką.
Szlachtę z okresu wieku XV- XVI cechuje przekonanie, że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów. Sarmatom przypisywano pozytywne cechy należały do nich między innymi świadomość narodowa, życie w zgodzie z tradycją i swoimi przekonaniami. Jej inne pozytywne cechy to także- męstwo i dzielność. Niestety okres tej świetności nie trwał zbyt długo. Pojęcie sarmatyzmu nabrał wydźwięku i zabarwienia dalekiego od początkowej fazy - wręcz negatywnego. Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.
Miała ona także poczucie, że jest przedmurzem chrześcijaństwa. Do jej celów należy zatem stawianie czoła poganom. W polskim baroku możemy wyróżnić dwa nurty . Są to nurt dworski i ziemiański. Przedstawicielem nurtu ziemiańskiego byli Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Zajmiemy się teraz nurtem ziemiańskim . Był to model życia na wsi , życia w zgodzie z natura. Ponad to byli oni niezwykle gościnni. W ich ubiorze odnaleźć można było elementy i wzory orientalne.
Pojmowanie i postrzeganie sarmatyzmu ciągle się zmieniało i przechodziło swoistą ewolucję. Z początkowego symbolu męstwa nie wiele zostało.
Czas bowiem wpłynął niekorzystnie, sarmatyzm zatracił swoje pierwotne znaczenie. Sarmatyzm zaczęto oceniać negatywnie i uważano za jedną z przyczyn upadku państwa. Przyczyna takiej opinii było na przykład nie realizowanie przez Sarmatów obowiązków wobec ojczyzny. Sarmacka szlachta ceniła przede wszystkim własne interesy, dbanie o zachowanie jak największej ilości przywilejów. Na miejscu starych cnót wyrosły negatywne nowe. Zaliczyć możemy do nich warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo. Do najgorszych zaliczyć można było ponad to prywatę, pychę, życie ponad stan i okrutnego wykorzystywania chłopów. Ta negatywna zmiana sarmatyzmu przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku I Rzeczpospolitej.
Jak już wcześniej wspomniałam typowymi przedstawicielami sarmatyzmu byli twórcy tacy jak:
Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.
Jan Chryzostom Pasek żył w latach 1636 - 1701. Był on żołnierzem i gospodarzem. Służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Walczył ze Szwedami, na Węgrzech był także w Danii. Po zakończeniu służby wojennej osiada w pod krakowskiej wsi.
Był autorem słynnych "Pamiętników", w których przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk i co gorsza, nie ma za to żadnej kary.
W drugiej części w swoich "Pamiętników" mamy przedstawienie typowego ziemianina. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.
Pamiętniki mimo wszystko są doskonałym materiałem historycznym i literackim, z których czerpał nawet Henryk Sienkiewicz.
Jan Chryzostom Pasek posługuje się w nich mową potoczną, są w niej także makaronizmy czyli połączenia języka polskiego z łacina.
Drugim wybitnym obok Paska poeta był Wacław Potocki. Urodził się on w roku 1621, a zmarł w roku 1696. Z pochodzenia był szlachcicem ziemianinem. Z wyznania był arianinem.
Jego najważniejsze dzieła to przede wszystkim poemat rycerski zatytułowany "Wojna chocimska". Utwór ten napisany został w oparciu o pamiętniki Jakuba Sobieskiego. Inne najbardziej znane dzieła to dwa ogromne zbiory wierszy : "Moralia" z roku 1688- 1696 a z roku 1695 "Ogród fraszek".
Krótka charakterystyka wybranych utworów Wacława Potockiego:
"Nierządem Polska stoi"
Utwor ten ukazuje ogromną ilość bezsensownych i ciągle zmienianych praw przepisów i przywilejów, z których nikt nic sobie nie robi. Nikt także ich nie przestrzega. Nie ma także nikogo, kto by porządku w naszym państwie pilnował i respektował od obywateli przestrzeganie praw i przepisów.
"Pospolite ruszenie"
Szlachta jest wrogo nastawiona do pospolitego ruszenia i brania w tych zgrupowaniach udziału.
Szlachta już nie czuję się zobowiązana bronienia swojego kraju.
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Wacław Potocki boleśnie przeżywa sprawę złego taktowania arian. Nie rozumie dlaczego rację ma ten kto jest silniejszy i ten kogo jest więcej. Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian.
Wiersz ten stanowi krytykę i próbę przeciwstawienia się nietolerancji religijnej.
"Zbytki polskie"
Potępia tu Potocki wystawny tryb życia, jaki wiedzie szlachta. Jest to niesprawiedliwie i nie zrozumiałe dla Potockiego, że nie ma pieniędzy na armię, a ludzie- szlachta przeznacza pieniądze i majątki na biesiady i uczty.
Nie dbają oni o dobro wspólne a dla państwa, które szczyci się etykieta kraju chrześcijańskiego skromność i umiar powinny być powszechnie stosowane.
"Wojna chocimska"
To jak wcześniej wspomniałam wierszowany poemat rycerski. Napisany został w roku 1670. Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod wodzą Karola Chodkiewicza. Wojna ta trwała pięć tygodni. Polscy żołnierze dzielnie walczyli przeciw zwiększonej liczebnie armii Turków. Mimo śmierci naszego dowódcy zmusili wroga do wycofania się z naszego kraju.
Cechy języka tego utworu to czerpanie z mowy potocznej.
Temat: Pojęcie sarmatyzm.
Pojęcie sarmatyzmu to zarówno religijność, polityka a także obyczaje szlachty. Początek przypada na wiek XV.
Sarmatyzm to ruch społeczno- obyczajowy, a także postawa wywodząca polską szlachtę od rycerza bądź też od koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie.
Na samym początku sarmatyzmu ocenia się pozytywnie. Bo przeważają w nim cechy takie jak rycerskość, szlachetność, odwagę- cechy te odziedziczyć mieli Sarmaci po swoich walecznych i odważnych przodkach.
Sarmata był człowiekiem ogromnie tolerancyjnym stał na straży i w obronie wiary w Europie. W tamtych czasach Polska była określana mianem "przedmurza chrześcijaństwa".
Czas wpłynął niekorzystnie, sarmatyzm zatracił swoje pierwotne znaczenie. Sarmatyzm zaczęto oceniać negatywnie i uważano za jedną z przyczyn upadku państwa. Przyczyna takiej opinii było nie realizowanie przez Sarmatów obowiązków wobec ojczyzny. Cenili oni przede wszystkim własne interesy, dbanie o zachowanie jak najwięcej przywilejów. Na miejscu starych cnót wyrosły negatywne nowe. Zaliczyć możemy do nich warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo. Do najgorszych zaliczyć można było ponad to prywatę, pychę, życie ponad stan i okrutnego wykorzystywania chłopów. Ta negatywna zmiana sarmatyzmu przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku I Rzeczpospolitej.
Tak jak wspomniałam wyżej z biegiem czasu zmieniło się pojmowanie sarmatyzmu. W skrócie w ostatniej fazie zaczęto stawiać znak równości pomiędzy sarmatyzmem a ciemnotą, zacofaniem, pijaństwem, obskurantyzmem.
Przedstawicielami sarmatyzmu byli Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.
Jan Chryzostom Pasek 1636 - 1701. W latach 1656 - 67 jest żołnierzem od komendą Stefana Czarneckiego.
Walczy ze Szwedami , Węgrami a także w do Danii. Był twórcą jednego ale bardzo ciekawego dzieła pt. "Pamiętniki". Ukazują nam obraz szlachty ale nie obiektywny tylko taki jaki ma szlachcic. Stanowią zatem obraz autora - czyli także żołnierza ceniącego wolność, który tak naprawdę jest samochwałą.
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska ukazują również życie szlachty zwłaszcza podczas zgromadzenia w obozie wojennym. Pasek krytykuje wojsko. Mówi o nim w sposób krytyczny. Wytyka ich wady do których zalicza bezkarność, częste bijatyki, i pijatyki. Pamiętniki dzielą się na dwie części w drugiej mamy obraz Paska jako typowego szlachcica ziemianina. Tu także Pasek patrzy okiem bardzo krytycznym przestawia zwyczaje i obyczaje jakie panują w szlacheckim dworku. Opisuje zatem częste zabawy , zamiłowanie do przemówień. Pasek zauważa, że nie ma natomiast w śród szlachty zamiłowania do zdobywania wiedzy.
Drugim obok Paska twórcą sarmatyzmu poeta jest Wacław Potocki (1621 - 1696).
Utwory napisane przez Wacława Potockiego zaliczamy do nurtu, który określamy mianem sarmacko-szlacheckiego. W swoich utworach porusza sprawy bardzo istotne. Są to głównie sprawy szlachty i sprawy państwowe. Krytykuje nie tylko wady rządzących, ale i wady samego narodu.
Potocki był arianinem. Napisał następujące utwory:
"Wojna chocimska" , "Moralia", "Ogród fraszek".
"Nierządem Polska stoi"
Wiersz ten krytykuje przepisy i prawo w naszym państwie. Przyczyną krytyki jest to , że te prawa są nagminnie łamane i nie przestrzegane. Nie ma także osoby , która by pilnowała w Polsce porządku.
"Pospolite ruszenie"
Szlachta pozbawiona ducha rycerskiego i waleczności . Jej stosunek do pospolitego ruszenia jest negatywny i lekceważący.
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Analiza przyczyn i powodów panujących nietolerancji religijnych. Potocki nie rozumie dlaczego racja ma leżeć po stronie silniejszego.
"Zbytki polskie"
Jest tu nakreślona krytyka obyczajowości i wystawnego stylu życia jakie wiedzie szlachta. Uważa, że w kraju gdzie większość ludzi uznaje się za chrześcijan, szlachta powinna być skromna i pokorna. Tu, w Polsce jest wręcz przeciwnie. Budzi to niepokój ze strony Potockiego.
"Wojna chocimska"
Data powstania tego eposu rycerskiego to rok 1670. Oparty jest na pamiętnikach Jakuba Sobieskiego. Tematem tego utworu jest obronna i zwycięska bitwa z Turkami pod Chocimiem, która miała miejsce w roku 1621.
Potocki czerpie w pisaniu tego utworu z mowy potocznej , nie trzyma się także kurczowo wymogów gatunku.
Twórczość Potockiego określana jest mianem regresu literatury barokowej.
