BAROK jest to epoka, która rozpoczęła się pod koniec XVI wieku i trwała do lat 30- tych wieku XVIII.

Nazwa Barok pochodzi wywodzi się z portugalskiego języka < barocca- perła o nieregularnym kształcie>, jest to także termin zapożyczony z historii sztuki.

Barok w Polsce możemy podzielić na następujące okresy:

  • Barok wczesny daty to lata 1580-1620 nastąpił w nich rozkwit literatury nurtu metafizycznego.
  • Barok dojrzały od roku 1620-1680 przewaga literatury sarmackiej i dworskiej
  • Barok schyłkowy od 1680-1740 jest to okres upadku całej niemal kultury, czasy panowania Sasów.

Tło historyczne w kraju i w Europie:

We Francji panuje absolutyzm oświecony, w Anglii rządzi burżuazja. Ustrój w Polsce to demokracja szlachecka.

Wiek XVII jest to okres nieustannych wojen, które prowadzi Polska ze swoimi sąsiadami.

Wojny prowadzono między innymi z Rosją, Tatarami, Turkami i ze Szwecją. Oprócz wojen z sąsiadami państwo osłabiają konflikty wewnątrz państwa. Ostatnia pamiętna data to rok 1683, w którym to po raz ostatni Rzeczpospolita szlachecka odniosła sukces.

Ustrój jaki panował w państwie to rządy szlachty. Za jej sprawą kryzys dopada także parlament. Obowiązująca zasada liberum veto pozwalała na zrywanie obrad sejmu. Po raz pierwszy dokonano tego w roku 1652.

Gospodarka oparta na pańszczyźnie chłopów.

Jan Andrzej Morsztyn:

Morsztyn był poeta, którego poezja prawie w całości poświęcona była miłości. Była to zarówno miłość cielesna i duchowa.

Miłość zmysłowa charakteryzowała się zmysłowością niezwykłością a także nosiła znamiona elegancji. Wszystko to związane było z epoką baroku. Idealna sztuka barokowa charakteryzowała się bowiem niezwykłością , oryginalnością a także była bardzo kunsztowna.

Miłość najczęściej wiąże się z obrazem kobiety. Podziw jej cielesnych kształtów. Natomiast w poezji Morsztyna mamy raczej analizę i ukazanie zmysłów, żądzy jaka włada mężczyzną w momencie obcowania z piękną kobietą.

Morsztyn przedstawia w swoich utworach tę grę zmysłów. Opis tej gry oparty jest na koncepcie. Polegają one na nowym zestawianiu słów, najczęściej na zasadzie na kontrastu. Bardzo ważne dla jego utworów jest także uzyskiwany efekt końcowy najczęściej jest to paradoks albo ironia.

Interpretacja wybranych utworów Morsztyna:

  • "Cuda miłości" - utwór ten zawiera mnóstwo pytań retorycznych, stawiane są one na początku utworu. Są one tak skonstruowane , że odnosimy wrażenie czegoś nielogicznego swoistego paradoksu. Podmiot liryczny poprzez te pytania dochodzi do wniosku, że nie ma serca, a mimo to żyje: " Jak żyję, serca już nie mając?".

Podmiot liryczny mówi , że nie żyje a mimo to odczuwa ból. Podobnie jest z płaczem i ze łzami. Płacze a łzy pozostają wciąż mokre.

Te dwa elementy płacz i ogień mają w tym utworze znaczenie symboliczne. Płacz to odzwierciedlenie stanu psychicznego jaki przezywa osoba nieszczęśliwie zakochana. Łzy i płacz to przede wszystkim niepewność i rozgoryczenie jakie wywołuje w nim miłość.

Natomiast ogień jest symbolem uczuć jakie miotają podmiot liryczny. Jego uczucia są bowiem trudne do ugaszenia i są także bardzo żywiołowe.

Morsztyn sądzi że nie da się obronić przed uczuciami rozumem. Jeśli zaczniemy się w ten sposób bronić jeszcze szybciej wpadniemy w jej sidła.

  • "Do trupa"- podobnie jak wcześniejszy utwór ten także oparty jest na wywodzie podmiotu lirycznego. Zwraca się on do trupa używając słów: " ty nic nie czujesz, ja cierpię srodze".

W utworze tym mamy zestawione cechy które określają podobieństwa między osoba nieszczęśliwie zakochaną, a trupem. Podmiot liryczny porównuje się wręcz do trupa: " Leżysz zabity i jam też zabity; Ty -strzałą śmierci, ja strzałą miłości"

Żałobne płótno przykrywa ciało trupa natomiast nieszczęśliwie zakochany zakryty chodzi ciemnością i rozpaczą jaka na niego spada. Ponad to obie postacie nie mogą już w swoim życiu dokonać.

Po zestawieniu podobieństw tych dwóch postaci Morsztyn zestawia różnice jakie pomiędzy nimi są.

Postać trupa określona jest symbolem spokoju, nie przeżywającą już bólu. Zakochany natomiast cierpi, płacze, wzdycha za ukochaną osobą . Uczucia ciągle nim targają, nie potrafi tego ognia jaki ma w sobie niczym pokonać.

Próba definiowania miłości przez Morsztyna to wartość przede wszystkim ziemska. Miłość nie jest wieczna, przemija jak wszystko inne co jest na ziemi.

By zdefiniować miłość sięga Morsztyn jedynie do uczuć a nie do filozofii a nie do nauki.

Morsztyn uchodził za mistrza konceptu barokowego. Jeśli chodzi o zestawienie osoby trupa i zakochanego to jest to niesamowity, ale jakże nowoczesny przykład takiego konceptu.

Jeśli chodzi o formę utworów Morsztyna to jest ona dla poety bardzo ważna w dodatku w pewnym stopniu podporządkowuje sobie treść.

Daniel Naborowski:

Stanowi on przykład twórcy piszącego w nurcie filozoficznym. Jego twórczość określana bywa także jako nurt metafizyczny. Odnaleźć w jego twórczości możemy podobieństwa do twórczości Mikołaja Sępa Sarzyńskiego. Tematy, które przeważały w jego twórczości to: śmierć, nicość, przemijanie, czas.

Człowiek epoki baroku szukał swojego miejsca w nietrwałym świecie, próbował znaleźć wobec niego jakąś postawę. Oto kilka przykładowych utworów:

"Marność" - utwór ten jest nawiązaniem do biblijnej księgi Koheleta. Człowiek dąży w życiu doczesnemu do zdobycia jak największej ilości wartości materialnych. Wartości te mają jednak charakter przemijający. Można zatem wg poety kochać i żartować, śmiać się i weselić. Trzeba jednak pamiętać, że trzeba żyć uczciwie i pamiętać o śmierci.

"Krótkość żywota" poeta stara się odpowiedzieć na pytanie czym jest życie, jakie jest?

Odpowiedź na to pytanie jest następująca: życie człowieka jest bardzo krótkie, szybko przemija, a czasu nie można zatrzymać . Życie zatem jest chwilą.

"Cnota grunt wszystkiemu" dobra ziemskie bogactwa nie dają człowiekowi szczęścia Jedyną godna i trwała wartością jest cnota. Cnota zapewnia szczęście i sens życia.

Poezja metafizyczna tu przedstawicielem jest wybitny prekursor epoki baroku w Polsce Mikołaj Sęp-Szarzyński .

Mikołaj Sęp Szarzyński w swoich utworach porusza następującą tematykę: przemijanie, dobra ziemskie i wieczne, motywy śmierci, problem zbawienia i życia wiecznego. Utwór pt. "O wojnie, którą wiedziemy z szatanem i ciałem" jest z gatunku literackiego sonetem. Pełni funkcję monologu skierowanego do Boga. Zawiera liczne apostrofy i zwroty np. " o nasz Panie" . Zadaniem i celem tych apostrof i zwrotów jest chęć podkreślenia i zaakcentowania ważności wyniosłości zanoszonych przez podmiot liryczny wołań i próśb do Boga.

Podmiot liryczny w dwóch pierwszych zwrotkach jest zbiorowy. Przeciwnie jest w zwrotkach ostatnich gdzie występuje on już w liczbie pojedynczej. Poznajemy to po tym , że w tych ostatnich dwóch strofach opisuje przeżycia i uczucia swoje własne a nie zbiorowości. Określa się mianem człowieka nieporadnego, bezbronnego:

" człowiek jest niebaczny rozdwojony w sobie".

Ukazane w wierszu zanoszone przez podmiot liryczny wołania i prośby są typowymi i bardzo charakterystycznymi modłami zanoszonymi do Stwórcy - Boga.

Zanoszone wołania są jednak z pewnego dystansu. Człowiek ukazany jest tu bowiem jako mały, wątły bezbronny. Bóg jest natomiast wielki, wszechmogący i potężny. Utwór zawiera liczne kontrasty. Są to np., pokój - bojowanie, byt podniebny - srogie ciemności.

Mikołaj Sęp Szarzyński próbuje w tym sonecie pokazać zagubionego człowieka. Gubiony jest on przez bezradność wobec swoich słabość, przez walkę jaką musi prowadzić. Cytat o człowieku wątłym i rozdwojonym - oznacza nic innego jak ciągłą i nieustanną walkę jako prowadzi dusza z ciałem. Jest więc to walka pomiędzy tym co ziemskie a tym co wieczne.

Owe zanoszone przez podmiot liryczny zwraca wołania Boga proszą i oczekują jednocześnie, że Bóg da nam o wsparcie, poradę i także podniesie nas na duchu. Te wszystkie jakże trudne i ważne problemy zawarł poeta w kunsztownej formie jaka jest sonet. Sonet ponad to zawiera najbardziej znamienne i charakterystyczne dla baroku środki stylistyczne. Są to: paradoksy, antytezy, ich celem jest ukazanie skomplikowanego obrazu świata jaki dał nam barok. Służą także zaznaczeniu zagubienia i bezradności ludzi.

Utwór kończy optymistyczne zakończenie. Mówi ono o spotkaniu człowieka z Bogiem. Że wtedy skończy się ta słabość i ta walka człowiek wreszcie będzie czuł się wolny i bezpieczny.

Mamy tu także motyw labirynty który potęguje złożoność i skomplikowane rozwiązanie. My jesteśmy w tym labiryncie, nasze błądzenie spowodowane jest tym, że nie umiemy znaleźć jeszcze wyjścia z tej sytuacji. Boga stanowi jedyne wyjście które nam wskaże, obraz jego osoby jest wyolbrzymiony.

Głównym celem i przesłaniem tego sonetu jest pokazanie walki jaką toczy każdy człowiek każdy z nas. Walka ta jest sensem i powodem dla którego żyjemy i powinniśmy żyć. Inaczej jest w epoce renesansu. W epoce tej panowała przekonanie ze istnieje doskonała więź i harmonia pomiędzy ziemskim ciałem a wieczną duszą. Pogląd ten w epoce baroku uległ drastycznemu i całkowitemu załamaniu się i zmianie. Nie ma już więzi i harmonii istnieje natomiast walka i konflikt. Toczy się ona pomiędzy duchem czyli duszą a jego domem, siedliskiem czyli naszym ciałem. Sonet ten stanowi zatem zapowiedź nowej koncepcji patrzenia na świat jaką niósł barok. Poeta Mikołaj Sęp Szarazyński porzuca bowiem renesansową filozofię i wykłada czytelnikowi swoją prywatna i własna wizję, podporządkowania się człowieka.

Podsumowując należy stwierdzić że celem Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest wykazanie że te dobra nie dają człowiekowi szczęścia ani nie zapewniają mu bezpieczeństwa. Obiektem miłości człowieka powinien być tylko Bóg. Za jedyną trwałą wartość poeta uważa jedynie cnotę.

I na zakończenie charakterystyka twórcy reprezentującego nurt ziemiański( sarmacki) - Wacława Potockiego:

Jego utworu pełne są patriotyzmu. Stanowią swoisty rachunek sumienia dokonywany w imieniu całego narodu.

Opisuje w nich Potocki uroki i trudy staropolskiego życia jakie wiódł szlachcic- ziemianin.

Wprowadza Potocki w swoich utworach liczne dygresje i refleksje. Porusza w nich tematy zarówno społeczne jak i stanowe, są także utwory o tematyce obyczajowej. Czytając jego utwory odnosimy wrażenie że są prawdziwą i konstruktywną krytyką szlachty. Szlachta jawi się nam jako zaniedbująca swoje obowiązki ale za to bardzo dbająca o swoje przywileje. Potocki wyraża w nich oprócz krytyk i uwag po prosty żal z tego stanu jaki prowadzi Polskę do upadku. W tym celu stosuje zestawienie cech obecnej szlachty z dawną i pełną zasług Sarmacją. Zestawienie to jest w celu by jeszcze bardziej i dobitniej podkreślić upadek moralny szlachty, jej brak poświęcenia się dla dobra kraju. Potocki napisał następujące utwory: "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej".

- Wiersz pt. "Nierządem Polska stoi". W utworze tym ukazuje wewnętrzny obraz państwa polskiego. Jest to obraz państwa, które chyli się ku upadkowi. Obywatele łamią i nie przestrzegają obowiązującego prawa. Potocki żartuje, że praw jest tak dużo, że w zasadzie mogły by służyć dzieciom do zabawy. Szlachta dba jedynie o własne dobro, sprawy ogółu i państwa w ogóle nie zaprzątają jej głowy.

  • Drugi wiersz tego autora to "Zbytki polskie". W tym dziele wytyka i wylicza Potocki wady społeczeństwa. Główne wady to:
    • myślenie o życiu w kategorii zabawy, balu i jak największej wygody
    • przejmowanie do kultury obcych wzorów
    • nie szanowanie polskiej kultury i tradycji

Potocki wytyka szlachcie że żyje dla samej siebie, nie dostrzega chylącej się ku upadkowi Polski. Ostrzega ją , że wraz z upadkiem Ojczyzny upadnie i ona sama.

  • Trzeci wiersz pt. "Kto mocniejszy ten lepszy" porusza ważny problem jakim jest dla niego nietolerancja religijna. Lew- takie określenie nadaje Katolikom. Arian zaś określa mianem malutkiego bezbronnego Lisa. Wypędzenie Arian z Polski było dal Potockiego bolesnym doświadczeniem, a także zachowaniem wbrew prawu.
  • Czwarty wiersz pt. "Pospolite ruszenie" to utwór o wojsku. Akcja toczy się w obozie wojskowym, na który nagle z rana napadają Kozacy. Nikt nie chce walczyć w obronie ani swojej ani obozu, gdyż zdaniem szlachty po prostu jest za wcześnie i należy dalej spać.
  • Piąty utwór to poemat pt. "Transakcja wojny chocimskiej". Jest to relacja z bitwy pod Chocimiem, która miała miejsce w roku 1621. Potocki opisuje samą bitwę a także rokowania. Wyraża w tym poemacie swój gorący patriotyzm. Wierzy, że dzięki bożej pomocy odniesie Polska zwycięstwo nad poganami. Najpełniejszy wyraz patriotyzmu ukazany został w przemówieniu wygłoszonym do żołnierzy przez Chodkiewicza. Dowódca prosi o wstawiennictwo i gotowość, przytacza w swojej mowie historię, wspomina Chrobrego.

Podsumowując Wacław Potocki w wyżej wymienionych utworach dokonuje syntezy obrazu państwa polskiego w wieku XVII. W obrazie tym znajdujemy gorzką i bolesną krytykę, która ma wywołać zadumę i pesymizm. Wszystko po to, by zaczęły się zmiany na lepsze, zanim będzie za późno.