Literatura starożytnego Rzymu wywodziła się z kultury ludowej, której najistotniejszym dla kształtowania się poezji elementem były pieśni związane z obrzędami religijnymi i świeckimi a także związane z tematyką wojenną i bohaterską (między innymi śpiewane na cześć groźnego Marsa pieśni saliów, czy pieśni Braci Arwalskich- fratres arvales- mające na celu przebłaganie bóstw i zapewnienie urodzaju, ochrony pól przed klęskami żywiołowymi, pieśni dożynkowe, związane z winobraniem, triumfalne, weselne i pogrzebowe [te ostatnie to tzw. nenia]). Warto zwrócić uwagę, że u zarania dziejów Rzymskiej poezji znajdują się także przysłowia- o funkcji dydaktycznej, która silnie przecież widoczna jest w twórczości niektórych liryków rzymskich. Przede wszystkim w grę wchodziły tu jednak funkcje religijne, społeczne, estetyczne. Wszystkie te "utwory" były improwizowane przez twórców, których imiona na zawsze zostały zapomniane, na potrzeby chwili, potem powtarzane, a dla lepszego zapamiętania nadawano im formę rytmiczną. Miarą tego rytmu wypowiedzi był wiersz saturnijski.
Rzymskie gatunki prozatorskie wywodzą się natomiast z zapisków sporządzanych przez urzędników- cenzorów oraz pontyfików. Zapiski te określano mianem 'commentarii' czyli, w tłumaczeniu z łaciny- rzeczy, które warte są zapamiętania. Comentarii były czymś na kształt tego, co dziś określamy mianem kroniki, w której spisywane są np. nazwiska urzędników, prawnych i obyczajowych formuł postępowania, kalendarze z wyznaczonymi terminami, w których mogły odbyć się planowane ważne wydarzenia społeczne, jak np. zgromadzenia i sądy. Najstarszy ślad działalności pisarskiej cenzorów pochodzi z roku 312 p.n.e., a jest to mowa Appiusza Klaudiusza Cekusa.
Pontyficy spisywali także w kronikach najważniejsze wydarzenia z bieżącego życia społeczności, takie jak wojny, zmiany władców, powodzie, zaćmienia, pożary, kontakty z innymi miastami i in.
Trzeci rodzaj literacki- dramat, rozwinął się w kulturze rzymskiej na łonie kultury ludowej i jej form udramatyzowanej farsy- atellany i mimu. Oczywiście, w wyniku styczności z rozwiniętą kulturą Grecką Rzymianie szybko zaczęli korzystać ze zdobyczy tamtej cywilizacji, a więc również z osiągnięć Greków na polu literatury. Właściwie właśnie wystawienie łacińskich adaptacji arcydzieł greckiego dramatu, dokonanych przez Liwiusza Andronikusa dało początek tzw. "właściwej" literaturze rzymskiej. Liwiusz Andronikus był twórcą chóralnych religijnych pieśni oraz utalentowanym tłumaczem, w którego dorobku znalazł się także przekład słynnej Homeryckiej Odysei. Uważa się go za ojca epiki i liryki starożytnego Rzymu.
Cały dorobek i proces kształtowania się literatury rzymskiej można podzielić na kilka etapów. Pierwszy z nich to tak zwany okres archaiczny, przez badaczy umiejscawiany między 280 a 240 r. p.n.e. Andronikus Znalazł wielu naśladowców i kontynuatorów, np. w twórczości dramatycznej tragików rzymskich takich jak Newiusz, Pakuwiusz, Akcjusz czy Enniusz, do jego osiągnięć nawiązywali także twórcy komedii- Plaut, Stacjusz, wpływy Andronikusa widoczne są również w najbardziej znanych współczesnym czytelnikom komediach Terencjusza. Okres archaiczny to także ukształtowanie się ludowej atellany i mimu jako gatunków literackich. Rozwojowi podlega także rytmizacja wiersza. Najbardziej charakterystyczny dla epiki rzymskiej heksametr (miara wierszowa o sześciu akcentach w wersie) został wprowadzony do twórczości literackiej przez wspomnianych już powyżej Enniusza i Newiusza. Wśród gatunków epickich w okresie tym rozwija się także satyra, której nadana zostaje przez Lucyliusza właściwa, znana i obowiązująca w późniejszych epokach literackich forma. W obrębie liryki pojawia się i rozwija wiersz epigramatyczny (przełom drugiego i pierwszego wieku przed naszą erą.). Literatura, kultura Rzymu rozwija się wraz ze wzrostem pozycji i politycznego znaczenia państwa. Z rozwojem społecznym, politycznym wiąże się powstanie i rozwój gatunków historiograficznych. W początkowym etapie, gdy język łaciński nie reprezentował jeszcze odpowiedniego poziomu rozwoju zwłaszcza w swojej odmianie pisanej, historiografia bazowała na języku greckim (historiografem posługującym się językiem greckim był Fabiusz Piktor). Dopiero od czasów działalności polityka, pisarza i mówcy a przy okazji wielkiego wroga kultury greckiej Katona Starszego Cenzora (Marcus Porcius Cato Maior, żyjący w latach 234-149) w historiografii zapanował język łaciński. Katon Starszy, znany z historii z tego, że każde swoje wystąpienie w senacie kończył stwierdzeniem "Poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć", w swoich dziełach spisywał historię swojego ukochanego Rzymu oraz innych miast italskich. Interesował się także historią innych znanych mu krajów. Na jego dziełach (np. "Początki"- historia Rzymu) wzorowali się późniejsi rzymscy annaliści. Historiografia obejmowała jednak także inne dzieła, np. monograficzne opisy wojen, pamiętniki słynnych w danym czasie wodzów, przywódców, mężów stanu, mówców. Rozwijają się także prace antykwaryczne. Drugi wiek przed naszą erą to także pierwsze zetknięcie się Rzymian z filozofią grecką. Między innymi pod jej wpływem zaczynają się rozwijać w Rzymie nauki prawne, pojawiają się pierwsze jego kodyfikacje. W związku ze wzrostem znaczenia Rzymu na arenie politycznej oraz rozwój w samym Rzymie struktur państwowych prężnie rozwija się także mowa polityczna i sądowa (np. bracia Grakchowie). W związku z takim zapotrzebowaniem na zdolności oratorskie pojawiają się nawet pierwsze podręczniki do retoryki oraz całe rozprawy i monografie, których przedmiotem był język, jego właściwe, celowe i skuteczne użycie, a także dzieła teoretycznoliterackie oraz krytycznoliterackie.
Drugim etapem rozwoju literatury rzymskiej obejmuje lata 80 - 30 p.n.e.. Jest to tak zwany okres cyceroński. Nazwa okresu związana jest oczywiście z jego najwybitniejszym przedstawicielem, którego twórczość literacka i działalność polityczna odbiły się silnym piętnem na kulturze współczesnego mu Rzymu- Marcus Tullius Cicero.
Epoka cycerońska to przede wszystkim prężny rozwój rzymskiej filozofii (obok Cycerona wymienić tu należy przede wszystkim Lukrecjusza), retoryki (dzieła Cycerona i Hortensjusza), historiografię reprezentują przede wszystkim autobiografie (np. słynna autobiografia Juliusza Cezara). Dzięki Neposowi pojawiają się także pierwsze biografie, warto też wspomnieć o Salustiuszu i jego monografiach. Rozwija się także piśmiennictwo naukowe, którego rozwój związany jest przede wszystkim z twórczością Warrona, a także Sulpcjusza Rufusa, który specjalizował się w naukach prawnych. W liryce najważniejszym nazwiskiem tego okresu jest Katullus (Caius Valerius Catullus), którego dzieła poetyckie- poezje miłosne, epylliony, epigramy i inne uznawane są do dzisiaj za arcydzieła europejskiej liryki.
Kolejny etap rozwoju rzymskiej literatury obejmuje tzw. złoty wiek poezji rzymskiej związany z panowaniem cesarza Oktawiana Augusta (Caius Iulius Octavianus, potem nadano mu przydomek Augustus, jest to tytuł niemal religijny, boski), stąd nazwa okresu- augustowski. Czas panowania tego władcy to lata od 30 r. p.n.e. do 14 r. n.e. Za czasów tego władcy literatura rozwijała się bardzo prężnie, a to dla tego, że przezorny i przewidujący cesarz zdawał sobie sprawę, jak świetnym nośnikiem ideologii, perswazji może być właśnie literatura- poezja, epika i dramat. Uczynił z niej więc narzędzie w swojej polityce społecznej. W związku z takim nastawieniem władcy pojawiają się pisarze, którzy swoim piórem służą propagowaniu przez niego ideałów. Do takich twórców należał słynny rzymski epik, autor "Eneidy"- eposu o początkach Rzymu- Wergiliusz oraz- choć nie tak wyraźnie- najsłynniejszy liryk tego okresu- Horacy. Oczywiście, obok twórczości powstającej w służbie społecznej rozwija się także poezja okolicznościowa- np. elegia miłosna, której podwaliny ustanowił Gallus, a do pełnego rozkwitu i świetności doprowadzili Tibullus (Albius Tibullus), Owidiusz (Publius Ovidius Naso), Propercjusz (Sextus Propertius). Nadal tworzona jest także historiografia, której najwybitniejsze dzieła wychodzą spod pióra Liwiusza (Livius Patavianus), np. monumentalne, złożone ze 142 ksiąg dzieło "Od założenia Rzymu", w którym autor sięga aż do czasów tułaczki Eneasza po opuszczeniu zniszczonej Troi. W tym czasie powstaje także pierwsze ujecie historii powszechnej pt. Historiae Philippicae.
W czasie, gdy republika rzymska zaczęła chylić się ku upadkowi również związane z nią mowy polityczne odsunęły się na drugi plan. Pierwsze skrzypce zaczęły grać raczej popisowe deklamacje. Nadal jednak rozwija się pisarstwo naukowe, zwłaszcza w zakresie prawa i języka (np. leksykon De verborum significatu). W tym też czasie budowniczy Witruwiusz pisze swoje dzieło o sztuce architektonicznej Rzymu.
Czwarty etap rozwoju literatury Rzymu to okres obejmujący czas od pierwszego do piątego wieku naszej ery- tzn. do upadku cesarstwa rzymskiego w 476 roku. Okres ten- na zaznaczenie upadku wcześniejszej republiki, określa się mianem cesarskiego. Pierwsze dwieście lat tej epoki zdominowane były przez rozwój retoryki. Tworzą w tym czasie między innymi Seneka Starszy (Lucius Annaeus Seneca) oraz Kwintylian. Nadal ważna jest także sztuka deklamacji. W zakresie filozofii najważniejsza jest twórczość Seneki Młodszego (syn Seneki retora, związany z filozofią stoicką), zaś historiografii- np. Tacyta (Publius Cornelius Tacitus)- najwybitniejszego historiografa Rzymu, a także polityka i świetnego mówcy oraz Swetoniusza (Caius Suetonius Tranquillus autor m.in. "Żywotów cezarów"). Coraz większej specjalizacji ulega pisarstwo naukowe, w którym można wydzielić twórczość encyklopedyczną- np. Pliniusza Starszego, geograficzną -reprezentowaną np. przez Pomponiusza Meli, twórczość o tematyce rolniczej, prawniczej (Salwiusz Julianus), filozoficznej i historycznoliterackiej.
W zakresie prozy rozwija się romans- tu warto wspomnieć o twórczości Petroniusza i Apulejusza. Poezja uległa wpływom retoryki, co widoczne jest w twórczości lirycznej Kalpurniusza Sykulusa. Podobne tendencje widoczne są także w epice, której najwybitniejszymi przedstawicielami byli w tym okresie Lukan, Stacjusz, Waleriusz (Caius Valerius Flaccus), Persjusz i Juwenalis (dwaj ostatni to twórcy satyr), a także w epigramatach Marcjalisa. Wśród gatunków epickich rozwija się także rzymska bajka, zwłaszcza w twórczości Fedrusa, który nie tylko adaptował bajki Ezopa, ale także tworzył własne, oryginalne utwory.
NA przestrzeni twórczości dramatycznej należy wspomnieć przede wszystkim twórczość Seneki Młodszego (filozofa). Komedia odchodzi w cień, na jej miejsce wchodzą atellana i mim, rozwija się także pantomima.
Wraz z początkiem trzeciego wieku rozpoczyna się także powolny upadek sztuki piśmienniczej. W czasie tym tworzą m.in. badacze nauk prawnych- Ulpian, lirycy- np. Rutylian Namacjanus, historiografowie- Ammian Marcelin (Ammianus Marcelinus).
Zaczyna się także tworzyć wczesna poezja chrześcijańska. W tym właśnie czasie tworzą apologeci- Tertulian, Minucjusz Feliks czy Cyprian, a także chrześcijańscy filozofowie- Św. Augustyn, twórca scholastyki oraz Św. Hieronim- tłumacz Biblii, która do tej pory przełożona była w całości jedynie na język grecki (Septuaginta). Hieronim dokonał tłumaczenia świętej Księgi na język łaciński (tzw. Wulgata- wersja Biblii obowiązująca aż do czasów reformacji i pierwszych wydań Pisma w językach narodowych.). Rozwija się także wczesnochrześcijańska poezja, np. Św. Ambroży (tzw. hymny ambrozjańskie) i Prudencjusz, przyrównywany do Horacego.
Epoka kultury starożytnego Rzymu zamyka jeszcze jedno wielkie dzieło- kodeks prawa rzymskiego, którego spis i regulacja dokonane zostały na polecenie Justyniana I Wielkiego.
